ЭГЕ ШКОЛАНЫН
2-4 КЛАССТАРЫНГА
ЧЕЧЕН ЧОГААЛ НОМЧУЛГАЗЫ
Тайылбыр бижик
Эге школага чечен чогаал номчулгазынын курузу
уругларны чечен чогаал оранынче углап, сөстүң уран чурумалдыг овур-хевирин
дамчыштыр чогаалдың (сөзүглелдиң) долу болгаш делгем утка-шынарлыын хөй
талазындан угаап билип алырынга дузалаар. Чечен чогаал номчулгазы сөстүң
чогаадыкчы уран-мергенин билиндирип, чогаалдар номчуурунга уругларнын
сонуургалын оттурар.
Эге школаның 2-4 класстарынга чечен чогаал
курузунун утказы «Төрээн чугаа» номнарның дузазы-биле илереттинер болгаш
боттаныр. Номчулга номнарында кирген чогаалдарны шын сайгарып,оон утказын өөреникчилерге
шын, чедир билиндирерде, методиктиг аргаларны башкынын тодаргай шилип алыры
чугула. Чогаал сайгарылгазынын үезинде сөзүглелдиң чүгле сюжедин, ында кирген
барымдаалыг дыннадыгларны чугула деп көөр, чаңгыс талалаар чорукту база ону
дамчыштыр илерээн билиглер кызыгаарлаттынарын болдурбас. Амгы методиканын кол
негелдези эгелеп чоруур аныяк номчукчунуң кичээнгейин чечен чогаалдың
эстетиктиг бүдүжү, ында тургустунган мораль-этиктиг болуушкуннар; чогаалчынын
долгандыр турар хурээлелге хамаарылгазы, көрүш-туружу болгаш ону дүвүредип
чоруур үнелелдиг угланыышкыннар, чаңчыл-сөзүглелдер айтырыглары база чогаал
сайгарылгазынга хамаарышкан өске-даа айтырыглар хаара туткан турар ужурлуг.
Эге школага чечен чогаал номчулгазының
программазы чечен-эстетиктиг болгаш литература шинчилелдиг принциптерге үндезилеттингеш
«Төрээн чугаа» номнарынын тургузуун болгаш утказын тодарадыр. Оон аңгыда
программа уругларнын номчулгага хамаарышкан билиглеринин деңнелин, номчулганын
сорулгазын, өөредиринин чамдык аргаларын айтып турар.
ЧЕЧЕН-ЭСТЕТИКТИГ
ПРИНЦИП
Чечен-эстетиктиг принципти барымдаалап алырга,
уруглар өөренир ужурлуг чогаалдарының санынга программаже колдуунда чечен
чогаалдың бедик шынарлыг үлегерин киирип, оларнын сан шилилгезин тодарадыры
негеттинип турар. Чогаалдың чүгле сонуурганчыг утказын билиндирип, өөредиглиг
солун сөзүглелдерни номчуп бээри биле кызыгаарлаттынып болбас. Долгандыр турар
хүрээлелдиң байлаан, оон чажыттарын көргүзүп турар уран-чечен аргаларын болгаш
кижилер аразында харылзааларның байын көргүзүп турар дээди, чараш сеткилдерни
оттуруп, амыдыралда онза, чараш сеткилдерни оттуруп, амыдыралда онза чараш чүүлдерни
эскерип база танып-билип алырын, чуртталгага ажы-төлдүңбот хамаарылгазын
хевирлээри чугула.
Чечен (уран) сөстүң чогаалдары уругларны
номчулгага ынак, бүгү-ле чараш чүүлге хандыкшылдыг, ону шын үнелеп билир кылдыр
чаңчыктырар ужурлуг. Чечен-эстетиктиг принцип уран чүүлдүң аразында
харылзааларны идепкейлиг тургузарын тодаргайлаар болгаш ону быжыглаарынын
аргаларын баш удур айтыр.
ЛИТЕРАТУРА
ШИНЧИЛЕЛДИГ ПРИНЦИП
Литература шинчилелдиг принцип уругларны эге
школадан эгелеп чечен чогаалдың бүдүш-шынарының эң онзагай талаларын, ону
илередип турар кол уран аргаларын бөдүүнү-биле таныштырар. Кандыг-даа чогаалды
сайгарып турар үеде овур-хевир бирги черде турар дээрзин сагындырбышаан, сөзүглелдиң
утказын шын шиңгээттирерин принцип негеп турар.
Авторнуң идеялары, бодалдары, сагыш-сеткили чечен
овур-хевирни дамчыштыр илереттинер. Чечен овур-хевирни тургузарынын кол чепсээ
болгаш ону шын медереп билип алырынын кол аргазы сөс болур. Чечен чогаалга сөс
тодаргай уткага чагыртыр болгаш ол чогаалдың утказындан, ооң ында кирген бүгү-ле
овур-хевирлиг системазындан аңгыланып шыдавас. Бо талазы-биле литература
шинчилелдиг принцип мурнунда турганы – сөстү чогаалдан, овур-хевирден аңгылай көрүп
турган лингвистиктиг сайгарылганын принцивинге удурланышкак.
Чогаал сайгарылгазының үезинде сөстү тускайлап көөр
чорукту болдурбас. Чогаалдың чечен овур-хевирлиг системазында ону долдуруп
чоруур боттуг кезектер, бодалдар, ужур-уткалар, харын-даа оларга хамаарылга чок
сөстер, домактар-биле харылзаалыг кылдыр сайгарар.
Чогаалдан «ушта тырттынган» аңгы-аңгы чурумалдыг
кезектер ап, оларны уругларга сайгарар кылдыр бээр чорукту эге класстарга
болдурбас.
Чечен чогаалды эпитеттер, деңнелгелер,
метафоралар болгаш дылды өске-даа чурумалдыг уран аргаларын мөөңнеп чыып кааны
кылдыр көрүп болбас. Эге школага дылдың чурумалдыг уран аргаларынын
сайгарылгазы бердинген чогаалдың утказынга дүүштүр чоруттунар болгаш уругларның
чогаалды ханы билип, ында кирген овур-хевирни долу, четче билип алырынга
дузалаар.
Лирература шинчилелдиг принцип номчулга
номнарынче янзы-бүрү темалыг болгаш утка-шынарлыг чогаалдарны кииреринин
аргазын берип турар.Программа езугаар сүмелеп турар чогаалдарның жанрлары база
хөй янзы: тоолдар, тоолчургу чугаалар, мифтер, тывызыктар, үлегер домактар, дүрген-чугаалар,
кожамыктар, улустуң ырлары, шүлүктер, шиилер, чечен чугаалар,дээш оон-даа өске.
Чогаалдың утказын анализтеп сайгарары дээрге-ле,
чогаалдың идейлиг угланыышкынын тодарадыры болур.
Эге класстарга чечен чогаалдың сайгарылгазын
кылырда дараазында чүүлдерни чогаал иштинден тодарадып билиринге өөредир:
1. Чогаалчы чүнүң дугайында чугаалап турары
(чогаалдың темазы).
2. Чогаалчының номчукчуга чүнү көргүзер азы
дамчыдар бодааны, Оон кол бодалы (чогаалдың кол утказы)
3. Чогаалдың чүү чүвеге өөредип турары (чогаалдың
идеязы)
Эге школа өөреникчилериниң амыдыралчы
арга-дуржулгазы байлак эвес, номчаан номнары, чогаалдары эвээш дээрзи
билдингир. Оларда амыдыралды хайгаарап база чогуур түңнелдер үндүрүпкү дег
номчукчу дуржулгазы ам-даа хевирлеттинмээн. Оон ужурундан эге школага чечен
чогаал номчулгазы деп курс аңгы-аңгы чогаалчыларнын чогаадыкчы салымынын
ылгавырлыг талазы, допчу намдары, чогаадыкчы ажыл-херектери-биле
таныштырылгазын негевес, чогаалчыларның допчу намдарын, чогаадыкчы
ажыл-чорудулгазын, чечен чогаалда монографтыг өөредиринин принциптерин ортумак
класстардан эгелээш чорудар. А кичээлдерге кысказы-биле таныштырар.
Эге школага чечен чогаал номчулгазынын программазы
уругларның аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадырынче кол кичээнгейни
угландырып турар. Оон иштинде бир онзагай черни өөреникчилерни шын чугаалап өөредиринин
кол хевири – номчулганың чаңчылдарын хевирлээри болгаш ону сайзырадырынче
угланган ажылдарны чорудары ээлеп турар. Номчулга кичээлдериниң кол сорулгазы –
номчуурунун ыыткыр хевиринден эгелээш, ханы, медерелдиг иштинде номчуурун чедип
алыры.
Номчулганын шын, медерелдиг, аянныг номчуур шынарларынын
болгаш дыңналдыр база иштинде номчуур хевирлерни уругларга шиңгээттирерде,
янзы-бүрү аргаларны ажыглап, ажылдарнын хевирлерин чоорту нарыыдадып тургаш
билиндирерин сүмелеп турар.
Оөредилгенин бирги чылында сөс номчуурунун
аргаларын шиңгээттирип, аңгы-аңгы сөстерни, сөс каттыжыышкыннарын домактар болы
бээр кылдыр үн аайы-биле кожуп, чүгүртү номчулгаже чоорту шилчиир.
Ийиги чылында угаан ажылының база бир чадазынче үнүп,
иштинде номчулганың чаңчылдарын боттандырар.
Ушкү чылында номчулганың темпилерин элээн дүрген
шуудадыр. Номчулга үезинде үе камнаарының чогумчалыг аргаларын чөп ажыглаарын
шиңгээттирер.
Дөрткү чылында номчулганың кол шынарларын (шын,
чүгүртү, медерелдиг, аянныг) колдуунда шиңгээдип апкан турар. Литературлуг шын
адаашкын езугаар болгаш рольдар аайы-биле аянныг номчуурунун чаңчылдарын ап,
номчулганын чогуур темпилерин шын сагып билир ужурлуг.
Эге школаның бүгү-ле чадаларында башкы уругларны
номчуп билир кылдыр өөредири-биле чергелештир уруглар боттары номчаан чогаалының
утказын сайгарып, ында кол чүүлдү илередип,оон чогуур түңнелдер кылып
шыдаптарынче угланган ажылды чорудар. Оон аңгыда номчаан чүүлүн кезектерге
чарып, оларга тус-тузунда аттар берип, абзацтар дузазы-биле план тургузарынга,
номчаан чүүлүнүң утказын делгереңгей азы допчу кылдыр чугаалап өөрениринге чаңчыктырар.
3-4 класстарга дараазында бөдүүн билиглер-биле
таныштырып болур: автор дугайында бодүүн дыңнадыглар, номчаан чогаалынын жанры,
темазы, улустун аас-чогаалынын бичии жанрлары (тывызыктар, үлегер домактар, дүрген-чугаалар)
дээш оон-даа өске.
Чечен чогаал номчуп, чечен овур-хевирлер-биле
танышкан тудум, уругларнын ниити сайзыралы, чүвени угаап, медереп билири,
сагыш-сеткилиниң бодалдары улам делгемчиир, ханылаар, байлакшыыр. Авторнуң сөзүглелинге
дүүштур уругларның аас-биле харыылаары, чечен овур-хевирге хамаарыштыр билип
алган бүгү-ле чүүлдери – оларның чечен чогаалды шиңгээдип алганынын херечизи
болур.
Программада бердинген чижек тематикаларга
хамаарыштыр номчуур ужурлуг чогаалдар иштинден уруглар төрээн чериниң,
долгандыр турар хүрээленниң, эш-өөр болгаш үе-чергелериниң, оларның
чуртталгазының, оюн-тоглаазының, ужуралдарының, бойдус болгаш оон камгалалының,
тыва чоннуң чаагай чаңчылдарынын, төрээн чуртунуң төөгүзүнден барымдааларның
дугайында билиглерни шиңгээдип алыр.
Чечен чогаал курузунуң кол
сорулгалары
1. Уруглар номчаан чогаалдарының утказын, оон маадырларының
хөделиишкиннерин, херек-чоруктарын ханы шиңгээдип ап, аңаа хамаарыштыр чогуур үнелелди
берип, боттарының сагыш-сеткилиниң хайныышкынныы-биле илередип шыдаары, чечен
чогаалды долузу-биле шиңгээдип алырының аргаларын сайзырадыр;
2. Чечен чогаалдың уран чурумалдыг дылын,
овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир кылдыр уругларны өөредир,
оларның боданыышкыннарын болгаш бодап чогаадыр аргаларын сайзырадыр;
3. Шүлүк чогаалың кичээнгейлиг дыннап билиринин
аргаларын сайзыратпыщаан, оон уран сөзун чарашсынар болгаш ханы шиңгээдип
алырынын дуржулгаларын мөөңнеп, анаа уран-чечен хөөннүг болгаш сонуургалдыг
болурун кижизидер;
4. Уругларның ном-биле ажылдап,оон билиг
тыварынга номну үргүлчү номчуурунга негелделиг, чечен чогаалга сундулуг, сөстүң
уран чүүлүнүң тургузукчулары – чогаалчыларның чогаадыкчы ажыл-херектеринге
сонуургалдыг болур чүүлүн чедип алыр;
5. Долгандыр турар бойдус болгаш хүрээлел
дугайында уругларның боттуг бодалдарын сайзырадып, ону шын угаап болгаш
билириниң дуржулгазын байыдар;
6. Хемчээл, утка, тематика жанр талазы-биле аңгы-аңгы
деңнелдиг чогаалдарны ханы, шын билиндирер.;
7. Номчаан чүүлүнүң утказын шиңгээттирерден аңгыда
уругларның ниити билииниң деңнелин делгемчидериниң дуржулгазын байыдар болгаш
амыдыралга оларның мөзү-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлээр;
8. Чечен чогаалды уруглар боттары шилип ап, ону
номчуксаар күзелин боттандырар;
9. Уругларның чугаазын сайзырадыр болгаш оларга
чугаалап, номчуп, дыңнап билириниң база сөзүглелдиң аңгы-аңгы хевирлерин
сайгарып шыдаптарының чаңчылдарын шиңгээттирер;
НОМЧУЛГА ПРОГРАММАЗЫНЫН
ТУРГУЗУУ
Номчулга программазы дөрт кезектен
тургустунган:
1.
Номчулганың тематиказы.
2.
Класстан дашкаар номчулга.
3.
Номчулга талазы-биле алган
билиглери, чаңчылдары болгаш мергежилдери.
4.
Чогаалдарның
хевирлери-биле (жанрлары) таныжылга.
Класска-даа, класстан дашкаар-даа номчуур чогаалдарның даңзызын өөредилге
номнарының авторлары кайы класска кандыг чогаалдарны киирерин боттары шилип
алыр эргелиг.
Чамдык кол темалар класс бүрүзүнүң программазында бар. Ынчалза-даа олар анаа
катаптап турар эвес, а уругларның назы-хары улгадып, билииниң деңнели
бедээни-биле чергелештир чечен чогаалдарның хемчээли, утказы болгаш дылдың
уран-чечен аргалары чоорту нарыыдап, чаа чүүлдер немежип бар чыдар.
4-кү класска номчуур чогаалдар уругларны 5-ки класстан эгелеп аңгы-аңгы
эртемнерни, литератураны болгаш төөгүнү белеткээр болганда, тыва чоннуң
шаандагы болгаш амгы амыдыралын, хосталга дээш демиселин, төөгүзүн улустун
аас-чогаалындан болгаш чечен чогаалдың эң-не чедимчелиг материалдары-биле
бадыткаары чугула.
Башкы уругларны бичиизинден эгелеп коллективтиг езуга, бот-боттарынга
негелделиг, шынчы, ак сеткилдиг, быжыг туруштуг, эрес-дидим болурунга, мөзүлүг
аажы-чаңга, күш-ажылга кижизидер сорулгалыг.
Уругларның номчулга кичээлдеринге өөренир чүүлдери оларга долгандыр турар
бойдус болгаш ниитилел дугайында билиглерни бээр, оларнын кижизидилгезинге улуг
рольду ойнаар ужурлуг. Эрес-дидим, ак сеткилдиг, амыдыралга тура-соруктуг,
бурунгаар чүткүлдүг, күш-ажылга ынак, төлептиг кижилер дугайында чүүлдерни
номчуп, сайгарары уругларны моральдыг мөзү-шынарга, ужур-чурумга кижизидер.
Ниитиге ажыктыг күш-ажылды алдаржыткан чогаалдар дамчыштыр уругларны күш-ажылга
ынак болурун, анаа боттарынын хире-шаа биле киржирин, ону хүндүлээри, күш-ажыл
кижи бүрүзүнүң хүлээлгези болгаш эргези, амыдыраарының база бир чепсээ дээрзин
билиндирер.
Төрээн чурт, оон бойдузу, кижилери болгаш оларнын чаагай чаңчылдары, эртем,
техника, культура болгаш уран чүүл талазы-биле чедиишкиннеринин дугайында чүүлдер
уругларны патриотизмнин, интернационализмнин езузунга, эстетиктиг
овур-хевиринге, аажы-чаңга кижизидеринге деткимчени бээр болгаш уругларның
угаан-медерелинин сайзыралынга улуг ужур-дузалыг.
Тыва Республиканың күрүне сүлдезин, тугун, ыдык ырын уругларга таныштырар
сорулга-биле 2-4 класстарнын номчулга номнарында киирген. 2-ги класска ыдык
ырның аялгазын дыңнап, сөзүн билиндирбишаан, аянныг номчуп өөредир. 3-4
класстарга сөзүн долузу-биле шээжилеп, аялгазын сактып ап, ырлажып турар апаар.
Класс бүрүзүнге номчулга кичээлиниң 30-35 минутазын номчулгага база чогаалды
сайзырадырынга ажыглаар, а киирилде беседага, словарь ажылынга, сөзүглелдиң
утказын илередиринге херек өске ажылдарга 10-15 минутадан хөй эвес үени
чарыгдаар. Сөзүглел-биле ажыл бир класстан өске классче чоорту нарыыдап орар.
ПРОГРАММА
3-Кү КЛАСС
НОМЧУЛГАНЫН ТЕМАТИКАЗЫ
Бистин төрээн чуртувус.
Тыва – мээн төрээн черим. Тыва Республиканын ыдык ыры,
сүлдези,тугу.
Төрээн черивистиң бойдузу, төөгүзү, чону. Тывада
тураскаалдыг черлер.
Кожууннар болгаш оларның төптери,көдээниң
ажыл-ижи.
Культура болгаш уран чүүл, ооң кижилери.
Тыва улустун аас чогаалы.
Тыва улустун аас чогаалы, оон ужур-дузазы. Тоолдар, төөгү
болгаш тоолчургу чугаалар, тывызыктар, үлегер домактар, дүрген-чугаалар,
йорээлдер, кожамыктар, хоктүг чугаалар – аас чогаалынын жанрлары.
Тыва аас чогаалының дылы, уран аргалары.
Оске национал улустуң аас чогаалы.
Школа болгаш өг-буле.
Школачы ажыл-херектер, найырал, коллектив.
Оюннар, өөреникчилерниң сагылга-чурумунга хамаарышкан мораль-этиктиг билиглер.
Бодун төлептиг ап билири. Бодунун болгаш өскениң үезин үнелээри. Кижилерге
хамаарылгазы. Ачы-буян болгаш каржы чорук.
Ог-бүлениң чоок кижилери. Төрел кижилерни хүндүлээр
езулалдар болгаш ужурлар.
Бойдус, экология,
кадыкшыл.
Кижи – черниң ээзи. Төрээн черниң бойдузунга, оон
дириг амытаннарынга, үнүштеринге, арга-арыынга кижиниң хамаарылгазы, сагыш
човангыр, хумагалыг болуру. Бойдусту дамчыштыр эстетиктиг чараш аажы-чаңга, төлептиг
мөзү-бүдүшке, күш-ажылга, патриотчу чорукка, уругларны кижизидери..
Бойдус камгалалының хоойлузу.
Кызыл дептер.
Экологтуг корум-чурумну сагыыры. Ондактыг
таварылгалардан оваарымчалыг болуру. Орт-халап айыылдарының дүрүмнерин сагыыры.
Төрээн бойдузунга тыва кижиниң онзагай
хамаарылгазы болгаш сагыыр ужурлары.
Чылдың үелери.
Чылдың үелери деп чүл? Чылдың үелериниң аайы-биле
бойдуста өскерлиишкиннер, болуушкуннар, дириг амытаннарның болгаш үнүштерниң
амыдыралы, кижилерниң ажыл-ижи. Чылдың үелеринин тус-тузунда ылгавыр
демдектери.
Чылдың аңгы-аңгы үелеринде бойдустуң чурумалынга
уругларның хамаарылгазы, бодалдары.
Чечен чогаалдың уран-чечен аргаларының дузузы-биле
бойдустуң чурумалын бижип көргүзери.
Куштар – бистиң өңнүктеривис. Чанар болгаш
кыштаар куштар.
Чылдың үелеринге болгаш бойдустуң болуушкуннарынга
хамаарышкан тыва чоннун ужурлары болгаш сагылгалары. Шагаа.
Байырлалдар болгаш тураскаалдыг хүннер.
Ноябрь 7 – Чөпшээрежилгениң болгаш эптежилгенин хүнү.
Февраль 23 – Ада-чурт камгалакчыларының хүнү.
Март 8 – Бүгү делегейниң херээженнер хүнү.
Апрель 12 – Космонавтика хүнү
Май 1 – Бүгү делегейниң ажылчы чоннарының эп-сеткил
каттыжыышкынының хүнү. Частың болгаш күш-ажылдың хүнү.
Май 9 – Тиилелге хүнү.
Амыдырал болгаш күш-ажыл.
Кижиниң амыдыралынга күш-ажылдың ужур-дузазы. Күш-ажыл
болгаш төрээн чурт. Күш-ажылдың кижилери. Оларны хүндүлээри.
Уругларның шыдапкы дег күш-ажылы. Ону күзелдии-биле
кылыксаар, аңаа чүткүлдүг болуру.
Күш-ажыл – амыдыралдың үндезини.
Тыва чоннуң чаагай чаңчылдары.
Тыва чоннуң амыдыралчы сагылгалары, ужурлары,
езулалдары, байырлалдары, оюн-тоглаазы.
Чоон чүк улузунун календары. Чылдың ады болгаш
олуду. Тос меңги. Чеди-хаан – Долаан бурган. Төөгү болгаш тоолчургу чугаалар.
НОМЧУЛГАГА БОЛГАШ ЧУГАА САЙЗЫРАДЫЛГАЗЫНГА
УРУГЛАРНЫң ЧЕДИП АЛГАН ТУРАР УЖУРЛУГ КОЛ БИЛИГЛЕРИ, МЕРГЕЖИЛДЕРИ, ЧАңЧЫЛДАРЫ.
Утка болгаш дыл-домааның талазы-биле чедимчелиг сөзүглелди
пауза, интонация болгаш номчулганың темпизин барымдаалап шын, медерелдиг,аянныг
номчууру. Номчулга үезинде нарын сөстерни, ылаңгыя кылыг сөстерин, чүве
аттарын, утка талазы-биле тудуш холбаалыг сөстерни бот-боттарындан адырбайн,
тудуштуруп номчууру. Сөзүглелде чугула утка илередир сөстү ылгап билири.Баштай
иштинде номчааш, оон соонда ыыткыр, аянныг номчуп билири. Диалогту рольдап шын
номчууру. Шилилгелиг номчулганы шиңгээдип алганы. Номчулганың темпизин
шингээдип алганы.
Сөзүглел-биле ажыл. Сөзүглелдиң кезектерин
чогаалда болуушкуннарнын дес дараалашкаан болгаш утка талазы-биле тодарадып
билири.
Сөзүглелди кезектерге чарып билири, кезек бүрүзүнге
ат берип шыдаары, планын тургузуп билири, план езугаар утказын чугаалаары.
Номчаан чүүлүнүң утказын делгередир болгаш
допчулап чугаалаары. Чогаалдың кол бодалын илередири. Ону бодунуң сөстери
болгаш чижектери-биле бадыткап билири. Чогаалдың маадырларынга хамаарыштыр
бодалдарын чугаалап билири.
Болуушкуннуң чылдагаанын тайылбырлап шыдаары.
Чуруктар дузазы-биле чугаа тургузуп билири.
Номчаан чүүлүн үшкү арындан чугаалап билири. Сөзүглелде
билдинмес сөстерни словарь ажыглап, утказын тайылбырлап билири.
Чогаалдың темазынга, кол утказынга, идеязынга хамаарышкан
монологту дыңналдыр номчуп билири, доктаадып шыдаары. Чогаалдың маадырларының мурнундан
делгереңгей азы допчу чугаа кылып билири.
КЛАССТАН ДАШКААР НОМЧУЛГА
Класстан дашкаар номчулга – уругларны чечен
чогаалга хандыкшыырының бир аргазы, литературлуг номчулганын чарылбас кезээ.
Класстан дашкаар номчулганың кол сорулгазы - өөреникчилерни уруглар
чогаалы-биле таныштырбышаан, номга ынак болурун кижизидер; уран чогаал
дамчыштыр уругларның угаан-билииниң ниити деңнелин бедидер; эстетиктиг мөзү-бүдүжүн
хевирлеп, ниити сайзыралын чедип алыр; сагыш-сеткил культуразын бүгү талалыг
байыдары болур.
Класстан дашкаар номчулганың чогаалдары шын
шилиттинген болур ужурлуг. Кол черни улустун аас чогаалы, тыва чечен чогаал,
орус болгаш өске национал улустуң чогаалдары, даштыкы классика ээлээн турары
чугула.
Ушкү классчылар периодиктиг парлалга-биле
таныжып, уруглар солуннарындан, журналдардан чогаалдарны, статьяларны,
дыннадыгларны номчуурунга баштайгы чаңчылдарны алыр.
Башкы уругларның хууда сонуургалын углап
башкарбышаан, оларнын сагыш-сеткилин, бодалдарын тода илередип билиринге өөредир
болгаш чогаадыкчы салым-чаяанын сайзырадыр сорулгалыг. Уругларнын идепкейин көдүреринге
литературлуг оюннар, викториналар, экскурсиялар эрттирер.
3-4 класстарга уруглар школа болгаш хоорай
библиотекаларынга доктаамал барып, сонуургаан номнарын бижидип ап, ушта
бижилгелерни кылып эгелээр.
Номчуур ужурлуг материалдарнын хемчээли улгадып,
утказы нарыыдап, словарь ажылы көвүдээр.
Тыва авторларның чогаалдарын номчуп тургаш, ында
кирип турар диалектизмнерге, архаизмнерге хамаарышкан мал-маганның, ан-меңниң назы-хары,
өң-чүзүнү, оът-сиген, эт-херексел, эдилелдер, аъш-чем аймааның аттарын башкы
тайылбырлаар.
Класстан дашкаар ажылдын чижек-хевирлери:
1. Кайы-бир чогаалчының чогаал ажылынга, ооң юбилейинге
тураскааткан тускай кичээлдер.
2. Кичээл-утренниктер, отчет-кичээлдер, аас
журналдары.
3. Литературлуг викториналар, оюннар, турнирлер,
литературлуг экскурсиялар.
4. Периодиктиг парлалга-биле таныжылга.
5. Чогаалчылар, журналистер-биле
ужуражылга.
6. Түңнел кичээлдер.
7. Номчаан чүүлүнге чуруктар чуруп, оон делгелгезин организастаары.
ООРЕДИЛГЕ
КИЖИЗИДИЛГЕЛИГ УГЛАНЫЫШКЫННАР
1. Кичээлге ажыглаар өөредилге
материалы шын шилиттинген бе?
2. Кичээлдиң тургузуу бодунуң кезектеринге,
сорулгаларынга үе аайы-биле дүгжүп турар бе?
3. Башкының берген онаалгаларын
уруглар кылып шыдаар бе?
4. Номчаан чүүлдери ажыктыг болур бе?
Оөреникчилерни номчукчулар
кылдыр чаңчыктырып, кижизидеринге башкының үлегер-дуржулгазы, ооң кызымак ажылы ужур-дузалыг болур ужурлуг. Класстан
дашкаар номчулганың булуңун чараштыр дериири чугула.
Эге школадан эгелээш уругларны
номчулга демдеглелин кылып аарын сүмелээр. Номчаан номунуң авторун,
адын бижиир. Кол маадырларның аттарын мөзүлүг, мөзү чок аайы-биле даңзылаар.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.