Документы на тему кыргызстандын суу ресурстары

Тема: КЫРГЫЗСТАНДЫН СУУ РЕСУРСТАРЫ

МАГИСТРДИК ИШ

Даярдаган: Руслан Содомбаев

Илимий жетекчиси: Проф., док. Турар Койчуев

КИРИШ СЁЗ

Кыргыз Республикасы маанилъъ суу ресурстук потенциалына ээ жана эгемендъъ мамлекет ичинде карап жаьы методологиялык жакындоолорду колдонобуз. Кыргыз ССРи Союздун курамындагы убакта ёз алдынча тышкы дъйнёгё чыгуу мъмкънчълъгънё ээ болгон эмес. Суу пайдаланууну бёлъштъръъ жогорудан буйрук менен ишке ашырылчу. Суунун керектёёчълёръ, пайдалануу тармактары, ёздёштърълъшъ толугу менен камсыз кылынган эле. 

Кыргызстан эгемендъълъктъ алган соь, суу чарбасын жёнгё салуу, керектёёчълёрдъ суу менен камсыз кылуу, суу ресурсун туура бёлъштъръъ маселелерин чечъъ ёлкёбъздън ёзънън колунда калды. Суунун мол запасын буйрйксуз ёз алдынча жёнгё салуу оьой-олтоь иш эмес болуп калды. Ошондуктан, ёлкёбъзгё жоопкерчиликтъъ кадамдарды шилтеши маанилъъ.

Кыргызстан кёз карандысыз мамлекет катары суу саясатын, стратегиясын, перспективалуу багыттарын жана жасала турган кадамдарын так аныктап, ишке ашырышы талап кылынат. Кыргызстан Борбордук Азиядагы кёз карандысыз мамлекет катары ёзънън мъмкънчълъгънё жараша Россия, Индия, Турция, Иран, Пакистан, Афганистан, Казакстан, Ёзбекстан, Таджикстан,

Търкменстан менен тереь экономикалык байланыштарды тъзъъдё. Бул Кыргыз Республикасынын суу жана энергия ресурстарынын пайдалануусуна таасирин тийгизбей койбойт.

Кыргызстан суу жана  энергия ресурстарынын мол запастарына ээ. Буга кайдыгер мамиле кылып жён эле калтырып коюш – колдо бар алтындын баркы жок дегендикке жатат. Бул ресурстарга кёп ёлкёлёрдън муктаждыктары бар. Кыргызстандын суу ресурстары жакынкы чет ёлкёлёрдън тагдырын чечип отурат. Алсак, талаалар ъчън суу керектелип жатат, кёп жерлер электр энергиясына муктаж болуп жатат. 

Энергетика системасы Республикабызды алдыга съйрёй турган негизги тармак экендигин тынбай айтып келе жатышат. Ёлкёбъз бул ресурстарды тышкы дъйнёгё таанытуу, алардын конкуренттъълъгън жогорулатуу максатында ресурстарды эффективдъъ колдонуунун суроолорун таанып билиши керек. 

Бул ресурстарды рационалдуу пайдалануу - милдеттъъ кадам. Ал ъчън айтылган ресурстарды эффективдъъ колдонууга тоскоол болуп жаткан проблемаларын изилдеп так белгилеп чыгыш керек. Суу жана энергия ресурстары бъгънкъ къндё актуалдуу тема болуп саналат.

Кёп че мамлекттер Кыргызстандын бул байлыгына кызыгууда. Ошондуктан бир катар проекттерди камтыган программаларды тъзъъдё. Бир нече ёлкёлёр чоь инвестициялярды бул тармакка салууга даяр. Мисалы, Россиянын ири компаниялары суу жана энергетика тармагына эки млрд. АКШ долларын инвестициялоого даяр болуп турат. Биздин ресурстар чет ёлкёлёрдъ тынчсыздандырып жатса, бизди эмне ъчън козгобошу керек? Ошондуктан бъгън кёьълъбъздъ ушул колдо бар байлыкка бурушубуз зарыл. 

Кыргызстандын суу ресурстарынын маанилъъ экендигин бир топ инсандар ырастап жатышат. Алсак, Т. Усубалиевдин республикабыз ъчън суу жёнъндё жазган мыйзамы бар. Ал мыйзам Кыргызстандын шарты ъчън ылайык маьыздуу болуп жазылган. Суунун жаратылыш ресурсу катары жён эле пайдаланылбай ёлкёбъз ъчън пайда алып келишине басым жасалган.

Андан сырткары, СПЕКА программасынын эксперти Э. Оролбаевдин Борбордук Азия боюнча суу ресурстарын рационалдуу пайдалануу  тууралуу маалымдамасы бар.

Изилдёё конкреттъъ търдё Кыргызстандын суу ресуртарынын ъстънён жъргъзълёт.

Аныкталган кыйынчылыктар менен ресурстарды ёнъктъръънън аксап турган конкреттъъ сфераларын изилдёёгё мъмкънчълък берген ыкмалар колдонулду. Алардын ичинен илимий адабияттар, статистикалык маалыматтарды чогултуу, интернет булактары, газета, журналдарга, макалаларга басым жасалды. Бул булактарда суу жана ресурстарынын сандык кёрсётмёлёръ, аныктамалары, търлёръ, мааниси, орду берилген. Алар баалоого жана жыйынтык чыгарууга мъмкънчълък берди.

Биринчи бёлъмдё жалпы эле суунун теориялык аспектилерде аныктамасы айтылат. Суунун жалпы мааниси, адамзаттын жашоотиричиликтеги, жаныбарлар жана ёсъмдъктёр дъйнёсъндёгъ, экономикадагы орду, теоретикалык маьызы айтылат. Суу ресурсуна карата методологиялык жакындоолордун ар бир баскычы каралат. Ошондой эле суу ресурстарынын геоэкономикалык, геосаясий мейкиндиктеги мааниси кёрсётълёт.

Экинчи бёлъмдё Кыргызстандагы суу потенциалы, андан иштелип чыккан энериянын мааниси, энергетика, ёнёр жай жана айыл-чарбада пайдалануу деьгээли аныкталат. Сууну пайдалануунун кемчиликтери, терс кадамдар, ёлкё ичиндеги жана  ёлкё сыртындагы масштабда колдонуу проблемалары изилденет. Бъгънкъ къндё жасалып жатка ниш-аракеттердин натыйжасы, таасири, кездешип жаткан проблемалар изилденет.

Ал эми ъчънчъ бёлъмдё болсо бул ресурстук потенциалдын келечеги, жасала турган керектъъ кадамдар, суу политикасы, стратегиясы, кёйгёйлёрдъ чечъъ жолдору талкууланат. Кыйын абалдан чыгара турган конкреттъъ кадамдар аныкталат. Кыргызстандагы суунун келечегин дъйнёдёгъ практикага жакындаштырып кароо жолдору ырасталат.

1.  СУУ РЕСУРСУНУН ЖАЛПЫ МААНИСИ

1.1. Суу – жашоонун негизи 

         Суу – жердеги бирикмелердин кеьири жайылган търъ. Анын молекулалары жылдыздырдын арасындагы мейкиндикте да аныкталган. Суу кометалардын, Кън системасынын планеталарынын жана алардын спутниктеринин составына да кирет.  Жер кыртышындагы суунун ёлчёмъ 1,39.1018 т га жакын. Жерде суунун жалпы кёлёмъ болсо 1500000000 куб.км ге жакын. Эгер бул сууну Жер кыртышы боюнча тегиз жая турган болсок, анын калыьдыгы болжол менен 4 км болот. 

Бул суунун запасы эмнеден тъзълёт?

 Суунун 97% и океан жана деьиздерде орун алган. Океандагы суунун кёлёмъ 1370000000 куб. км ге жакын. Болгон 3% и гана континенттерде жайгашкан. Дарыя жана кёлдёрдё 400000 куб.км тузсуз суу бар. Тузсуз суунун кёп бёлъгъ (68,7%) муздарда, алардын негизги запасы Антарктидада жайгашкан. Муз калканы 25000000 куб.км. суну камтыйт. Арктика, Антарктика жана тоолуу райондордун муздары  2,4 . 1016т га жетет. Суунун негизги бёлъгъ жер астындагы сууларга кирет. Алардын жалпы запасы 8 млн.куб.км Ге барабар. Атмосаферада 1,3 . 1013т суу бар. Мезгилдин ар бир учурунда ал жерде 13000 куб.км суу камтылат. Эгер атмосфералык сууну Жер кыртышы боюнча жайса, анын калыьдыгы 24мм болмок.  Суу дагы кайсы жерде орун алган? 

Суу кёптёгён минералдардын составына кирет, топуракта жана бардык организмдерде         болот. 

Суу организмде кантип бёлъштърълёт?

Чоь кишинин денесинин 65%и суудан турат. Суу бардык органдар жана ткандардын составына кирет. Жърёк, ёпкё, бёйрёктё 80%, канда 83%, секте 30%, тиштин эмалында 0,3%, биологиялык суюктуктарда 95-99% ке жакын. Балыктардын денесинин 80%, балырлардыкы 90%и  сууну камтыйт. Тиръъ ткандардагы суу жер шарындагы дарыялардан 6 эсе кёп экендиги эсептелген. Окумуштуулар биздин планетабызда суунун салмагын да эсептеп 2000000000 млн.т экендигин далилдешти. Бул жерде бардык суулар: деьиз, океан, буу, муз, Жердин кату катмарындагы суу жана биологиялык объектердеги суу эсептелген. Суу Жерде бът тиръъ организмдердин ёмър съръшъ ъчън керектъъ шарт тъзёт. «Суу алтындан кымбат» - деп ёмър бою кумда кёчъп жъргён бедуиндер ырасташкан. эгер суунун запасы тъгёнсё, чёлдё жолоочуну эч кандай байлык куткара албасын  алар билишкен. Тиръъ организмде суу – бул химиялык реакция жърё турган чёйрё. Тамак сиьиръъ процесси азыкты аралашмага айландыруу менен байланышкан. Суу клеткалардан иштетилген продукттарды жууп чыгат жана дененин температурасын регуляциялоодо негизги ролду ойнойт. Аны денеден бёлъп салса, бир нече къндён кийин ёлъмгё алып барат.  

Ёсъмдъктёр топурактан аралашмаларды алып тамактанат. Суу тиръъ органикалык дъйнёнън негизги элементи болуп саналат. 

Ёсъп жаткан организмдин кайсы процессине суу катышат? 

Суу фотосинтез процессине катышат. Кън энергиясынын аракети менен кёмър кычкыл газы жана суу атмосферага чыккан кычкылтекке жана кёмъртекке тъшёт. Суунун негизги касиети – аралаштыруу жёндёмдъълъгъ. Башынан эле адамдын практикалык иш-аракети сууну колдонуу менен байланышкан. Курулуш материалдары, краскалар, айнектер, керамика жасоодо ар кандай аралашмаларды колдонушкан. Алсак, топурак жасаклгалары, фараондордун мързёлёрънън тамдарынын жабдууларынын бардыгы кайра эле аралашмалар болуп саналат, алар составы боюнча татаал болгон. Деьиз суусу – эь жакшы аралашма. Анда дээрлик бът заттар эритилет. Мезгилдик системанын жетимишине жакын элементтери анда камтылат. Жада калса сейрек жана радиоактивдъъ элементтер океан жана деьиздерде кездешет. Хлор, натрий, магний, къкърт, кальций, калий, бром, кёмъртек, стронций, бор коп ёлчёмдё кездешет. Бир гана алтын океандын суусунда Жердин киши башына 3 кг дан тура   келет. 

Суунун ролу биздин планетабыздын жашоосунда таь калыштуу жана кызыктуусу акырына чейин ачылган эмес. Жер кыртышынын кёп бёлъгъ океан жана деьиздер менен капталган. Океан ёзънчё чоь термостат болуп саналат. Жайында Жердин ысып кетъъсънён сактайт, кышында болсо континенттерди жылытып турат. Океан атмосферадагы ашыкча кёмър кычкыл газын жутуп алат, мындай болбосо Жер "парник эффектисинин" айынан Жер кургап кетмек. 1 куб.м сууну 1ºС ка муздатып, 1000 м абаны 3ºС ка жылытса болот. Бул

суунун аномалдуу касиеттеринин бири.  

Башка суюктуктар менен салыштырмалуу суунун  дагы башка аномалдуу касиетке ээ. Ал жогорку ээрите турган жылуулукка ээ. Мисалга алсак, 1 кг музду ээритиш ъчън эки эссе кёп жылуулук жумшаш керек. Коргошунга 15 эсе кёп жылуулук сарпталат. Суунун бул касиети бизди катастрофалык жазгы суу каптоолордон сактайт. Муздун жана кардын жай ээришинен улам топурак ёзънё керектъъ ёлчёмдё нымды тартып алат жана ошол аркылуу ёсъмдъктёрдъ кургакчылыктан коргойт. Суу башка заттардан айырмаланып тоьгон учурдакысылбайт, бирок кеьейет. Муздуу суунун молекулалары бири-биринен алыс жайгашкандыктан муз жеьилирээк болот. Эгер суу бул сейрек касиеттерге ээ болбосо эмне болот эле? Суунун ъстъндё пайда болгон муз суунун тъбънё чёкмёк. Жалгыз гана дарыя менен кёлмёлёр эмес, океан жана деьиздер да толугу менен тоьуп калмак. 

Муздаганда суунун тыгыздыгы башка заттардыкы сыяктуу чоьоет. Бирок бул белгилъъ бир чекке - +4ºС ка чейин болот. Суу +4ºС тан 0ºС ка чейин муздаганда анын тыгыздыгы азаят. Суунун ушундай кызык аракети жашоо ъчън чоь мааниге ээ. Къзъндё биринчи ъшък маалында абанын температурасы кескин тъшёт, кёлмёлёрдёгъ суу да муздайт. Муздоо жогорудан башталат. Бът кёлмёдёгъ суунун температурасы +4ºС ка тъшкъчё муздаган суу тёмён тъшёт. Бул температурада кёлмёлёрдёгъ суунун жашоосу сакталат. Эгер суу андан ары муздаса кёлмёнън ъстъ жука муз менен капталат, суну андан ары тоьуудан сактайт.  

         Жаратылышта дагы бир закон ченемдъълък кызыктырат. Муздак суу тёмён тъшкёндё  океан, деьиз, кёл жана дарыялардын тереь катмарларын кычкылтек менен камсыз кылат. Жылуу суулар болсо ёз учурунда  жогору жылып, туз аралашмаларын жана башка азык заттарды ъстъькъ катмарга чыгарат. Мунун бардыгы жашоонун ёнъгъшънё кёмёк болот. Суунун ушул касиетине байланыштуу океан жана деьиздерде жашоо жоголбойт. Бул аномалдуу касиеттин себеби суунун молекулаларынын тъзълъшъ менен байланышкан. Кёрсё алар сызыктуу эмес ( Н-О-Н), бурчтуу экен: O / \ H H жана чынжырлардай байланышып, катмар болуп бирин-бири каптап турат.

Молекулалардын арасында боштук бар.

Эгер суу бири-биринен бирдей аралыкта ёзънчё молекулалардан турса, анын кайноо температурасы +63,5ºС болмок, бирок молекулалардын ар кандай ассоциациясы тъзългёндъктён, нормалдуу басымда суунун кайноо чекити

100ºС ка жогорулайт. 

Эмне ъчън суу бардык тиръъ организмдердин жашоосу ъчън керектъъ шарт болуп    саналат? 

Суу – химиялык реакция жърё турган чёйрё. Суу клеткалардан тамак алмашуу продуктыларын жууп чыгат. Суу дененин температурасын жёнгё салат. Суу – жакшы аралаштыргыч. Суу фотосинтез процессине катышат. Суу – планетада кёп процесстердин жёнгё салуучусу.^[1]

1.2. Суу ресурстары жана мелиорация

Суу мелиорациялары мурдатан эле адамдарды тынчсыздандырган. Сугаруу каналдарын байыркы египеттиктер курушкан, себеби алар ушул аркылуу топурактын тъшъмдъълъгън жогорулатууга акылы жеткен.

Суу мелиорациялары (сугаруу жана кургатуу) – айыл-чарба жерлеринин тъшъмдъълъгън жогорулатуу жолдорунун бири. Айыл-чарба жерлери планетада кургактык аянтынын 10% ин ээлейт. Бул жерлердин 1/6 бёлъгъ мелиорацияланган жана алардан ёндърългён айыл-чарба продуктыларынын 4050% ин алышат.

Жаратылыш комплекстеринин саздак жерлердин жогорку продуктивдъъ айыл-чарба жерлерине айлануу иштеринде, ошондон улам социалдыкэкономикалык жаьылануусу ъчън керектъъ. 

 Жъз жыл мурун мелиорацияга каршы ойлор бъгън деле чоь опыт алганына карабастан ёкъм съръп келе жатат. Ири масштабдуу мелиорациялар кёп проблемаларды алдына коюшат, алардын бирёё жаратылыш чёйрёсън сактоо боюнча чечимдер менен айкалышкан чоьтъшъмдёрдъ алуу болуп саналат.

Экологиялык аспекттер проблеманын чарбалык жагы менен байланышкан жана артараптуу кёьъл бурулуусун, тереь тъшънълъъсън талап кылат. Россияда жана жакынкы чет ёлкёлёрдё суу мелиорациясы менен курчалган жерлер ар дайым кёбёйъъдё. 1) Бул суу ресурстарын керектёёнън кёбёйъшънё алып келет. Каралып жаткан ёлкёлёрдё мелиорациянын тигил же бул търънън колдонулушу болбогон жер жок. Сугаруу астында жаьы айылчарба жерлерин ёздёштъръъдё кёп учурда суу ресуртарынын дефицити менен кармалат. 

Сугарууну ёнъктъръп жатып анын генизине сууну сактоочу сугаруу технологиясын киргизиш керек, ал мелиорациянын бул търънън эффективдъълъгънън кескин търдё ёсъшън шарттайт. Сугат жерлерин ёнъктъръъ менен коллектордук-дренаждык суулардын кёлёмъ чоьойууда. Алар периодикалык сугаруулардын натыйжасында, ашыкча суу агышы белгиленген учурда келип чыгат. Бул учурда дарыялардын сууларынын минерализациясы жогорулайт жана алар сугарууга жараксыз болуп калат. Мындай сууларды Орто Азияда атайын кёлмёлёргё куюшат (Арнасай кёлъ, Сарыкамыш ойдуьу).

Чоь кёлёмдёгъ дренаждык суулар Амударыяга ыргытылат. Акыркы 15 жылда Амударыяда суунун минерализациясы 2 эсе ёсъп кеткен. Таджикстандын эле территориясынан дарыяга 3 км^{2 коллектордук-дренаждык} суу (1-4 г/л минерализациясы

менен) жиберилген. Натыйжада Амударыянын ылдыйкы агымы ичъъгё жараксыз болуп калды. Алдын ала тазалоосуз анын минерализациясы 2-3 г/л ге жетти.

Бул проьлеманы чечиш ъчън ар кандай чарбалык максаттарга жетиш ъчън  коллектордук-дренаждык агыштарды комплекстъъ пайдалануунун схемасын тъзъш керек. Ошондой эле туздалган жерлерди жууп кетъъдё чыгымдарды азайтуу, сугаруу нормаларын азайтуу, гидромелиорацияланган системалардын эффективдъълъгън жогорулатуу, коллектордук-дренаждык суулардын диминерализациясын тъзъъ абдан маанилъъ. Кургаткан мелиорация ёлкёнън чарбасынын ёнъгъшънън негизги багыттарынын бири. Аны менен жогорку айыл-чарба продукциялары камсыздалат.

Кургаткан мелиорациялар суу чарбасынын ёнъгъшънън негизги багыттарынын бири. Кургатуу ным жана саздуу жерлерде ёткёрълёт.^[2]

1.3. Суунун экономикадагы мааниси

Суу – ёндъръш къчтёрън жайгаштырууну аныктаган негизги факторлордун бири, кёп учурда ёндъръш каражаты болуп саналат. Суунун чыгымы ёнёр жай менен анын тез ёнъгъъсъ аркылуу эмес, бир дана продукцияга кеткен суу чыгымынын чоьоюусуна байланыштуу. Мисалга алсак, 1 т пахтадан кездеме чыгарыш ъчън фабрика 250 м³ суу сарптайт. Химиялык ёнёр жайда  ётё кёп суу чыгымдалат. Алсак, 1 т аммиак ёндъръшънё 1000 м³ ка

жакын суу сарпталат. 

Жаьы ири жылуулук электр станциялары чоь ёлчёмдё суу кетирет. Кубаттуулугу 300 миь кВт болгон бир гана станция 300 млн. м³ тан кёп суу сарптайт. Бул станцияларда сууну дъь пайдалануу перспективада 9-10 эсе кёбёйёт.

Маанилъъ суу пайдалануучусу болуп айыл-чарбасы саналат. Суу чарбасы системасында бул эь ири суу керектёёчъсъ. 1 т буудай ёстъръш ъчън вегетациялык период ъчън 1500 м³ суу колдонулат, 1 т къръчкё 7000 м³ суу

кетет. 

Сугат жерлеринин жогорку продуктивдъълъгъ дъйнёлък аянт жагынан кеьейъънъ стимулдайт, ал 200 млн. га барабар. Айдалган жердин 1/6 бёлъгън тъзъп, сугат жерлери айыл-чарба продукциясынын жарымын берет.^[3]

 Суу ресурстарын пайдаланууда ёзгёчё орунду калктын муктаждыктары ъчън сууну пайдалануу ээлейт. Чарбалык-ичимдик максаттары ъчън биздин ёлкёдё суу пайдалануунун 10% и кетет. Бул учурда суу менен камсыз кылуу ъзгълтъксъз болуш керек, илимий негизделген санитардык-гигеналык нормативдерди сактоо зарыл.^[4] 

 Сууну чарбалык максаттар ъчън колдонуу  - жаратылышта суунун айлануусунун сырасынын бири. Айлануунун антропогендик сырасы табигыйдан айырмаланат. Буулануу процессинде колдонулган суунун бёлъгъ бууланып абага кетет, башка бёлъгъ кёлмёлёргё тъшёт.^[5]

ЮСАИД Борбордук Азия Ёлкёлёрънё суу, айыл-чарба жана энергетика тармактары боюнча кёмёк кёрсёткён программа ишке ашырып жатат. Себеби бул секторлор региондун ар бир мамлекетинде экономикалык жана социалдык жетиштъълък болуш ъчън зор мааниге ээ. Иш-аракет мамлекеттик жана транс чек аралык деьгээлде ёткёрълъъдё жана ёзънё окутуу, техникалык жардам, инфраструктураны оьдоо, политикалык реформаларды жана ошондой эле башкаруу институттарынын потенциалдарын бекемдёёнъ камтыйт. 

 Бъгънкъ            къндё регионалдык энергетикалык          ресурстардын экономикалык артыкчылыгы артып жатат.

Борбордук Азия Республикалары энергетикалык ресурстарга бай. Региондо 35 млрд. шарттуу отун, ал эми гидроэнергетикалык потенциал болсо жылына 520 млрд. киловатт – сааттан ашып турат. Бул ресурстар жалгыз гана ЦАР га киреше булагы эмес, Россия, Афганистан, Пакистан жана региондун башка ёлкёлёръ узак мёёнёттъъ контракттарды тъзъъгё жана Борбордук Азиядан электр энергиясын сатып алууга кызыгышты. Себеби ушул аркылуу ёзълёрънън энергетикалык керектёёлёрън канагаттандыра алышат.  ЦАР ёлкёлёрънън экономикасын туруктуу ёнъктъръш ъчън энергетикалык ресурска ёзгёчё кёьъл буруш керек. Бул жерде суу ресурсунун ишеничтъълъгън жана оьой алынышын жогорулатыш керек. 

ЮСАИД дин региондогу суу ресурсу боюнча иш-аракети жалпы суу ресурсун башкаруу боюнча борбордук-азиялык институттардын потенциалын къчётъъгё жумшалган. Ал техникалык жардам, керектъъ билим беръъ, калкка жардам кёрсётъъ боюнча максаттуу программаларды ишке ашыруу аркылуу жъргъзълёт. Азыркы учурда ЮСАИД мамлекеттик деьгээлде ирригация секторуна басым жасап жатат. 

Ирригация кургап жаткан региондогу чарбалык маданияттарга сууну жеткиръънъ камсыздайт. ЦАРдын айыл-чарбасынын 80% тен ашыгы ирригацияга негизделет. Айыл-чарба болсо максаттуу республикалардын экономикасында маанилъъ ролду ойнойт – Кыргызтанда 40% ИДП жана 50% эмгек, Таджикистанда 27% ИДП жана 50% иш менен алек болуу катары саналат.^[6]  

1.4. Суу ресурсун рационалдуу ёздёштъръъгё болгон методологиялык жакындоо

Кырыгз Республикасынын экокнмикасы эгемендъъ мамлекет шартында тъзълдъ. Ал СССРдин бёлъгъ эмес, тескеринче командалык директивалык системадан бошогон, социалдык багытталган абалда жана ёнъгъънън баштапкы этабында . Ушул кырдаалда бул фундаменталдык мънёздёмёлёр эгемендъъ Кыргыз Республикасынын жаратылыш ресурстарын изилдёёгё жаьы методологиялык жакындоолорду шарттайт. Мурдагы СССР убагындагылар азыр иштебейт. Жаьы экономиканын ресурстук потенциалын колдонууну жана сапаттуу принциптерде тъзъш керек.

1) Анализдин жана баалоонун аныктоочу методологиялык принциби болуп Кыргызстандын жаратылыш ресурстарына суверендъъ мамлекеттин ресурстары катары жакындоо болуп саналат. Бул кардиналдуу търдё изилдёёнън бът методологиясын, критерийлерди, баалоолорду, приоритеттерди, геоэкономикалык жана геополитикалык анализдер жана баалоолорду ёзгёрттъ. Себеби СССРдин составында болгон учурда Кыргыз СССРинин жаратылыш ресурстарынын таасири чоь болгон экономикасы Советтер Союзунун экономикасынын бир бёлъгъ болчу . Азыр болсо бёлък эмес, бътън экономика жана анын ёзънън таасири чоь болгон жаратылыш ресурстары бар.

Ушундай жакындоо критерийлер катарында жаьы кызыкчылыктарды алдыга чыгарып жатат. СССРде жалпы союздук кызыкчылыктар каралган, союздук республикалар болсо СССРдин кызыкчылыктарына ылайыкталыш керек эле. Советтер Союзунун кызыкчылыгынын позициясы боюнча Кыргызстандын кёптёгён ресурстарынын башка союздук республикалардын ресурстарына салыштырмалуу конкурентъълъгъ тёмён эле.^[7]

Кырыгз ССРинин ёз алдынча тышкы экокнмикалык дъйнёгё чыгууга мъмкънчълъгъ болгон эмес. Байланыштар борбор аркылуу жъргъзългён. Ёзънън географиялык абалы боюнча жабык жерде, пайдасыз экономикалык шарттарда калды. Бул абал жаратылыш ресурстарынын колдонулушун ёнъктъргён жок.

Кырыгзстан эгемендъълъктъ алуу менен  жаратылыш ресурстарынын мънёзъ ёзгёрдъ. Кыргызстан тышкы дъйнёгё ёз алдынча чыгып, ёзънън мъмкънчълъгънън чегинде экономикалык байланыштарды тъзъъ менен ресурстарды колдонууга аракет кылууда.^[8]

2) Эгемендъъ Кыргызстан табигый ресурстарын баалоодо тарыхый жакындоо да зарыл Кыргызстандын суу ресурстары эгемендъълъктъ жарыялаганда пайда болгон жок, анын Кыргыз ССРине калган мурасы бар. Ресурстук потенциалды рационалдуу ёздёштъръънъ объективдъъ баалоо жана кыймылдуу чарбаларды кабыл алуу ъчън тарыхый жакындоо зарыл, теоретикалык жактан шартталган. Эгемендъълъктъ алган соь, реалдуу ёндъръштън талкаланышы, экономикалык байланыштардын ъзълъшъ менен айкалышкан жаратылыш ресурстарынын эффективдъъ эмес пайдаланылышы кёрънъп турат. Бирок Кыргыз ССРинин табигый ресурстарынын ёздёштърълъшъ бийик деьгээлде болгон эмес. Ошондуктан бардык терс кёрънъш ъчън эгемендъълъктъ кънёёлёбёш керек.

3) Кыргызстандын суу ресурстары ёнъгъп келе жаткан рынокко багыт алыш керек.

4) Методологиялык жактан ресурстарды ёздёштъръъдё советтик тажрыйбаны эске алыш керек. Эгемендъълъктъ алгандан кийин ресурстарды пайдалануу толугу менен жаьы аракеттерди талап кылбайт. Кыргыз ССРинен башка союздук ёлкёлёргё ташылган багытты эске алып Кыргызстан ъчън пайдалуу болгон ал ёлкёлёр менен болгон кызматташтыкты къчётё алат.

5) Табигый ресурстарды колдонууну ачык экономикалык системада ёнъктъръш керек. Бул активдъъ стимулдаштыруучу кеьири жана тереь эки тараптуу жана кёп тараптуу байланыштар менен коштолот.

6) Бъгънкъ къндё перспективалуу ресурстук потенциалга ээ болуу билимсиз жана техникасыз мъмкън эмес. Ошондуктан бул сферанын жакшы ёздёштърълъъсъ ъчън билим жана техниканын ёнъгъшъ керек. Албетте бул сферада кызмат кылган адистер ёзънън жумушу тууралуу тереь билими болгон, профессионалдуу адистешкен ишенимдъъ адамдар болуусу зарыл.

7) Жаратылыш ресурстарын колдонуу экологияны сактоочу мънёзгё ээ болуусу зарыл.^[9]

1.5. Жаьы геосаясий жана геоэкономикалык мейкиндиктин сууну колдонууга тийгизген таасири

Тышкы экономикалык байланыштардын ёнъгъшънън перспективасына соода балансынын азыркы абалы ж.б. экономикалык, жада калса геоэкономикалык (транспорттук, соода жана тарифтик ж. б.) факторлор эмес, туура айтканда жогорку геополитикалык факторлор – стратегиялык мейкиндик, мамлекеттъълъктъ сактоо жана улуттук коопсуздук катуу таасирин тийгизет.

Азия-Тынч океан мейкиндиги ХХ кылымдын аягында коммуникация, энергетикалык жана финансылык тъйъндёр менен жабыла баштады, б.а., регионго айлана баштады. Мурунку СССР республикалары бул процесстен калып жатышкан, СССР автаркия политикасын жъргъзгён, б.а., ёзънчё ёлкёнън жабык чарбасынын тъзълъшъ ёкъм съргён. Ошондуктан Казакстан, Кыргызстан жана Ёзбекстан Борбордук Евразиягя органикалык търдё кирген эмес, Търкменстан менен Таджикстан Орто Чыгышка кирбей калган.

СССР ыдырап кеткенден кийин анын бёлъктёръ регионалдык процесстерге тартыла баштады. Биздин ишканалар, саясий структуралар, социалдык группалар эскертилген региондор менен кызматташтыкка даяр эместиги аныкталды. Тоолуу ёлкёлёрдън территориялары  бир мейкиндикте бириккен эмес, алар фрагментардуулугу менен мънёздёлёт.

Кыргызстан модель жана ёнъгъъ жолун тандоо абалында турат. Ал орус ( Евразиялык), ислам, батыш жана Кытай ири мейкиндиктеринин тёрт системасы арасындагы (чек аралык) абалда болуп калды.

Орус сферасы Кыргызстанга модернизацияланганга жана маданият менен билим беръънън бийик деьгээлин алууга мъмкънчълък берди. Ислам модели максаттуу жана баалуу моделдердин багыты боюнча кабыл алынаарлык эмес. Менталитет жана жашоо стандартындагы айырмачылыктардан улам Кытайдын орбитасына киръъ мъмкън эмес.

Кырыгз Республикасы тандоонун алдында турат. СНГ менен ар тараптуу байланыштарына багыт алуу менен Россиянын мъмкънчълъктёрън колдонуш керекпи? 

Кыргызстан экономикалык търдё багыты Москвага каратылган эле. Азыр болсо Чыгыш жана Батыш менен экономикалык байланыштар кеьейъъдё жана тереьдеп кетъъдё.

      Кыргызстандын геоэкономикалык абалы:

•   Тъндъктё - сырьелук экономикалары менен Казакстан жана Россия.

•   Тъштъктё – агрардык экономикасы менен Таджикстан,

Индия менен Пакистан болсо бийик тоолуу авто жолдору менен Кыргызстанды байланыштырат.

•   Чыгышта - динамикалык экономикасы бар жана Кашкар – Тынч Океан темир жолуна ээ Кытай орун алган.

•   Батышта – агрардык-сырьелук экономикасына жана Фергана жана Казакстан аркылуу темир жолуна ээ болгон Ёзбекстан орун алган.

Кыргызстандын геоэкономикалык ассиметриясы СССР тарай электе белгилъъ бир ёлчёмдё тъшъндъръп актап чыгууга болор эле. Бирок азыр ал ёлёрлък болуп калды. Геоэкономикалык стратегиядагы маанилъъ нерсе – тъштък – чыгыш жана тъштък – батыш бёлъктёрън (Кыргызстандын) ёздёштъръъ. Бул кеьири региондор социалдык-экономикалык системадагы эь начар жер болуп калды.^[10]

Азыр алдыбызда интеграциянын проблемалары турат: Кытай, ЕС, Индия, Россия, Казакстан, Белоруссия ёлкёлёръ менен байланышта.

Дъйнёдё, СНГ ёлкёлёръндё жана Борбордук Азияда Кыргызстандын геоэкономикалык мъмкънчълъктёрън караштыруу зарыл. 2015-2020-жылдарга карата ИДПсы чоь болгон жети ёлкёнън составы тёмёнкъдёй болот: АКШ, ФРГ, Япония, КЭР(КНР), Корея, Индия,Индонезия. Глобализация шарттарында ири державалардын жана биригъълёрдън ролу чоьойуп жатат. Алардын регионго таасири барларын карап кёрёлъ: Россия Федерациясы, АКШ, Европа

Союзу, КЭР жана Индия.^[11]

Россия менен Кыргызстандын жъз жылдык бирдиктъъ тарыхы жана дагы эле сакталган экономикалык байланыштары байлап турат. Соодаэкономикалык байланыштар Кыргызстандын дъйнёлък рынокко конкуренттъъ продукцияны сунуш кыла албай турган учурдагы кыргыз экспортерлордун жашап кетъъсънё мъмкънчълък беръъдё. Себеби, ушул абалдагы

Кыргызстандын жаратылыш ресурстары Россия тарабынан алынууда. Кыргызстан ёз учурунда Россиядан нефть продуктыларын жана жабдыктарды алууда. Жаьы технология жана чоь инвестицияларды алып келбесине карабастан Россия Кыргызстандын экономикалык партнеру катары узак мёёнёткё калат. Мындай бирдей социалдык-экономикалык ёсъъ

Кыргызстандын ресурстарын Россияга сатууну къчётё алат.

АКШнын Борбордук Азия мамлекеттерине стратегиялык кызыкчылыгы бар, анын ичинде Кыргызстан эсепке алынат. Азырынча Кыргызстандын Эл аралык валюта фондунан кёз карандуулугу чоь.. Ал жерде АКШ негизги ролду ойнойт. АКШ жергиликтъъ лидерлерге баскы жасай алат. Кыргызстан 1998жылы дъйнёлък соода организациясына киръъсъ менен бул стратегиялык кызматташтыктан пайда ала алат. Кыргызстан ёзънън ресурстарын эффективдъъ пайдалануу, алардын эл аралык кызматташтыктарда ролун, конкурентъълъгън жогорулатууга багыт жана ишеним пайда болуп жатат.

Европа Союзу менен болгон кызматташтык да стратегиялык приоритетти кёрсётъп жатат. Бъгънкъ къндё кыргыз товарларынын эеспортунун кёлёмъ боюнча алыскы чет ёлкёлёрдън ичинен биринчи орунда Германия турат. Кыргызстандын эь ири инвесторлорунун бири болсо – Улуу Британия. Европа Союзунун интеграциясы рамкасында евронун киргизилиши биздин 2020-жылына карата бириккен Европа менен кызматташтыкта болорубузду айтып турат. Бул ёлкёлёрдён инвестициялардын агып киришине мъмкънчълък тъзъъдё. Бул инвестициялар Кыргызстандын суу ресурстук потенциалын рационалдуу пайдаланууга търткъ болот.

Борбордук Евразиядагы Евразиялык коридордун киргизилиши: TRACECA, Россия ъчън Жибек Жолу  бул региондо позициясынын жоголушун билдирет. Батыш болсо региондун ёлкёлёрънън ёнъгъъсънё жана суверинитетине кызыкчылык алууда. «Европа – Азия» коридору» деген тъшънъктън ёзъ Европалык экономикалык кызыкчылыктардын Азияга кыймылы идеясын чагылдырат.

Кыргызстан КЭР менен чек ара боюнча жакын болгону менен цивилизациялык маданий мамиле боюнча КМШ, Батыш жада калса Индияга Караганда алыс турат. Кытай Азиялык ёлкёлёрдён ИДПнын ёсъшъ боюнча алдыда, орточо 8%ти тъзёт. Бул темп менен 2020-жылга карата кээ бир  эксперттердин ою боюнча дъйнёдё экономикалык кёрсёткъчтёръ менен биринчи орунга чыгат.

Кытай Кыргызстандын соода партнеру катары Россия, Казакстан жана Ёзбекстандан кийин турат. Анын ъстънё Россия да, АКШ да региондо Кытайга башкаруучу ролду бербейт. Бирок, Кытай да Кыргызстандын жаратылыш ресуртарын пайдаланууда орду бар.

Индия – ДСО нун (ВТО) мъчёсъ Индиянын Кыргызстан менен мамилесинин ёнъгъшънё кызыгуусу бар. Индиянын энергия алып жъръъчълёргё болгон керектёёнън ёсъшъ экономикалык ёсъънън темпин алып турат. Индиянын тышкы соодасынын 97%и деьиз аркылуу жърёт. Бул ёлкёгё кургактыктагы соода державасы болуусу зарыл. Кыргызстан болсо орто СНГге (Орто Азия+Батыш Сибирь) болгон тъштък-чыгыш дарбазасы. Бул жерде Индия электр энергиясына келъъгё мъмкънчълъгъ бар. Бул тараптан да энергия ресурсун эффективдъъ пайдаланууга жол бар. Индия жана Кытай кызматташтыгы, Кытайдын ДСОго кириши аткарылган. Бул биринчи учурда тарифтик барьерлерди тъшъръъгё мъмкънчълък тъзёт.

Кыргызстан конкуренттъъ товарлар менен дъйнёлък рынокко чыга элек. Ошондуктан ата мекендик ёндъръш ъчън суу ресурстары жакшы ёздёштърълбёй жатат. Кыргызстан жакынкы чет ёлкёгё ёзънън продукциясын экспортоонун эсебинен жашап жатат. Жакын жайгашкан кошуналарда Кыргызстандын проблемаларынын себептери жатат. Кыргызстандын жашоосуна таасир тийгизген ёлкёлёр болуп Ёзбекстан, Ёзбекстан жана Таджикстан эсептелинет.

Ёзбекстан 1-учурда ёзбек газынан болгон кёз карандылык бар. Чек ара боюнча суроолордун чоюлушу ёзбек чарбалык субьектерге Кыргызстандын тъштъгъндё экспансия ёткёръъгё жол ачып жатат.Кыргызстанга баскыларынын бири – газ краны.

Кошуна ёлкёлёр менен болгон мамилелерге таасир тийгизип турган проблемалардын бири суу ресурстарынын жетишсиздиги. Ал пахта плантацияларын камсыздоо ъчън абдан маанилъъ. Азырынча ёлкёбъз Ёзбекстан менен болгон проблеманы чечъъ ъчън суу куралын колдоно элек. Бирок бул такыр ишке ашырылбайт дегендикке жатпайт.

Казакстан  территориалдык келишпестиктерди камтыбайт. Казакстан бай жаратылыш ресурстарына ээ жана Кытай менен Россияга чыгуу менен чоь территориясы бар. Бирок, Казакстандын электр энергиясын жана тъштък территорияларына керектъъ суу ресурсуннун жетишсиздигинен улам Кыргызстанга  талап кёбёйёръ шексиз. Эгер Кыргызстан тъндъккё карай турган болсо , алгачкы иретте Казакстан экёёнън ортосундагы суроону чечип алышы зарыл.

КМШ рамкасындагы кызматташтык кыргыз экспортерлоруна жашап кетъъгё мъмкънчълък тъзъъдё. Колективдъъ коопсуздук боюнча келишим улуттук коопсуздуктун негизги фактору болуп эсептелинет. Чектелген жаратылыш ресурстары менен болгон ёлкёлёр ъчън бул факторлор жетиштъъ.

Кыргызстандын каалаган ири геополитикалык жана геоэкономикалык субъекттерден дистанцияланышынын кереги жок. Биздин ёлкёнън милдети – ёзънън абалынан эь жогорку пайда алуу, эч ким менен талаш-тартыш кылбоо, алыстоо ъчън мъмкънчълък бербёё.¹²

¹² Концепция Комплексного Развития и Размещения производительных сил КР на период до 2020 г., ЦЭ иСР при МФ КР, Бишкек 2002.

1 2 3 4      

5

6

7

Кыскача мазмуну

Суу Жердин жаратылыш байлыгынын ичинен ёзгёчё орунда турат. Атактуу орус жана советтик геолог академик А. П. Карпинский суудан баалуу кен байлык жок, ансыз жашоо мъмкън эмес деп айткан. Бъгънкъ къндё суткасына бир кишини суу менен камсыз кылуу ар кайсы ёлкёдё ар кандай. Ёнъккён ёлкёлёрдън кёбъндё суу жетишсиздиги коркунучу келди. 

Суу – ёндъръш къчън бёлъштъръъчъ мънёзгё ээ. Кыргызстан суу ресурстарынын маанилъъ ёлчёмдё запасына ээ. Биздин ёлкё жер ъстъндёгъ жана жер астындагы суу ресурстарына бай. Кыргызстандын дарыялары 5 мамлекетти камсыз кылат: Ёзбекстан, Казакстан, Таджикстан, Търкменстан жана  Кытай.  Жер астындагы булактардын суулары эч кандай алдын ала тазалоолорсуз эле ёзънън физикалык, химиялык жана бактериологиялык мънёзънё жараша ичкен суу ъчън мамлекеттин стандарттарына дал келип жатат. Ошондуктан бул жаратылыш байлыгын Кыргызстандын пайдасына эффективдъъ жана рационалдуу пайдалануу абдан маанилъъ.

Кыргызстандын суу ресурстары ошондой эле ёндъръштё, электр энергиясын чыгарууда, ирригациялык системада керектъъ. Энерго система ишин башташы ъчън бардык къчтъ жумшаш керек.

      Бир карасак, ёлкё ичинде суу колдонууну кеьейтъъ боюнча чоь мъмкънчълъктёргё ээ болуп кёрънёбъз. Бирок бардык шарттар ъчън андай эмес.

Жаратылыш себептеринен чыккан объективдъъ жана адамдын ишаракеттеринен чыккан субъективдъъ проблемалар бар.

      Субъективдъъ мънёздън артында транспортировка учурунда сугат системаларында, ёндъръштё, электр энергиясын иштеп чыгууда суунун жоголушу, суунун кирдеши, суу менен камсыз кылуу жабдыктарынын начар абалда болушу, суу тазалоочу жабдыктардын жоктугун айта алабыз.

      Баарыбызды тынчсыздандырган тема – мамлекет аралык суу бёлъштъръъ проблемасы, бирок ал дагы эле чечилъъгё каралбай жатат. Андан сырткары коррупция тууралуу айтып кетъъ маанилъъ тема, себеби ал энергия системасынын ёркъндёп кетъъсънё тоскоол болуп жатат.

 Албетте, адамдардын иш-аракеттеринде кёп кемчиликтер бар жана суу жана энергия ресурстарын пайдаланууда проблемалар да жетиштъъ. Бирок, ушуларга карап отуруп калуунун кажиети жок.

     Перспективалуу      кадамдар,       эл        аралык           организациялардын программалары бар жана алар суу ресурстарынын абалын жакшыртууну шарттайт.

Кonu: KIRGIZİSTAN’IN SU REZERVLERİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Hazırlayan: Ruslan Sodombayev

Danışman: Prof., Doc. Turar Koyçuyev

ÖZET

     Su, doğal zenginlikler arasında özel bir durumdadır.Ünlü akademisyen Karpinskiy A.P. “sudan daha pahalı kaynak olmaz, susuz hayat olmaz” demiştir. Günümüzde kişi başına suyun sağlanması dünyanın farklı ülkelerinde aynı değildir. Günümüzde ülkelerin gelişmesi sırasında su yetersizliği tehlikesi ortaya çıkmaktadır, ayrıca temiz suyun yetersizliği çok hızlı yayınlanmaktadır.

      Su, üretim potansıyelinin yerleştirilmesini belirleyen önemli faktörlerden biridir.

   Kırgızistan, su kaynaklarının büyük rezervlerine sahiptir. Ülkemizde yer ustundeki ve yer altindaki onemli su rezervleri bulunmaktadır. Kırgızistan’ın nehirleri 5 ulkeyi : Özbekstan, Kazakistan, Tajikstan, Türkmenstan ve Cin’ e fayda sağlamaktadır. Yer altındaki kaynak suların kaliteleri arıtılmazsa bile fiziki, kimyasal ve bakteriyolojik bakımdan içme su devletin standartlarına uygundur. Onun için bu ulusal zenginliği rasyönel ve etkin bir biçimde kullanmak gereklidir.

   Kirgizistan’ın su rezervleri bunun dışında üretim, enerji üretimi, sulama sistemi için kullanılır. Ülkenin enerji sisteminin etkin çalışmaya başlaması için elimizden geleni yapmalıyız.

    Birinci olarak ülke içinde su kaynaklarını kullanma seviyesini yükseltmek için büyük imkanlara sahip oluyoruz. Ancak, tüm şartlarda geçerli değil. Tabiat şartlarına bağlı olan subjektif problemler ve insan faaliyetlerine bağlı olan objektif problemler ortaya çıkmaktadır.

    Subjektif karakter, sudan faydalanmanın bir kaç ters yönleri getirmektedir. Onlara taşıma işlerinde, sulama sisteminde, üretimde, enerji üretiminde suyun kaybedilmesi, su kirlenmesi, sudan faydalanma sisteminin kötü durumu, suyu temizleme sisteminin olmamasına bağlıdır.

    Önemli soruların biri de ülkelerarası  su paylaşma problemidir. Bunun dışında malesef yolsuzluğun varolması durumunda enerji sisteminin gelişmesine engel olmaktadır.

     Tabi ki ülkemizde insan faaliyetlerinin çok ters yonleri var, su ve enerji kaynaklarının     rasyönel          kullanma         problemleri     vardır. Bu       problemlerin çözümlenmemesine olanak vermek mantıksızdır. 

         Su rezervlerini elde etme durumunu iyilestirmeyi destekleyici  olan uluslararası örgütlerin bir kaç programları yürürlüğe girmekte ve pozitif bir faktör haline gelmektedir.

      Genellikle, Kırgızistan’ın su zenginliğini kullanma  seviyesi bu güne kadar düşük olarak gözükmektedir. Dolayısıyla bu kaynak potansiyelini rasyönel derecede değerlendirmek, işletmek için iç ve dış yatırımlarını kendine çekmesi beklenir.

      Yardimci olan bu bilgiler edebiyat kaynaklarından ve istatistiki verilerden aktarılmıstır.

Theme: THE WATER RESOURCES OF KYRGYZSTAN

MASTER’S PROGRAM THESIS

Prepared by: Ruslan Sodombayev

Supervisor: Ph., D. Turar Koychuyev

ABSTRACT

Water occupies special positions among the riches of Earth. The Known Russian and soviet geologist academic A.P. Karpinskiy spoke, that there is no more precious fossilized, than water is impossible in the life without. At present provide the water calculating for one man in days in different countries of world various. In a number of countries with the developed economy the lack of water arrived to threat. The deficit of fresh water on Earth grows in the geometrical progression. Water is one of basic factors determining placing of productive forces, often being by the instrument of production.

Kirgizstan locates by the considerable supplies of water resources. Our country is rich in the enormous resources of superficial and underground waters. The Kirgizstana rivers secure still 5 states: Uzbekistan, Kazakstan, Tadgikstan, Turkmenistan and China.  Quality of waters of underground sources even without every preliminary cleaning by its physical, chemical and bacteriological recommendations corresponds to the state standards for drinking-water. Therefore very importantly rationally and effectively to use this national gift in the Kirgizstan blessing.

The water resources in  Kirgizstan are also necessary in production, processing of electric power, irrigational system. It is necessary to do all that energo the system of country began work with the net sheet.

Of subjective character have a row of lacks of the use of water such as a loss of water in transporting, work of the irrigated systems, production, processing of electric power, water pollution, bad state of the water, absence of the water cleaner systems.

   No less perturbing all theme, where while the consensus is not looked over is problem of intergovernmental water divisbility. Except for this it is impossible not to mention about corruption, which to the great regret still does not give to develop the grid.

Yes, a lot of deficiency in activity men and enough problems of the rational use of water and power resources. But there is no sense to go in cycles only thereon.

There are perspective steps, programs of international organizations which are instrumental in the improvement of state of water resources.

So on the large account the level of the use the water in Kirgizstan resources  are remain low. This is mean  that there is a necessity in bringing of external and internal  investments .

 Scientific literatures were used, information from the internet and  the statistical facts.

Тема: ВОДНЫЕ РЕСУРСЫ КЫРГЫЗСТАНА

МАГИСТРСКАЯ РАБОТА

Подготовил: Содомбаев Руслан

Научный руководитель: Проф., Док. Койчуев Турар

АННОТАЦИЯ

Вода занимает особое место на Земле среди природных ресурсов. Известный российский и советский геолог академик А. П. Карпинский сказал что вода является самым драгоценным природным ресурсом, без нее невозможно жить. Сегодня обеспечение водой одного человека в сутки в разных странах по разному. Во многих развитых странах стоит угроза нехватки воды.

 Вода – распределитель производственных сил. Кыргызстан имеет значительные запасы водных ресурсов. Наша страна располагает огромными ресурсами поверхностных и подземных вод. Реки Кыргызстана обеспечивают 5 государств: Узбекистан, Казакстан, Таджикстан, Туркменистан и  Китай. Качество воды из подземных источников по своим физическим, химическим и бактериологическим характеристикам соответствует государственным стандартам для питьевой воды без предварительной очистки. Поэтому очень важно  рационально и эффективно использовать этот природный дар во благо Кыргызстану.

 Водные ресурсы Кыргызстана также используются в транспортировке, производстве, выробатке электроэнергии, ирригационной системе. Нужно сделать все чтобы энергосистема нашей страны начала работать.

      На первый взгляд кажется, что мы располагаем огромными возможностями по увеличению объема использования водных ресурсов внутри нашей страны. Но это далеко не так. Имеются объективные проблемы, зависящие от природы причины такого положения и субъективные, зависящие от деятельности человека. 

 За субъективным характером можно назвать потерю вод в производстве, згрязнение вод, отсутствие водных сооружений.

 Не менее волнующая всех тема, где пока не просматривается консенсус – это проблема межгосударственного вододеления. Кроме этого нужно затронуть тему о коррупции, которая препятствует развитию энергосистемы.

 Да, много недостатков в деятельности человека и достаточно проблем использования энергоресурсов. Но нет смысла зацикливаться на этом.

 Есть перспективные шаги, программы международных организаций, которые способствуют улучшению состояния водных ресурсов.

 Основные принципы водопользования:

-     признание права собственности государства на водные ресурсы в пределах своих территориальных границ;

-     признание воды как вида природных ресурсов, имеющей свою экономическую стоимость;

-     платность водопользования в межгосударственных водных отношениях.

Кыскатртмалар

ККРРПС            – Концепция комплексного развития и размещения производительных сил.

ЦЭ и СР – Центр экономических и социальных реформ.

КОР – Комплексная основа развития

СПА – суу пайдалануучулар ассоциациясы

БА – Борбордук Азия

Таблицалар жана сърёттёр

1-сърёт  Тъндък Эьилчек мёьгъсъ

2-сърёт  Ысык-Кёл кёлъ

3-сърёт  Дарыялар

Таблица 3.1 Тармактык экономиканын кесиминдеги электр энергетикасынын экспорту, млн. сом

Таблица 3.2 Тармактык экономикада продукциянын импорту, млн.

сом.

Таблица 3.3 Кыргыз Республикасындагы СПАнын саны (2003-жылдын, 1октябрындагы маалыматы)

Таблица 3.4  Таза эмес ичилген суу менен байланышкан оорулар

График 1  Качество поверхностных водных ресурсов

Мазмуну

   КИРИШ СЁЗ--------------------------------------------------------------------------------1

1. СУУ РЕСУРСУНУН ЖАЛПЫ МААНИСИ 

1.1.  Суу – жашоонун негизи ------------------------------------------------------- 4

1.2.  Суу ресурстары жана мелиорация ----------------------------------------------  8

1.3.  Суунун экономикадагы мааниси -------------------------------------------- 9

1.4.  Суу ресурсун рационалдуу ёздёштъръъгё болгон методологиялык

жакындоо ------------------------------------------------------------------------------------12    1.5. Жаьы геосаясий жана геоэкономикалык мейкиндиктин сууну колдонууга

тийгизген таасири --------------------------------------------------------14

2. КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН СУУ ПОТЕНЦИАЛЫ ЖАНА АНЫ

КОЛДОНУУ ДЕЬГЭЭЛИ

2.1.  Ёлкё ичиндеги суу байлыгы ----------------------------------------------- 21

2.2.  Сууну пайдалануу тармактары -------------------------------------------- 30

2.2.1.  Ёнёр жай ---------------------------------------------------------------- 30

2.2.2.  Айыл-чарба ------------------------------------------------------------- 36

2.3.  Суу ресурсун рационалдуу пайдалануунун проблемалары ------ 39

2.4.  Бъгънкъ къндё жасалган кадамдардын натыйжасы ---------------- 42

2.5.  Булгануу жана ичилген суунун сапатынын проблемасы ----------------- 44       2.6. Кыргыз Республикасынын Борбордук Азия ёлкёлёръ менен болгон суу

мамилесиндеги кёйгёйлёр ----------------------------------------------49

       2.7. Региондо, анын ичинде Кыргызстанда суунун курч дефицитинин толугу менен туруктуу болуп калышы коркунучу ---------------------------------------------54

3. КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН СУУ ПОТЕНЦИАЛЫНЫН КЕЛЕЧЕГИ

3.1.  Учурдагы кыйынчылыктарды жоюу жолдору -----------------------59

3.2.  Ресурстук запасты туура колдонууну ёнъктъръъгё жасалган    кадамдар --

-----------------------------------------------------------------------------------61

3.3.  Дъйнёлък тажрыйбаны модель катары кароо ----------------------- 63

3.4.  Кыргыз Республикасынын суу байлыгынын перспективасы ---- 66   

3.5.  Эртеькиси бар электр энергиясы ---------------------------------------------- 71

3.6.  Кыргызстандын суу политикасынын стратегиясы жана анын ишке ашырылышынын механизми -------------------------------------------------------------73

КОРУТУНДУ----------------------------------------------------------------------------80

                GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ ------------------------------------------- 88

Колдонулган адабияттар -------------------------------------------------------------------94

2. КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН СУУ ПОТЕНЦИАЛЫ ЖАНА АНЫ

КОЛДОНУУ ДЕЬГЭЭЛИ 

2.1. Ёлкё ичиндеги суу байлыгы

Кыргызстандын суу ресурстары адамдын жашоо-тиричилигинде эь маанилъъ роль ойногон улуттук байлыктардын бири. Ал жалгыз гана биздин Республиканын жаныбар жана ёсъмдък дъйнёсънън калыптанышына, ёндъръш къчтёрънън ёнъгъшънё эмес, ошондой эле Ёзбекстан, Казакстан, Таджикстан, Кытай региондору ъчън да абдан маанилъъ. Республикабыздагы суу ресурсу пайдалуу минералдардын составына бай. Республикада дарыя агымын жёнгё салууну оптимизациялоо боюнча чоь жумуш аткарылды. Ошондой эле суу колдонуучуларга суу беръъ ъчън суу сактагычтардын, ирригациялык жабдуулар курулган, суу беръънън жёнгё салынуусун автоматзациялоо боюнча жаьы технологиялар колдонулган, ГЭСтер жарактанган ж. б..

Суу балансында тъзълъп жаткан суу ресурстарынын кёлёмъ 6580 мёьгълёрдё концентрацияланган. Алардын запасы 760 млрд. м³ ка жакын.^[12]

Суу ресурстары жылда орточо  2458 км³ тъзёт. Алардын ичинен 50 км³ ду ъстъькъ дарыя агышы, 13 км³ ду жер астындагы суу запастары, 1745

км³ ду кёл суулары жана 650 км³ ду  мёьгълёр тъзёт. 

      Суу балансында тъзълъп жаткан суу ресурстарынын кёлёмъ аларды Кыргызстандын территориясында пайдалануу кёлёмънён чоь болгондуктан алар мамлекет аралык мааниге ээ.

Кёп суулуу жылдын агышынын жалпы кёлёмъ 57,3 млрд.м³ болсо, республиканын сыртына чыгуусу 45 млрд. м³ , же болбосо 78% ти тъзёт. Республикабызда тузсуз сууну керектёёнън жалпы кёлёмънён сугат ъчън 89%, ёнёр жайда 6% тен кёп, коммуналдык тиричиликтен сектордо 3% ке жакын, калган бёлъгъ башка чарбанын търдъъ иш-аракеттеринде каржалат.

      Республикада жылына керектелген суунун жалпы кёлёмъ    10 – 12 млрд. м³ . Каналдарда, дарыялардын багыттарында, ирригациялык курулуштарда, транспортировкадагы суу жоготуулар 1,7 – 2,3 млрд. м³

жетъъдё.

Мёьгълёр

   

Cърёт 3.1, Тъндък Эьилчек мёьгъсъ

Кыргызстандын территориясы боюнча 8208 ар кандай ёлчёмдёгъ мёьгълёр эсептелген. Бул жердеги суу жогорку сапаттуулугу, тёмёнкъ минерализациясы менен айырмаланат, ал сугат жана суу менен камсыздоо ъчън пайдалуу. Ледниктердин жалпы аянты 8169 км2 же республиканын территориясынын 4,2% ин ээлейт. Анын негизги борборлору алыскы чыгышта, Сары-Жаз дарыясынын бассейнинде жайгашкан. Ал жерде чоь ёрёён мёьгълёръ орун алган. 

Тоолуу мёьгълёрдёгъ запасталган таза суу 650 млрд. куб м. ге барабар. Ал республиканын дарыялардын агышынан 12 эсе кёп болуп саналат. 

      Климаттын  жылуулануусунун тенденциясы мёьгълёрдън

ъстъькъ кыртышынын кыскарышынын интенсивдъъ процессине алып келет. Мёьгълёрдън аянтынын прогнозу боюнча 2005 жылына карата 30-40% ке кыскарышына, ал болсо суунун 25-35% ке азайышына алып келет. 

      Суу балансында тъзълъп жаткан суу ресурстарынын кёлёмъ аларды Кыргызстандын территориясында пайдалануу кёлёмънён чоь болгондуктан, алар малекттер аралык мааниге ээ. 

      Кёп суулуу жылдын агышынын жалпы кёлёмъ 57,3 млрд.м³ болсо, республиканын сыртына чыгуусу 45 млрд. м³, же болбосо 78% ти тъзёт. Республикабызда тузсуз сууну керектёёнън жалпы кёлёмънён сугат ъчън 89%, ёнёр жайда 6% тен кёп 

Кыргызстанда 1923 кёл бар, алардын жалпы аянты 6836 км2. Кёлдёр 3-4миь метр деьиз деьгээлинен бийиктиктеги тоолуу аймака таандык.

       Эь ири кёлдёр – Ысык-Кёл, суусунун жалпы кёлёмъ -6236 км³, Соь-Кёл 278, Чатыр-Кёл – 170,6, Сары-Челек – 7,92, Кара-Суу – 4,2, Кёл-Суу -4,5, Мерцбахер -4,5м³ ж.б.

       Суунун составы боюнча айыл-чарбалык багыт менен алганда кёлдёрдън айырмачылыктары бар. Ысык-Кёл тоьбогон кёл (суунун температурасы +20-4 ºС). Суунун минерализациясы – 5,97%. Ычык-Кёлгё 30га жакын дарыя куят жана алардын бирёё дагы кёлдён агып чыкпайт. Кёлдън суусунун негизги бёлъгъ атмосфералык жаан-чачындар аркылуу камсыздалат, дагы бир бёлъгъ жер астындагы суулар аркылуу къчтёнёт. Суунун чыгымы буулануу аркылуу ишке ашырылат. Кёлдё 22 тър балык бар. Бул жерде кёптёгён суда съзъъчъ куштар кыштайт. Кёлдъ климаттык шарттар аныктайт. Кёлдън жээгиндеги райондордун чарбалык иш-аракеттеринин адистешъъсън санаториялыккурорттук комплекстер, эс алуу ъйлёръ, туризм аныктайт.       

       Cърёт 3.2, Ысык-Кёл кёлъ

        Кёл боюнча жък ташуучу кеме жана баржаларда транспорттук ташуу бираз чектелген. Балык кармоо ёнёр жайлык мааниге ээ эмес.

       Соь-Кёл кёлъ 3106 метр бийиктикте жайгашкан, тузсуз кёл, къзгънън аянты – 270 км2, тереьдиги 22 метр. Бул кёлдён Кажырты дарыясы агып чыгат. Кёлдън бассейнинде 18 дарыя жана аккан суулар тъзълъъдё. Кёл октябрдын аягында – ноябрдын башында муз менен капталат, апрелде кайра ачылат. Ёз убагында съзъъчъ куштардын 66 търъ келет. Акыркы 30-35 жылда пелядь, сиг, жылаьач осман акклиматизацияланган. Балык кармоо кёлдё ишке ашырылат, бирок Нарын областынын чарбалык иш-аракеттеринде чоь роль ойнобойт.

       Чатыр-Кёл кёлъ деьиз деьгээлинен 3520 метр бийктикте. Суу агып чыкпайт, суусу минерализация боюнча дээрлик тузсуз, кёлдё балык жок, октябрдан апрелге чейин муз жабылат.

       Сары-Челек кёлъ деьиз деьгээлинен 1878 метр бийиктикте орун алган. Кышкы периоддо кёл тоьот. Суусу минералдаштырылган (200 – 500 мг/л) жана маринка, сазан ж.б. балыктар жашайт. Кёлдън тегерегинде кооз ландшафттар, токой массивдери жайгашкан. Бул биосфералык корук, мамлекет аркылуу корголгон территория.

Кыргызстандагы кёлдёр жана ири суу сактагычтар республиканын суу балансы калыптанышына, экологиялык жагдай, чарбалык иш-аракеттердин адистешъъ кёлгё жакын райондордун климаттык жана жаратылыш шарттарына таасирин тийг

      Ъстъькъ кыртыштагы суу ресурстары, алардын агыштары территория боюнча тура ёлчёмдъъ жайгашкан эмес. Кыргызстандын тъштъгъндё (Ош, Жалал-Абад, Баткен областтары) 28,5 млрд м³ , Ысык-Кёл областында – 11,7, Нарын областында – 13,9, Талас областында – 17,5 Чъй областында – 4,6 млрд. м³ кёьългё алынган. Республика боюнча жылына ар бир

адамга орточо эсеп менен 12м³ ъстъькъ кыртыштагы суулар тура келет.

      Бул ъстъькъ кыртыштагы суу аркылуу ёлкёбъздън элдик чарбасынын сууга болгон керектёёсънън 90-92% и канагаттандырылат. Анын ичинен Ысык-Кёл областында – 95,6, Нарында – 98,1, Ош, Жалал-Абад Жана Баткен облаттарында – 93,4% болуп саналат.

Дарыялар

     Республикада 10 км ден узун болгон 2000ден ашык дарыя бар, алардын жалпы узундугу болсо 35 миь км. Ёлкёбъздън эь ири дарыялары – Нарын – жылдык орточо чыгымы 500 м³/сек., Талас – 25, Чъй – 30, Кара-Дарыя

– 120, Сары-Жаз – 70, Чаткал – 60, Кызыл-Суу – 50, Сох – 40, Чоь-Кемин –

20м³/сек. ж.б. . Бул дарыялардын къчтёнъъсънъ 80% ке жакыны тоь жана мёьгълёрдън эръъсъ аркылуу ишке ашырылат. Кыргызстандын дарыяларынын суусунун кёбёйъшъ жаз-жай периодуна таандык. Бул дарыяларда суу агышынын режимин манилъъ ёлчёмдё аныктайт, ирригация объекттеринин жабдыктарынын керектигин шарттайт. Ошондой эле суу- энергетикалык байланыштардын, суу сактагычтардын керектигин белгилейт. Булар суу ресурстарын ёз убагында беръънъ жана аларды рационалдуу пайдаланууну камсыздайт. Бул учурда сууну пайдалануучулар болуп эсептелген Ёзбекстан, Казакстан жана Таджикстандын кызыкчылыктары эске алынууда.

      Совет доорунда эь маанилъъ мамлекет аралык суу-чарбалык объекттер курулган. Алар Токтогул, Кърпсай, Таш-Кёмър, Шамалды-Сай, ЪчКоргон суу-энергетикалык тъйънъ, Киров, Орто-Токой, Папан суу сактагычтары, Чумыш плотинасы, Чоь Чъй каналы ж.б. Алар Търкмёнстандан башка Борьордук Азия республикаларына режимдерде сууну коё беръълёрдъ жёнгё салууга максималдуу пайда алып келди. Бул режим айтылган ёлкёлёрдън элдик-чарбалык комплекстин функционалдаштырууга абдан керектъъ. Токтогул, Киров, Орто-Токой жана Папан суу сактагычтарындагы эле жыл сайын чогулган суунун кёлёмъ - 23м³ . Кошуна республикаларга сууну жёнгё салуу боюнча коё беръъ аркылуу балоо маалыматы тъшкён таза пайда 7,6 млрд. АКШ долларын тъздъ.

Ошол эле убакта мамлекет аралык ирригациялык жабдыктардын курулушу Кыргызстандын территориясында 47 миь га жемиш алып келъъчъ жерди суу каптоосуна алып келди. Акыры , бул жердин чарбалык айдоо айлануусунан  чыгарылуусу менен 130 миь сом жылдык пайдадан айрылды.

      Кыргыз Республикасындагы эь ири дарыя – Нарын. Ал чоь суунун агышын камсыздайт жана Кыргызстандын гана эмес, ошондой эле Ёзбекстан, Казакстан, Таджиксиандын чарбалык иш-аракеттерине таасирин тийгизет. Нарын республиканын ичнде 535 км узундукта, анын басейининин аянты болсо – 53,7 миь км2, жылдык орточо агышы 10-14 км³ арасында. Кыргызстандын сыртында Кара-Дарыя дарыясы менен кошулуп Орто Азия боюнча экинчи (ёлчёмъ боюнча) дарыяны – Сыр-Дарыяны тъзёт.

       Нарындын жалпы агышынын 15% и Кыргызстандын территориясында, калган бёлъгъ болсо Ёзбекстан жана Казакстанда пайдаланылууда.

      Токтогул гидротъйънънън курулуусу мене Нарын дарыясынын суу агышын жёнгё салынган жана керектёёчълёргё, ёзгёчё айыл-чарбасына суу беръънъ камсыздап жатат. 215 метр болгон темир бетондуу плотина

тургузулган. Ал 19,5 млрд. м³ кёлёмъндёгъ суусу бар чоь суу сактагыч тъзгёнгё

мъмкънчълък берди.  Бул кёрънъш Сыр-Дарыя дарыясынын бассейининде керектёёчълёрдъ суу менен камсыздоону маанилъъ ёлчёмдё кёбёйтъъгё жана Ёзбекстан менен Казакстанда сугат жерлердин аянтын 400 миь га га кеьейтъъгё, 918 миь га жерлерде болсо суу менен камсыз кылуунун 70тен 90% ке чейин жогорулатууга мъмкънчълък берди.

      Нарын дарыясынын балансы, Токтогул гидротъйънънън курулушу, бул дарыянын суу ресурстарын рационалдуу пайдалануунун проблемалары гидростанциялардын курулушунда максаттуулукту шарттады. Максаты республиканын элдик чарбалык комплексин энергия менен камсыздоо, анын башка Борбордук Азия ёлкёлёрънё, Кытайга экспортту кёбёйтъъ эле.

      Нарын дарыясында Жана анын кошулмаларында курулган Жана эксплуатацияланган гидростанциялар: Токтогул ГЭСи, кубаттуулугу 1200 мВт, суу сактагычы 19,5 млрд. м³ ; Кърпсай ГЭСи, кубаттуулугу 800 мВт, суу сактагычы 370 млрд. м³ ;Ъч Коргон ГЭСи, кубаттуулугу 180 мВт, суу сактагычы 52,5 млн. м³ ; Таш Кёмър ГЭСи, кубаттуулугу 450 мВт, суу сактагычы 140 млн. м³ ; Шамалдысай ГЭСи, кубаттуулугу 240 мВт, суу сактагычы 39,4 млн. м³ орун алган. Ылдыйкы Нарын каскадынан ёйдёрёёк Ат Башы дарыясында (Нарын дарыясынын сол куймасында) 40 мВт кубаттуулугундагы 9,6 млн. м³ суу сактагычы бар ГЭСти

функционалдаштырат.  

       Жер алдындагы суулар

      Республикада жер алдындагы суулардын кёлёмъ чоь. Жер алдындагы суулардын эксплуатациялык запасы табигый ресурстардан сырткары булактардын агышы, жасалма жана тартылуучу ресурстар менен камсыздалат. Жер алдындагы суулардын жалпы эксплуатациялык ресурстары 435 м³/сек. търъндё бааланат.

      Жер алдындагы суу ресурстарын колдонуу базасында республикада 5,6 миь суу дарбазалык скважиналар тургузулган. Алар суткасына 4,9 млн. м³

иретинде суу чыгарууну камсыздайт. Алардын ичинен Кыргызстандын 

тъштъгъндё – 1,7 млн. м³ жана итъндъктё – 3,2 млн. м³ (суткасына).

      Жер алдындагы суулар ёнёр жай ёндъръшъ сферасында кеьири пайдаланылат. Алар айыл-чарба муктаждыктары, сугат иштери, жайлоолорду сугаруу, даарылык максаттары, ичимдик муктаждыктары ж.б. ъчън пайдаланылат. Алардын мааниси республиканын суу балансында зор.

      Кыргызстанда бири-бири менен байланыштуу, оригиналдуу, эффективдъъ суу жана энергетикалык инфраструктура абдан маанилъъ комплексти функционалдаштырууну камсыз кылат (плотинанын каскады, ГЭС, кёп жылдык жана мезгилдик жёнгё салуунун суу сактагычы, ирригациялык курулуштар, ЛЭП, подстанциялар ж.б.). Тъзългён, бирок жетерлик эффективдъъ эмес, Борбордук Азия республикалары, арасындагы суу бёлгъчтёр суу ресурстары, электро энергиясы жана органикалык энергия алып жъръъчълёр менен болгон мезгилдик алмашууга таянат.¹⁴

 ___________________

    ² мониторинг ,№4, Бишкек, 2000

2.2. Сууну пайдалануу тармактары

2.2.1. Ёнёр жай

      252 ири орто дарыялардын гидроэнергетикалык потенциалы 18,5 млн. кВт кубаттулукта жана 162,0 млрд. кВт саат электр энергиясын иштеп чыгуусу менен бааланат. Экономикалык эффективдъъ потенциал электр энергиясына болгон аракеттъъ тарифте 4,3 млн. кВт кубаттуулукка жана 99,2 млрд. кВт саат электр энергиясын иштеп чыгуусуна ээ. Гидроэнергиялык ресрустардын негизги запастары тёмёнкъ дарыялардын бассейнинде каралат: Нарын    (6,97    млн.кВт),       Сары-Жаз(0,99млн.кВт),     Чу(0,36млн.кВт), Чаткал(0,79млн.кВт).

      Республикада ёз убагында ёкмёт аркылуу гидроэнергетиканы тез ёнъктъръънън программасы иштелип чыккан. Ал Нарын дарыясында жылдык электр энергиясын иштеп чыгуусу 16 млрд. кВт саат болгон 18 гидростанциялардын курулушун алдын ала караган. Тилекке каршы финансылык булактардын чектелгендигинен бул программанын ишке ашырылуусу токтоп калды.Территориалдык кесиш боюнча Кыргызстандын тъндъгъндё гидроэнергетикалык потенциал (Чъйдё, Ысык-Кёлдё, Таласта,Нарында) 54%, республиканын тъштъгъндё болсо (Баткен, ЖалалАбад, Ош) -46% ти (жалпы потенциалынан) тъзёт. Майда дарыялардын энергетикалык потенциалынын пайдаланылуусу Кыргызстандын отунэнергетикалык балансынын тырышуусун бираз тёмёндётъъгё жол ачат. Андан сырткары ёндъръштън структурасын жакшыртуу, энергия алып жъръъчълёргё болгон керектёёгё кеткен финансылык чыгымдарды кыскартуу, калкты, ишканаларды, коммуналдык-тиричилик муктаждыктарын электр камсыздоосунун ишенимдъълъгън бекемдёё мънёзън да алып жърёт.

       Электр энергиясын ёндъръъ , аны керектёёчълёргё жеткиръъ туруксуз бойдон калууда. 1999- жылы 13,2 млрд. кВт саат электор энергиясы иштелип чыккан. Же болбосо ёткён жылдын113,3% деьгээли, анын ичинде ГЭС – 12,137 млрд. кВт саат же 122,1% ти тъздъ.

      18 электр станцияларынын ичинен азыркы учрда электр энергетикасында 16 ГЭС жана 2 ТЭЦ функционалдаштырылган, алардын тъзългён жалпы кубаттуулугу 3586 МВт.

      «Электр       жана   жылуулук      энергетикасы»          бёлъмъ           боюнча программанын аткарылуусунда 1999-2000 жылдары ъчън практикалык търдё бардык иштер аткарылды. Бирок, 3 пункт аткарылган жок. Азыркы убакка чейин инвестициялар чектелген.

      «Кыргызэнерго» акционердик кому Камбар-Ата ГЭС-2 нин курулушунун проектиси менен чет элдик ишкерлерге сунуш кылганына карабастан чектелген. Бул кёрънъш проекттин тёмёнкъ эффективдъълъгъ, капиталдын жетишсиз сатылып алынуусу менен шартталат.

      Бишкек шаарында электр энергиясы менен камсыздоосун жакшыртуу боюнча Азия Ёнъктъръъ Банкынын кредитинин реализациясы менен 9,8 млн. АКШ долларына ылайык жылуулук тъйъндёръ ъчън материалдар коюлду, эксплуатацияга киргизилди.

      Россиялык энергетикалык ири компаниялар Камбар-Ата ГЭСинин каскадынын андан ары курулушу боюнча проектинде катышууга даяр.  Бул проекттин баасы эки млрд. доллардан кёп. Жумуштарды жергиликтъъ тартипчилер жъргъзъънъ баштайт. Бул Кыргызстандагы ёнёр жайдын ёнъгъшън, андан тышкары Пакистан менен Кытайды электр энергиясы менен камсыз кылуу мъмкънчълъгънё ээ. Ошондой эле бул проект кошуна региондун бардык экономикалык мейкиндигинин интеграциясын камсыз кыла алат. 

      Талас            областынын   электр             энергиясы      менен камсыздоо объекттеринин     курулушу       жана   реконструкциясы     боюнча

«Кырыгзэнерго»акционердик коому аркылуу «Талас» проектисин башкаруу группасы тъзългён. GUNES «Семетей» ПСте трейлер жана аварияга каршы автоматика боюнча жабдуулардан башка бардык жабдуулар коюлган. 500/220/10 кВт болгон «Ала-Бел», 220/110/10 кВт болгон «Семетей» подстанцияларында жогорку чыьалуудагы бардык жабдуулар оьолду. Бул жерге бир фазалуу тёрт трансформаторду киргизсек болот.

      «Электр       менен камсыздоо     жана    борбордук      жылытуу системаларынын     реабилитациясы»      проектисинин           рамкасында   Нарын областында ПС-220 кВт «Нарын» курулушун Швейцария ёкмётънън 5,5 млн. АКШ доллары ёлчёмъндё финансылоо шарты астында айтсак болот.

      1998-жылы башталган      курулуш         иштери           1999-жылы «Кыргызэнерго»»     акционердик курулушунун            финансылоосу           жок болгондугунан токтолду. Швейцария ёкмётъ аркылуу 1205,4 миь Швейцария франкы ёлчёмъндё курулуш улантыла бериш ъчън кошумча грант катары бёлънъп берилъъ боюнча чечим кабыл алынган. 1999 жылынын июнь айында иштеркайра калыбына келген. Жабдуунун монтажы 90% ке аткарылды.

      Ош областынын объектеринин курулушу жана реконструкциясынын рамкасында     бёлъштъръп   жиберъъчъ     энергия          тъйъндёрънън кубаттуулуктарынын ёнъгъъсънё ёзгёчё кёьъл бурулат. Бул максаттарда ВЛ220 кВт            «Алай» электр ёткёръъсънън линияларынын     220 кВт           «Баткен» подстанциясынын курулуусу каралган. Ал Ислам Ёнъктъръъ Банкынын каражаттарынын эсебинен 131 км узундукта жайгаштырылган.

      Чъй областында электр менен камсыздоону жакшыртуу максатында проект ВЛ-500 кВт Фрунзе-Кемин курулушун 220 км узактыкта камтыйт. Бул республиканын тъндък бёлъгъндё электр менен камсыздоону жакшыртууга мъмкънчълък болгондугун кёрсёттъ.

      Кыргыз        Республикасынын    жана    Германиянын            ортосунда тъзългёнфинансалык кызматташтык тууралуу протоколго карата проекттин наркы 88,4 млн. АКШ долларын тъзъш керек эле. Бул проект 3 бёлъккё бёлънгён:

-     трансформатордук подстанциялардын курулушу (25,1 млн. АКШ доллары);

-     500 кВт ёткёръп беръъчъ бийик чыьалуусу бар линиялардын курулушу (60,7 млн. АКШ доллары);

-     проекттин ишке ашырылуусу убагында консультациялык кызматтар (2,6 млн. АКШ доллары).

      1999-жылы Таш-Кёмър жана Шамалдысай ГЭСтеринде 104,3 млн. сом суммасына ылайык жумуш аткарылган. Таш-Кёмър ГЭСинин суу сактагычынын горизонту 626,5 м ге , Шамалдысай ГЭСиники 564,4 м ге кётёрългён. 01.01.2000 датасына ылайыкТаш-Кёмър ГЭСинде кубаттуулук – 435МВт, Шамалдысайда – 170 МВт тъздъ. Эсептёёлёр Кыргызстандын дарыяларында 100 гё жакын ГЭСтердин жабдылуусун кёрсётъп турат. Эь ири ресурстар Нарын дарыясынын бассейнинде жана техникалык потенциалы 40 млрд.кВт саатка барабар. Адистердин излдёёсъ Нарын дарыясында курулган 18 ГЭСтин курулушунун максаттуулугун негиздеп турат. «Электр жана жылуулук энергетикасын ёнъктъръъ» бёлъмъ боюнча Программанын мероприятиесинин аткарылуусу 1999-жылы жана 2000-жылдын 10-айында ушул период ъчън электр жана жылуулук энергияларынын ёндъръънъ жогорулатууга таасир тийгизди. 1999-жылы Таш-Кёмър жана Шамалдысай ГЭСтери боюнча 104,3 млн. сом суммасына ылайык жумуштар аткарылды. Бишкек шаарынын электр камсыздоосу жакшырды.Программанын мероприятиесинин аткарылышы «Кыргызэнерго» акционердик коомуна Талас, Нарын, Ош, Чъй областтарында курулушту жана объектердин реконструкциясын камсыздоого мъмкънчълък берди. Ошондой эле электр камсыздоосунун эффективдъълъгън жогорулатуу,бёлъштъръп беръъчъ энергия тъйъндёрънън кубаттуулуктарын ёнъктъръъгё мъмкънчълък алды. Булардын максаты республиканын региондорунун жана Бишкек шаарынын токтобостон электр энергиясы менен тейлёёнъ камсыздоо жана керектёёлёрдъ канагаттандыруу.

      1999-жылы керектёёчълёрдё        18 миь электр эсептегичтери орнотулган жана алмаштырылган. 1998-жылы мартта Казакстан, Кыргызстан жана         Ёзбекстандын     арасында        Нарын-Сырдарыя     каскадынын   суу сактагычынын суу-энергетикалык ресурстарын бирдиктъъ жана комплекстъъ колдонуусу тууралуу узак мёёнёттъъ келишимге кол коюлган. Бул келишимдин негизинде 1999-жылы апрелде 3 тараптуу келишим тъзългён. Ал келишим Нарын-Сырдарыя каскадынын суусактагычынын суу-энергетикалык ресурстарын бирдиктъъ пайдалануу тууралуу тъзългён.¹⁵

Таблица 3.1 Тармактык экономиканын кесиминдеги электр энергетикасынын

экспорту, млн. сом

	1991	1994	1997	2000	2001
Жалпы	187,0	340,1	603,8	504,5	476,0
Ёнёр жай	181,1	329,4	558,3	457,5	426,9
Электр энергетикасы	5,4	63,4	83,2	79,7	58,0

Проценттик кёрсёткъчтёръ                  

Жалпы	100	100	100	100	100
Ёнёр жай	0,7	2,7	0,7	0,5	0,7
Электр      энергетикасы	96,8	96,9	92,4	90,6	89,7

Таблица 3.2. Тармактык экономикада продукциянын импорту, млн. сом.

	1991	1994	1997	2000	2001
Жалпы	197,6	317,0	709,3	554,1	467,2
Ёнёр жай	183,6	288,5	667,7	513,2	433,2
Электр	22,2	128,1	182,9	120,8	120,1

 Проценттик кёрсёткъчтёръ     ¹⁶

алпы	100	100	100	100	100
нёр жай	92,3	91,0	94,1	92,6	92,7
Эле энергетикасы	11,3	40,4	25,8	21,8	27,7

Ж

Ё

_________________

³ ККРРПС КР на период до 2020 г., ЦЭ и СР при МФ КР, Бишкек,2002г.

⁴ А.Сизинцев, Суу пайдалануучу боюнча адис; «Демилгечи», №1(1) Ноябрь, 2003

    2.2.2. Айыл-чарба

      Жер жек менчикке берилгенден кийин сууну индивидуалдуу жер ълъштёрънё берчъ сугат системасы кожоюнсуз калды. Акыркы жылдарда бул система оьдолбой такыр эле эскиргенге чейин иштеп жатат, кёптёгён каналдар чёгъндъ менен ыпылас болуп, бетондон жасалган ноолору бузулуп, алардын сууну ёткёргён жёндёмдъълъгъ азайып бара жатат, сугат сууну бёлъштъргён учурларда абдан чоь жоготууга учурап жатабыз. Кёптёгён жер участоктордо алардын мелиоративдик абалдары начарлап бара жатат, жер астындагы суулар жердин ъстъькъ кабатына чыгып жердин тъшъм беръъсън ылдыйлатып жатат.

      Мындай абалда калгандан кийин, жер участоктордун ээлери, фермерлер    менен     дыйкан           чарбалар        туура жол     табышып,       суу пайдалануучулардын ассоциацияларын (СПА) ача башташты.

      СПА 1995-жылдан баштап ачыла баштаган, азыркы учурда 330 СПА юридикалык статус алышкан, ар бирёё 1,5-2 миь гектар сугат жерлерди тейлейт.

     Таблица 3.3 Кыргыз Республикасындагы СПАнын саны (2003-жылдын, 1-

октябрындагы маалыматы)

бласттар	чылган         С	ПКатталганы	Жалпы  сугатка   алынган а аянт,  миь га	СПА менен    тейленген  янт, миь га	Тейлёёнън пайызы
Ош	61	58	134,4	88,6	66
алал-Абад	53	51	127,9	81,1	63
аткен	24	23	57,5	41	71
сык-Кёл	28	28	163,4	54	33
Нарын	44	41	120,2	59	49
Чъй	81	79	328,9	182,3	55
Талас	51	50	114,9	89,5	78
Жалпы	342	330	1047	595,5	57

О

Ж

Б

Ы

      Таблицада кёрсётългёндёй, СПАлардын ачылыштары бътё элек, жакын арадагы жылдарда СПА лардын тейлёёчъ сугат жерлердин аянтын 100 пайызга жеткирсек жакшы болт эле. Ал ъчън Кыргызстанда 200-250 СПАларды ачыш керек.

     СПАнын жумушун къчётъъ максаты менен бирге алардын санын кёбёйтъъгё айылдагы демилгечилер абдан чоь жардам бере алышат. Ал ъчън алар Кыргыз Республикасында 2002-жылы Жогорку Кеьеш менен кабыл алынынп, азыр колдонулуп жаткан «Суу колдонуучулардын бирикмелери жёнъндё» деген мыйзамды жакшы билиши керек. Ошо менен бирге алар СПАны ачыш процедурасын жакшы билип , СПАлар калк ъчън жасаган жумушун билиши керек. Мыйзамда СПАнын укуктук статусу ал коммерциялык мекеме эмес экендиги, анын ачылышы менен ишкердиги белгиленген. Алар айыл жергесинде айыл-чарбалык жер пайдалануучулар жеке менчик ээлерди суу менен камсыз кылып, ирригациялык системасын коомдук кызыкчылыгына карата кармап, иштеши керек. Эгерде демилгечи жашаган айылдын тургундары сугат жерлерге ээ болуп же ошондой жерлер менен пайдаланып жатып, коомдук сугат системасын тейлёё жана иштетъъ ъчън СПАны ачышпаса, ал демилгечи демилге топту жаратууга жардам бере алат. Ал топтун милдетине келечектеги СПАнын тейлёё зонасын белгилёё, СПАнын ёкълдёрънън санын, сугат жерлердин аянтын белгилёё кирет. Фермер жана дыйкандар менен жолукканда демилгечи СПАнын артыкчылыктары жёнъндё айтып, жакын жерде жайгашкан СПАнын ишмердиги жёнъндё дурус мисалдардан келтирип бериши керек. СПАнын ишмердиги жёнъндё керектъъ информация ар бир райондун сугат системасынын башкармасында бар. Ал жерде кимдир бирёёнъ кызыктырган суроолорго консультативдъъ жардам беръъгё жана СПАны колдоо ъчън атайын бёлъмдёр ачылган. Эгерде фермерлер менен дыйкандар аьгемелешип жатканда СПАнын ёкълдёръ болгусу келгенин айтышса, анда демилгечи уюмдаштыруучу комитетти уюштурса болот, ал 10 кишиден ашпаган ёкълдёрдён болушу керек. Уюмдаштырылган комитет ёзънън чогулушунда башкармасын шайлап, комитеттин иш процедурасы менен ёз эрежелерин иштеп чыгат. Ал СПАнын Уставынын долбоорун даярдап, СПАнын тейлёёчъ зонасынын план-картасын иштеп чыгып, СПАнын ёкълдёрънън тизмесин тъзъп, СПАнын иш планы менен бюджетин даярдап чыгышы керек. Уюмдаштырылган комитет СПАнын уставынын долбоорун макулдашуу ъчън суу чарбасынын департаментинин алдындагы СПАны жёнгё салуучу органга жиберет. Жёнгё салуучу орган менен макулдашкандан кийин, уюмдаштыруу чогулушта СПАнын Уставын бекитип,СПАнын Кеьешин, ревизиондук комиссиясын, ошондой эле керектъъ учурда талаш-тартыштарды чечъъчъ комиссиясын тъзёт.

                Биз кёргёндёй эле демилгечтерге жумуш жетишет. Демилгеч ёз атын акташ ъчън иш жъзъндё айылдаштар менен башка айыл тургундаргаёзънън жардам беръъ умтулуусун кёрсётъш керек.¹⁷

       ___________

       ⁵  www.landreform.kg/rus/vestnik/vestnik. cgi?Action=water&Number=3&Article=3 - 

2.3. Cуу ресурсун рационалдуу пайдалануунун проблемалары

       Бир жагынан         караганда       ёлкёбъздън    ичинде           суу      ресурсун пайдалануунун чоь мъмкънчълъктёрънё ээбиз. Бирок, чындыгында андай эмес. Жъздёгён жылдар бою Кыргызстандагы тъзългён суу ресурстарын Борбордук Азия регионунун ёлкёлёръ колдонуп келе жатышат. Ошондон улам бизде бул ресурстар тъгёнбёйт деп айтыштын маьызы жок. 

                                        Сърёт 3.3,  Дарыялар

    Кыргызстандын территориясында           3,5 миьден ашык кичине жана чоь дарыялар бар. Алардын жылдык агымы орточо 47,2 млрд. м тъзёт. Экономиканын ар кандай муктаждыктарына

республика ичинде болжол менен 25%, республиканын сыртына болсо 75% (жыл сайын) агып чыгат. Бир жагынан Караганда ёлкёбъздън ичинде суу ресурсун колдонуу кёлёмън чоьойтуу мъмкънчълъгъ чоь болгонсуйт. Чу, Талас жана Сыр-Дарыя дарыяларынын бассейндеринде суу ресурстары Кыргызтан жана коьшу ёлкёлёр арасында тарыхый търдё бёлъштърългён. Кыргыз Республикасы Чу дарыясынын бассейнинде 58%, Талас дарыясынын бассейнинде 50%, Сыр-Дарья дарыясынын бассейнинде 18%, Аму-Дарья дарыясынын бассейнинде 20% агымды ээлейт. Кыргызстандын

территориясында калыптанган суу ресурстарын жъз жылдар бою Борбордук Азия ёлкёлёрънън бардыгы колдонуп жъръшёт.  

Биздин республиканын территориялдык чек арасын кесип ёткён чоь жана кичине дарыялар боюнча 1980-1984 жылдарда иштелип чыккан жоболор бар. Алар боюнча мамлекеттер арасында суу ресурстарын бёлъштъръъ ишке ашырылат. Башка ёлкёлёр менен болгон суу байланыштарын жёнгё салуунун суроолору Кыргызстандагы жер реформаларынын проектисинин маселеси эмес, башка проекттин ичинде каралат.

      Кырыгз Республикасы сугат жерлеринин зонасы болуп саналат.  Талаа продукцияларынын 90% тен кёбъ сугат жерлеринде ёстърълёт. Ар бир сугарылган гектар сугарылбаган жерге Караганда 3 эсе кёп тъшъм берет. Ошону менен бирге сугат жерлеринин ээлери жана пайдалануучулары айылчарба маданиятынын отургузулган ърёндёрън керектъъ учурда,керектъъ ёлчёмдё суу менен камсыз кылууда курч кыйынчылыктарга дуушар болууда. Табияттан кёз каранды болгон объективдъъ жана адамдын иш-аракеттеринен кёз каранды болгон  себептер бар. 

      Негизги объективдъъ себеп – Кыргызстандагы бардык дарыялардын агышынын суткалык, декадалык, айлык жана жылдык олку-солкулуктары, алар атмосфералык жаан-чачындардын тъшкён жыл мезгилинен жана санынан, тоо жана ёрёёндёрдёгъ температуралык режимден, мёьгълёрдън эръъсънён кёз каранды. Бул кёрънъш республикада болуп жаткан суунун азайышына жана кургакчылыкка алып келет. Кургакчылыктын таасири суу сактагычтардын курулуусу, суткалык, декадалык бассейндердин жёнгё салынуусу менен азайган. Себеби ал жерлерде дарыялардын кышкы агышынан суу топтолгог, жайында болсо сугаруу ъчън колдонулган.  

      Сугаруу ъчън республикада 10 ири суу сактагычтар жана 400дён кёп суткалык, декадалык жёнгё салуунун бассейндери курулган. Ал бассейндердин 250 миь га сугарылуучу жерди камсыз кылат. 

      Бул жерлер дарыялардагы табигый суунун азайышынан корголгон. 

      Жаратылыш шарттарына байланыштуу  800 миь га  сугарылуучу жерди негизинен кичи дарыялар камсыз кылат, аларда суу сактагыч жок бардык агыш сугарууга кетет. Бул кичине дарыяларда жыл сайын, жада калса суу мол болгон жылы да жазгы жана жайкы 1,5 – 2 ичинде сугарууга суу жетишпейт, жёнгё салуучу жерлерди куугуча сууга болгон керектёёнъ канагаттандырыш мъмкън эмес. 

      Сугаруунун ушундай булактарында айыл-чарба маданиятындагы ёсъмдъктёрдъ сугаруу абалы сбъективдъъ факторлорго байланыштуу начарлап жатат. Бул факторлорго сугаруу тъйънънън техникалык абалынын начарлашын жана суу пайдалануучулардын арасында сууну бёлъштъръъдё курч проблемаларды киргизсек болот. 

      Мурдакы колхоз менен совхоздордо ички чарбалык сугаруу тъйънън эксплуатациялоо боюнча атайын штат бар болчу. Анын башында негизги гидротехник турган жана ал сугаруу тъйънън оьдоону камсыз кылчу, бригада, бёлъм жана фермерлер арасында сууну бёлъштъргён, ошондой эле сууну пайдалануунун ъстънён контрол жъргъзгён. 

        Азыр абал ёзгёрдъ. Ички чарбалык сугат тъйънъ 10 жыл бою оьдолуп жатат, жешилип жатат, кёптёгён каналдар тыгылып калган, кээ бир тъйъндёр таклкаланган, ёткёръъчъ жёндёмдъълъгъ кыскарган, сугаруу иштеринде  аны бёлъштъръъдё чоь жоготуулар байкалды. 

      Белгилъъ болгондой колхоз жана совхоздордо сугаруу тъйънъ бир нече талааларды бир убакта сугаруу ъчън тъзългён. Эь кичинекей туруктуу канал 50-100 га жерге сууну жеткиръънъ камсыз кылган. Азыр мындай талаалардын ээлери же аны колдонуучулар кёп. Алар ёзълёрънън къчън бириктирбестен сугаруу тъйънън туура абалда кармай албайт жана сууну адилет бёлъштъръънъ чече албайт. 

 Бул проблеманы республиканын кёптёгён зоналарында фермерлер ёз алдынча чечъъгё аракет кылууда. Алар юридикалык жактын билими жана билимсиз болуп да ар кандай бирикмелерге кошулууга негизделип жатышат. Юридикалык билими жок жактар юридикалык укуктарга ээ эмес, ошондой эле алардын сугаруу тъйънъндё ёз убагында ремонт жасоо мъмкънчълъгъ жок жана сууну бёлъштъръъ проблемасын чече албайт. ¹⁸

2.4. Бъгънкъ къндё жасалган кадамдардын натыйжасы

      Азыркы учурда суу ресурстары сууну кректеген экономиканын бардык тармактарында ойдогудай эффективдъъ колдонулбайт. Жалпы жоготуулар айыл-чарбасына берилген суунун кёлёмънён 35-37% ке чейин жетет. Ёнёр жайда обороттук жана кайталанган  - удаа кеткен суу менен камсыз кылуу ж.б. системалар аз колдонулат. Коммуналдык тиричиликтеги сектордо жоготуулар кёп.

      Сугарылуучу жерлерди ёнъктъръъ, ёнёр жай жана коммуналдык тиричиликте сууну керектёёдё жердин дренажы тузсуз сууну тандоого суу булактарына кир заттар менен кайткан сууну кое беръъгё алып келди. Ушуга байланыштуу жер ъстъндёгъ суулардын сапаты бузулуп жатат. Ал калктын ооруга чалдыгуусунун ёсъшънё търтъп жатат.¹⁹

      Ичимдик,     коммуналдык-тиричиликтик,         айыл-чарбалык         жана ёндъръштък керектёёлёрдън ёсъшъ суу ресурстарынын кёлёмънън илимий прогноздорунда негизделиши керек. Бул учурда сууну сактоочу технологияны экокномиканын тармактары арасында сууну эффективдъъ бёлъштъръъ алдын ала каралышы керек. Суу ресурстарын пайдалануунун проблемалары башты оорутпай койбойт. 

Скважиналарды рационалдуу эмес пайдалануудан жер алдындагы суулардын запасы жешилъъдё, аймак бузулууда.

5900 казылган скважиналардан жалгыз тёрттён бир бёлъгъ эксплуатацияланат. Бул жердеги проблема жер алдындагы суулардын кирдеши коркунучу болуп саналат. 

6   Экономика КР, издание КТМУ, Бишкек – 2003

7   Экономика Кыргызстана в последнее десятилетие ХХвека, ЦЭ и СР при МФ КР

Себеби, ал суулар ичиле турган суунун 90% тин камсыз кылат. Абдан коркунучтуу абал шаардык ёнёр жай райондорунда кёрънъп турат. Мисалга алсак, Ош, Бишкек, Кара-Балта, Кара-Суу, Кызыл-Кыя ж.б. 250-300 м терьдиктеги ёзънчё скважиналарждын нейтраттар менен периодиеалык кирдеши аныкталган Жана 90 мг/л кёрсёткъчън алып жърёт. Пестицид, нефть продукттары , оор металлдар аркылуу жер алдындагы суулардын чекиттик жана аянттык кирдеши Ош-Кара-Суу,Туя-Муюн,Баткен, Чъй, Ысык_Кёл, бассейндеринде байкалган.

      Жер ъстъндёгъ суулар да жакшы колдонулбай жатат. Мисалы, Арал деьизинин бассейининдеги сугат системаларында суунун продуктивдъъ эмес чыгымы чарбага берилген жалпы суунун 30-35% тъзёт жана сугаруу ъчън жиберилген орточо 20%и талаада жоголот. Ош Жана Бишкек шаарларындагы суу объекттери агып чыккан агып чыккан каналдарга айланды. Бул келечектеги туристтик борборлордун санитардык-гигиениалык абалынын начар кёрънъшън чакырууда.

      Суу булактарына коргоо жок болгондуктан, бёлъштърългён тътъктёрдън   ёз     убагында        оьдолбогондугунан жана   жабдуулардын жешилъъсънён       коммуналдык     магистралдагы          ичимдик         суулардын текшерилъъсъ анын стандарта дал келбегендигин кёрсёттъ.

      Кыргызстандын бермети болуп эсептелген Ысык_Кёлдън абалы тынчсыздандырат. Уникалдуу рекреациялык ресрсубуз соолуп жатат. Себеби, мёьгълёрдън жоголушунан, суунун ёнёр жай, айыл-чарба жана тиричиликтеги муктаждыктарында топтолушунан суунун агышынын кыскарышы менен байланыштуу. Кёл нтраттар, фосфор, нефть, оор металлдар ж.б. менен кирдеп жатат.Уникалдуу биогеоценоз басынууда, пляждар деградацияланууда, осман чабак ж.б. балыктардын маанилъъ популяциялары жоголууда.

      Кыргызстандын тоолуу экосистемалары туруктуу эмес жана кырсыктарга дуушар болушу мъмкъндъгъ эсепке алынган. Сел,жер титирёёлёрдъ чакырган табигый эндогендик жана экзогендик процесстерден тышкары, алар сейсмологиялык коркунучтуу райондордо экстенсивдъъ технологиялардын курулушу аркылуу да чакырылат. Чоь сандаган ГЭСтердин божомолдуу курулушу тоо экосистемасына бийик антропогендъъ кыйынчылвк кетирет. Ал грунттук суулардын деьгээлинин кётёрълъшънё, жер титирёёгё кёмёктёш болот.

      ГЭСтин бёлъктёръ жана суу сактагычтардын бёлъктёръ Талас, Фергана,    «Николаев     линиясы»       ж.б.     чоь      сыныктардын            дъйнёсъндё сейсмологиялык зоналарда жайгашкан.

      Суу сактагычтардын толгон учурунда алсыз жер титирёёлёрдън саны 2 эсе кёбёйёт, Токтогул ГЭСинен башка Орто-Токой, Киров, Папан, Тёртгъл ж.б. да тиешелъъ.²⁰

2.5. Булгануу жана ичилген суунун сапатынын проблемасы

     Гидрометеорология боюнча мамлекеттик агенствонун маалыматтарына Караганда Чу жана Сырдарыя дарыяларынын бассейндеринин суу агып кеткен жерлери булганган. Бул дарыялардын химиялык составына химиялык айылчарбалык объекттердин кирдеген агым суулары, талаадан чыккан минералдык кыктарга, уу химикаттарына толгон суулар, ошондой эле калкттын чарбалык иш-аракети таасирин тийгизип жатат. Чу, Аламедин, Чоь-Кемин, Нарын, Акбура, Кара-Дарыя, Тар, Яссы, Куршаб ж.б. дарыяларда систематикалык търдё чоь кёлёмдё аммоний жана нитрит азоту, жездин, цинктин, нефтинин, нефть продуктыларынын бирикмелери, органикалык жана башка зыян заттар, андан сырткары ДДТ,ГХЦГ группаларынын уу химикаттарынын калдыктары белгиленген.  

      Цинк, жез, нефть жана нефть продуктыларынын кошулмалары Тъп, Жыргалаь, Жети-Ёгъз, Чолпон-Ата, Чоь Ак Суу ж.б. дарыяларда байкалган.

__________________

⁸ enrin.grida.no/htmls/kyrghiz/soe2/russian/waterf.htm

Орто-Алыш суу тосмосунда суу астындагы суулардын нитраттар менен булганышы оор абалды жаратты. Ал борбор калааны 60% ичимдик суу менен камсыз кылат. Нитраттардын кётёрългён концентрациясы 150 м тереьдикте белгиленген. Белгиленген булгануу, суу тосмосунун санитардык коргоо зонасында жаныбар багуу объекттеринин орнотулушу, сугаруу жерлеринин ёнъгъшъ, калк жашаган жерлерде начар санитардык абалы, суу менен камсыздоо жана канализация системасынын жоктугу менен байланышкан. Эь чоь коркунучту суу ресурстарынын техногендик кирдеши туудурат. Жер ъстъндёгъ сууларга коркунуч кътъп жатат. Жыл сайын жер ъстъндёгъ суу объектилерине 900-1150 млн.куб.м агып кирет, алардын ичинен 301-635 млн.куб.м агым суулар биологиялык, физикалык-химиялык же механикалык тазалоодон ётёт.²¹ 

 Алардын тъзълъшъндёгъ зыян заттар нормативден он эсе жогору болуп тазалоо ёткёрълбёстён ачык кёлмёлёргё жыл сайын 0,42-0,75 млн.куб.м ётё Кир суу тёгълёт жатат.    

  График 1 Качество поверхностных водных ресурсов

___________________

9 enrin.grida.no/htmls/kyrghiz/soe2/russian/waterf.htm

Кыргызстанда ичилген суунун  жана ёнёр жай сууларынын 90% ке жакыны жер астындагы суулар аркылуу камсыз кылынат. Жер алдындагы булактардан алынган жаьы сууёзънън химиялык, физикалык жана бактериалдык мънёзъ боюнча эч кандай тазалоосуз эле ичимдикке жарамдуу, мамлекеттик стандартка баш ийет. Ошого карабастан Кыргызстандын региондорундагы ичкен суу менен камсыз кылуу проблемасы кризистик кёрънъштъ алып жърёт. Айылдын тургундарынын жарымынан кёбъ жаман суунупайдаланып жъръшёт (63% айылдарда жашайт). 

Суунун кирдеши суу менен камсыз кылуу системасынын, суу тазалаган жабдыктардын начар абалы, ошондой эле ёнёр жай, тиричилик, айыл-чарба секиорлорунун таштандыларынын жер ъстъндёгъ сууларга ыргытылышына тоскоолдуктардын жоктугу менен тыгыз байланышта.

 Эксплуатацияны жана ремонту ёз убагында финансылоо, кымбат эмес технологияны киргизъъ канализация проблемасын ордунан чечмек, ал болсо таза сууну шарттамак.

      Суунун региондор арасындагы айырмачылыктарды белгилеген факторлор:

-    суу булактарында колдонулган суунун сапаты;

-    суу иштетъъдё колдонулган технология жана режим;

-    сууну бёлъштъргён тъйъндёрдън санитардык-техникалыкабалы;       - сапаттын ъстънён лабороториялык контролдун деьгээли.

Ушул эле учурда мааниси боюнча приоритеттъъ экинчи факторго суу булактарын тъзъънън жаратылыш климаттык шарттар, анын антропотехникалык кирдешинин деьгээли, бул кирдёёнън ёзън ёзъ тазалоонун жёндёмдъълъгъ таасирин тийгизет. Калкты ичимдик суу менен борбордук камсыз кылуу системасы канагаттандырарлык эмес. Ал тёмёнкъ тъшъндърмёлёргё байланыштуу.

•    берилген суунун жетишсиз кёлёмъ (республика боюнча суу проводдорунун кубаттуулугунун дефицити). Шаарда суунун 30-40% и техникалык максаттар ъчън пайдаланылат.

•    суу даярдоонун салтык технологиялык схемалардын жетишсиз деьгээли (суу тазалоочу жабдыктар эскирген технологиялык схемалар боюнча курулган, алар чоь эмес техногендик жана антропогендик кирди тазалаш ъчън тъзългён).

•    жаьы технологиялык процесстерди киргизъъ себеби боюнча кечигъъ.

•    химиялык реагенттердин дефицитинин жогорулашы, химиялык реагенттер оьдоо жана алмаштыруу ъчън жабдыктардын материалдарын фильтрдейт.

Бул кемчиликтерден сырткары суу проводдору  кайра кайталанып кирдейт. Суу проводдорунун жана канализациялык тъйндёр 50% ке чейин жешилген.

 Суу менен камсыз кылуунун борбордук системасынын сууну контролдоосу чектелген, негизги талаптары - ГОСТ 2874-82 -28 ге чейин.

 Таза эмес ичилген суу менен байланышкан оорулар:  Таб.3.4

Кирдёёнън търлёръ	Кирдин натыйжасы
Бактериялар жана вирустар	Кату    ичеги инфекциялары, гепатит
Хлор   органикалык бирикмелери	Отравления
Азот жана хлорду камтыган бирикмелер	Боюнда бар убакта гепатит токсикоздор, ёркъндёёнън аномалиясы

 Суу менен камсыз кылуу системасынын 80% тен кёбъ гигиеналык талаптарга туруктуу же убактылуу жооп бербешин суунун анализи кёрсёттъ.

  Суу менен камсыз кылуунун ичилген сууларын булгаган негизги кирдетъъчълёр болуп металлдар, коррозиянын продуктылары, туздуу состав (сульфаттар, хлориддер, катуулуктун туздары), глаформалык кошулмалар (сууну хлор менен коргоодо пайда болот), паразитардык ооруларды козгоочулар саналат. Ёзънчё региондор ъчън фенолдор менен сууну кирдетъъ мъмкънчълъгъ пайда болгон.

 Ичилген суу менен борбордук камсыз кылууда тъзългён абал маанилъъ ёлчёмдё эконоикалык кризис менен коштолуп жатат, ал суу проводдук жана канализациялык чарбаларды ёнъктъръъ ъчън мамлекеттик финансылаштырууну азайтып жатат.Мониторинг жана ичимдик суунун сапатын комплекстъъ баалоону жеткилеь кылуу муктаждыгына байланыштуу Кыргызстанда «Ичимдик суу жёнъндё» КР нын Закону кабыл алынган.

 Толук катардагы мыйзам долбоорлорун иштеп чыгуу каралат. Бул болсо ёлкёдё экологиялык коопсуздуктун укуктук системасын тъзъъгё, ёлкёдё экологиялык ситуацияны коом жана мамлекеттин контролу алдына алууга мъмкънчълък берет. Кыргызстандын айлана-чёйрёнъ коргоо боюнча фонду глобалдык мониторинг жана таза сууну баалоо боюнча тёмёнкъ аспектерди приоритет кёрёт:

• канализациялык таштандылардын оганикалык отходдору;

• жер ъстъндёгъ жана жер алдындагы сууларды кирдеткен кыктарды, пестициддерди пайдалануу;

• ёнёр жай агым суулары

• жер ъстъндёгъ жана жер алдындагы сууларга таасирин тийгизген тоодогу иштетъълёрдън агымдары жана байыткан фабрикалардын таштандылары.  ²²

   10   ecoyouth.freenet.uz/libr_7.htm

2.6. Кыргыз Республикасынын Борбордук Азия ёлкёлёръ менен болгон суу мамилелериндеги кёйгёйлёр 

Борбордук Азия ёлкёлёръ ариддик зонада жайгашкан, б.а., сугарбастан айыл-чарба культурасын тъзъъ жана туруктуу тъшъм алуу мъмкън эмес. Ошондуктан региондун бардык мамлекеттеринде чоь кёлёмдёгъ суу ресурстарына муктаждык бар. Бобордук Азия 170-180 куб. км ге жакын суу ресурстарына ээ, алардын 90% тен кёбъ бъгън иштетилип жатат. Борбордук Азия регионунун суу чарбалык тарыхын 4 этапка бёлсё болот:

1.             суу чарбасынын регионду Россия басып алганга чейин ёнъгъшъ, негизинен элдик ыкма менен, элди курулуш жана калыбына келтиръъ иштерине чакыруу ыкмасы менен; 

2.             инженердик курулуш, суу чарбалык жабдыктардын жана системасынын кайра курулушу. Региондун бир бътън суу чарбалык системасынын тъзълъшъ. 

3.             суу чарбасынын шарттарынын жана экологиялык проблемалардын татаалданышы; 

4.             бир бътън суу чарбалык системадан улуттук суу чарбалык системага ётъъ, региондо суу менен камсыз кылуу проблемаларынын пайда болу этабы. 

Суу ресурстары региондо мамлекеттер арасында тегиз эмес жайгашкан. Мисалы Амударыянын суу бёлъктёръ Ёзбекстан менен Търкменстандын ортосунда жайгашкан. Ар бир ёлкё ёзънън сугарылуучу аянтын кёбёйткёнгё, азыр бош турган суу ресурстарын алып алганга аракет кылат. Акыркы 5 жылда региондун сугат жерлери 7% ке кёбёйдъ, бул суу менен салыштырса ётё чоь цифра. 

Кыргызстан жана коьшу ёлкёлёрън суу менен камсыз кылуу проблемаларынын бакшкылары болуп тёмёнкълёр саналат: 

*   тиричилик муктаждобеспечение водой населения для бытовых нужд; 

*   элдик чарбаны суу менен камсыз кылуу;  

*   экологиялык проблемаларды чечъъ; 

Белгилъъ болгондой бул региондун негизги артериялары Амударыя жана Сырдарыя болуп саналат. Бассейндин негизги колдонуучулары болуп

•    суу ресурстарынын 92%и – сугаруу;

•    3,5 тен 4% ке чейин – чарбалык, ичимдик суу камсыздоо;

•    2% - ёнёр жай техникалык суу камсыздоо;

•    1,5 – айыл-чарба суу камсыздоосу

•    0.5% - башка суу пайдалануучулар.

Бъгънкъ къндё транс чек аралык суу ресурстарын колдонууда  стабилдъълъктън рискинин себептери бар: 

•    бирдикте суу ресурстарын колдонуунун жалпы укуктук базасынын жоктугу;  

•    БА дагы жеке кызыкчылыктардын приоритети, бир бътън суу системасын тъшъндърёт; 

•    коомдук-        саясий            жана   экономикалык          ёнъгъълёрдън

айырмачылыктары; 

•    суу ресурстарындагы дайыма ёсъп турган керектёёлёр; 

Региондо суу ресурстарын биргелешип пайдаланууда негизги проблемалар кайсы жерден чыккандыгы тёмндё кёрсётългён: 

•    электр энергиясын ёнъктъръъгё  жана сугарууга кеткен суунун ёлчёмъ;  

•    суу беръънън убактылуу графиги;

•    суу топтоо жана сакиоо ъчън компенсация механизми;

•    керектёёчълёр арасында сууну бёлъштъръъ принциби;

•    суунун сапаты.

Региондо эь оор чечилген проблемалар ьолуп тёмёнкълёр саналат: 

•    суу ресурстарын регионалдуу пайдалануу жана пландоо; 

•    суу ресурстарын башкаруу – институционалдык кайра жаралуу;

•    суу секторунда кызматташтык жана координация; 

•    суу укуктары; 

•    мониторинг жана суу ресурстарын ёзгёртъъ; 

•    БА ёлкёлёръ арсында маалымат менен ёз ара алмашуу; 

•    суу чарбалык жабдыктарга менчик укуктары; 

•    закондорду аткаруу жана штрафтар; 

•    суу ресурстарын коргоо; 

•    Эл аралык суу укуктарынын суроолору.

Эь жайылган карама-каршылык – суу пайдалануучулардын кызыкчылыктарынын келишпестиги. Кыргызстан менен Таджикистан нефть, газга чектелгендигинен территорияларында энергетикалык потенциалдын эксплуатациясына кызыгып турат. Ёзбекстан, Казакстан, Туркменистан суу ресурсун колдонуудагы ирригациялык режимдин иштерине кызыгат. Бул карама-каршылык Сырдарыянын жана БА да эь ири болгонТоктогул суу сактагычына тиешелъъ. Бул жерде 3 ёлкёнън кызыкчылыктары кагышкан: Кыргызстан, Казакстан, Ёзбекстан. Суу сактагычтын иштёё режимин ёзгёртъъ тёмёнкълёргё алып келди: 

•    региондо чарбалык обстановканын начарлашына (сугат ъчън суунун кату жетишсиздиги, айдоо жерлеринин азайышы, маанилъъ стратегиялык чарбалык маданияттардын тъшъмдъълъгънън азайышы; )

•    калктын         жашоосунунда          социалдык-тиричиликтик

шарттардын начарлашы; 

•    Арал деьизи ъчън суу жоготуулары, ал дарыянын ылдыйкы агымынын ёткёръъ жёндёмдъълъгънън жетишсиздиги, Чардары суу сактагычына келчъ суу Арнасай га тъшъъсъ менен тъшъндърълёт; 

•    Ёзбекстан, Казакстан, Таджикстандагы калк жашаган

жерлерди суу каптоо; 

•    бассейнде ёзгёчё суу аз жылдарда экологиялык жана санитардык-эпидемиолгиялык обстановкалардын курчушу;  

•    Токтогул суу сактагычынын Сырдарыя агымын жёнгё салу мъмкънчълъгънън жоголушу мъмкън.

Андан сырткары бул мамлекеттерде киши башына суу пайдалануунун жогорку кёрсёткъчъ белгиленген: Търкменистан – жылына 6216 куб м., Узбекистан – жылына 4007 куб. м., Кыргызстан - 2663 куб. м. в год, Таджикистан - 2376 куб. м, Казахстан - 2264 куб. м.. Салыштыруу ъчън АКШ да бул кёрсёткъч жылына 1870 куб. м.,  Канадада болсо - 1602 куб. м.

Жакында БУУнун Ёзбекстандагы Ёкълчълъгъ «Ёзбекстанда социалдыкэкономикалык абал» деген отчет чыгарды. Ал жерде 7 жаратылышты коргоо проблемаларынын 6 сы чектъъ болгон суу ресурстарнын эффективдъъ эмес пайдалануу менен байланыштуу болушу мъмкъндъгъ, ошондой эле суу ресурстарын башкаруу республиканын туруктуу ёнъгъшънън суроолору экендиги белгиленди. Айыл-чарба ъчън суу рационалдуу эмес пайдаланышы суу жетишсздигине търтъп жатат. Сугарууга кеткен суу керектъъ нормадан 4 эсе ашып кетъъдё.

Андан сырткары суунун сапаты да ылдам начарлады. Бул дарыяларга таштандылардын ыргытылышы, айыл-чарбасында колдонулган суулардын уу химикаттар,пестициддер менен булганышы, ёнёр жайда колдонулган суулардын агып чыгышы менен тыгыз байланышкан. Бул факторлордун жыйындысы суу-экологиялык проблемалардын пайда болушуна, суу запастарынын жоголушуна алып келди. Мисалы Сырдарыянын сол куймасынын жоголушу жана Сырдарыя менен Амударыянын контролсуз суу тосмолору Арал деьизинин катастрофасына алып келди. Анын натыйжасы болуп Аралдын кургап калган тъбънён туз жана чаь чыга баштады, Сырдарыянын коркунучтуу търдё туздалышы жана пестициддерге сиьиши, топурактын тъшъмдъълъгънън жоголушу, жайлоолордун деградациясы, жаныбар жана ёсъмдъктън генфондунун жоюлушу, калктын жашоо жана ден соолук шарттарынын начарлашы, жалпы жана балдар ёлъмънън кёбёйъшъ саналат. БА нын тъздъктъъ жерлериндеги акваторияларда суунун сапаты ёзгёрдъ. Орто жана чоь ирригациялык системалардын зонасында маанилъъ мейкиндиктер капталган, туздалган. Туркменияда Каракум каналынын зонасында маанилъъ мейкиндикте суу каптаган жана туздалган, Голодная жеринин тъндък тарабын суу каптаган, Таджикстандын Ашт районунун мейкиндиктерин туз каптаган, Кыргызстандын Баткен региону да ушуга дуушар болгон. Андан сырткары суу сактагычтардын курулушу бир катар проблемаларга ээ. Плотина жана дамбалардын районунда изилдёёлёр кёрсёткёндёй сейсмикалык мънёздън деьгээли кётёрълъп жатат. Мисалшы 1985-жылы 9 баллдык жер титирёёдён кийин бир катар айылдар талкаланган.

2.7. Региондо, анын ичинде Кыргызстанда суунун курч

дефицитинин толугу менен туруктуу болуп калышы коркунучу

 Бул проблеманы чечъъ ёзгёчё жакындоону талап кылат. Региондун чектъъ суу ресурстарын пайдаланууга бир убакта экономикнын эки тармагы талапкер: ар кайсы мамлекеттерге таандык ирригация жана энергетика. Борбордук Азия ёлкёлёрънън биринде суунун же энергиянын дефицити улуттук кызыкчылыктарга жана коопсуздукка коркунуч туудурат. Ошондуктан азыркы проблемаларды жоюу ъчън кёз караштар менен алмашуу ъчън жана суу ресурстарын башкарууда бирдиктъъ иштеп чыгуу ъчън керектъъ платформа тъзъш керек. Бул ар бир ёлкёдё кайсы-бир закондордун трактофкасын чыгарып салганга мъмкънчълък берет. Эл аралык укуктун нормаларын карманыш керек. Суу ресурстарын жёнгё салу проблемасын чечъъдё биргелешкен жакындоолорду жана ыкмаларды иштеп чыгыш керек. БУУнун Европалык Экономикалык Комиссиясынын рамкасында 1992-жылы транс чек аралык суу агыштарын, эл аралык кёлдёрдъ коргоо жана колдонуу боюнча Хельсинки Конвенциясы аткарылган, 1997-жылы БУУнун Генералдык Ассамблеясынын кеме жърбёгён суу агыштарынпайдалануунун търлёрънън укугу жёнъндё Конвенция кабыл алынган. Бул Эл аралык документтер чек аралык кёлмёлёр ъчън эки же кёп тараптуу келишимдердин колдонуусунда негизги жалпы укуктук негизди алып жърёт. Аларда ар ьир мамлекет транс чек аралык дарыя бассейнинин сууларына адилеттъъ търдё ълъшънё укуктуу. Кёлмёлёргё зыян келтирбёёнън милдеттенмелери белгиленген.

Европада, Тъндък Америкада, Тъштък-Чыгыш жана Тъштък Азия ёлкёлёръ арасында суу проблемаларын ийгиликтъъ башкарууну ългъ катары карасак болот. 

Бирок, чындыгында ал оьой эле болуп кеткен жок. Мисалы, Индияда жана Пакистанга Инд дарыясынын суусу жёнъндё Протоколго кол коюш ъчън 13 жыл керек болду. 

Бул проблемаларды чечъъ эки деьгээлде ёткёрълъшъ зарыл:  стратегиялык жана  тактикалык.

      Стратегиялык деьгээлде чечиш ъчън тёмёнкълёр керек:

•   жаьы сугаруу ситемасына ётъъ,б.а., илимдин акыркы жетишкендиктерин колдонуу; 

•   ёнёр жайда суу сактаган технологияларды колдонуу;

•   суу ресурстарын пайдалануу Координациясы боюнча бир регионалдуу орган тъзъъ; 

•   региондун суу ресурстарын кёбёйтъъ жана сактоо ъчън биргелешкен стратегияны ёнъктъръъ жана киргизъъ боюнча бирдиктъъ аракеттерди киргизъъ;

•   Борбордук Азия ёлкёлёръ арасында сууну колдонуу жана бёлъштъръъ жёнъндё мамлекеттер аралык келишим даярдоо;

•   ушул областта жогорку квалификацияланган адистердин санын маанилъъ деьгээлде даярдоо;

•   суу арзан же таптакыр бекер деген элдин психологиясын ёзгёртъъ.

      Тактикалык деьгээлде тёмёнкълёрдъ кылыш керек:

•   БА регионунда суу менен камсыз кылуу проблемасын чечъъ жана жёнгё салу ъчън укуктук базаны тъзъъ, ал эл аралык суу укугуна негизделиш керек;

•   коллектордук-дренаждык системаны жеткилеь кылуу; 

•   тазалоочу жабдыктарды куру;; 

•   катарга туздан тазалоочу тъзълъштёрдъ киргизъъ (туздуу кёлмёлёр ъчън); 

•   ар бир ъйгё колдонулган сууну эсептёё куралдарын

орнотуу; 

•   суу ресурстарын пайдалануу боюнча Улуттук стратегияны иштеп чыгуу;

•   «Ёзбекстандын Суу Кодексин» кабыл алуу. 

1992-жылдагы Конвенция боюнча ёлкёлёр арасындагы коргоо жана транс чек аралык сууну колдонуу областындагы кызматтштык жээктеш ёлкёлёр арасында келишимдерди иштеп чыгуу жолу менен чечилиш керек. Ёлкёлёр кызматташтыкты барабарчылыкта, кайтарымдуулукта негиздеши керек. Ал эки , кёп тараптуу келишим тъзъъ жолу менен макулдашкан саясатты, программаны, стратегияны иштеп чыгуу максатында ёткёрълъш керек.Бул проблеманы чечъъдё Эл аралык финасалык институттар, организациялар  менен кызматташыш зарыл, ошол аркылуу стратегиялык да тактикалык да маселелерди чечъъгё болот.  

БА ёлкёлёръндё суу жетишпестиги проблемасын жеьъъ боюнча биргелешкен аракеттердин политикасын ийгиликтъъ ёткёръшъ региондо суу пайдалануу системасынын реформациясында граждандардын жана коомдук организациялардын ролу менен байланышкан. Ал ъчън региондун  СМИ син , коомдук организацияларын каратып алыш керек. Андан сырткары Окуу жайларына «Суу ресурстарын рационалдуу пайдалануу» темасына ылайык сабак киргизъъ зарыл.

1995-жылдан тартып карама-каршылыктарды жеьиш ъчън сууэнергетикалык ресурстарды колдонуу боюнча мамлекет аралык келишимдер тъзълё баштады. Ал жерде сугат жерлердин бассейндеринин керектёёлёрън камсыз кылуу ъчън Токтогул суу сактагычынан вегетациялык кое беръълёрдън кёлёмъ белгиленген жана Ёзбекстан менен Казакстандан Кыргызстанга энергия ресурстарынын компенсациялык жиберъълёръ аныкталган. Азыркы учурда Сырдарыя дарыясынын суусун бёлъштъръъ суу беръъ графигине жараша болот. Ал график жыл сайын Мамлекет аралык координациялык суу чарбасынын комиссиясынын заседаниесинде тъзълёт. Ал Нарын-Сырдарыя каскадынын суу-энергетикалык ресурстарын пайдалануу боюнча келишимдерди жыл сайын аткаруулардан кёз каранды. Бул болсо 1998-жылы 17 майда Казакстан, Кыргызстан, Ёзбекстан ёкмёттёръ арасында келишимге ылайык кабыл алынган. Андан сырткары 2000-жылы бул суу-энергетикалык ресурсун колдонуу боюнча ъч тараптуу келишимге кол коюлган. 

Келтирилген маалыматтар боюнча республикалар тарабынан алынган милдеттенмелер 70-75% ке ээ. Келишимди  аягына чейин аткарбоо проблемдъъ суроолордун чечилишинин чоюлушуна жана мамлект аралык мамилелердин татаалданышына алып келет. 

Дъйнёлък практикада бътън суу ресуртарын бёлъштъръънън 4 принциби бар: тарыхый, демографиялык, социалдык-экономикалык жана «басып алуучулук». Борбордук Азия ъчън менталитети да, топтолгон тарыхый тажрыйбасы боюнча да суу жакыныраак болону тарыхый жана демографиялык. Ошентип, тура жана адилеттъъ търдё сууну бёлъънън негизинде тёмёнкълёр туруш керек: 

•   Борбордук Азия ичинде суу-газ-энергетикалык алмашуунун сезондук схемасы: Ёзбекстан-Кыргызстан жана Казакстан-Кыргызстан; 

•   суу калк санына жараша кайра бёлъштърълъшъ керек, ал калк Амударыя менен Сырдарыянын гидроресурстарын пайдалануучулардан болушу керек, б.а. , регионалдуу калк башына эсебинде барабардыкта болуусу зарыл. Ал ёзбекстан 47-56 млрд. куб.м, Кыргызстан жана Търкменстан ъчън 911 млрд. куб. м, Таджикстан ъчън 12-14 млрд. куб. м, тъш. Казакстан ъчън 7.5-

8 млрд. куб. м тура келет. ²³

Ёзбекстан 1-учурда ёзбек газынан болгон кёз карандылык бар. Чек ара боюнча суроолордун чоюлушу ёзбек чарбалык субъектерге Кыргызстандын тъштъгъндё экспансия ёткёръъгё жол ачып жатат.Кыргызстанга баскыларынын бири – газ краны.

Кошуна ёлкёлёр менен болгон мамилелерге таасир тийгизип турган проблемалардын бири суу ресурстарынын жетишсиздиги. Ал пахта плантацияларын камсыздоо ъчън абдан маанилъъ. Азырынча ёлкёбъз Ёзбекстан менен болгон проблеманы чечъъ ъчън суу куралын колдоно элек.

Бирок бул такыр ишке ашырылбайт дегендикке жатпайт.²⁴

____________________

11  ecoyouth.freenet.uz/libr

12  Концепция комплексного развития и размещения производительных сил КР на период до 2020. ЦЭ и СР при МФ, Бишкек 2002

3. КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН СУУ ПОТЕНЦИАЛЫНЫН

КЕЛЕЧЕГИ

3.1. Учурдагы кыйынчылыктарды жоюу жолдору

Берилген маалыматтарга таянсак тёмёнкъ тыянактар кёз алдыбызга чыгат:

•      Кыргызстандын суу ресурстарын белгилъъ бир мамалекеттер ъчън да жашоону камсыз кылуучу ресурстар катары кабыл алуу; 

•      климаттын ёзгёръъсъндё жылдын ичиндеги жана кёп жылдык агыштын кёбёйъшъ кътълъъдё; 

•      суу ресурстарынын мейкиндиктъъ бёлъштърълъшъ эсепке алынган эмес.

      Ситуацияны ёз убагында жумшартуу чараларын кабыл албаса, проблемалар убакыт ёткён сайын оордоп кете берет.

Саясий чаралар:

•      транс чек аралык суулардан республика квоталарын тактоо.

Инструменталдык чаралар:

а) экономикалык механизмдердин негизинде жёнгё салган инструменттер

•      суу пайдалануунун бёлъштърълъшъ жана лимити боюнча; 

•      суунун сапатын ёзгёртъъ укугу жана жоопкерчилиги боюнча; 

•      суу тейлёёсън кёрсётъъ;

•      мелиоративдик фонддун жерлерин колдонуунун контролу боюнча; 

б) башкаруу инструменттери

•      жер-суу башкаруу ъчън интегрирдъъ системаны тъзъъ;  

•      суу рыногун тъзъъ жана ёнъктъръъ; 

в) технологиянын жана суу пайдалануу саясатынын инструменттери.

•      сугаруу системасынын КПДсын кётёръъ; 

•      отургузуу структурасын суулуу айыл-чарба маданияты менен алмаштыруу менен чогу алмаштыруу.

Социалдык чаралар:

•      коомдун сууга ориентацияланган аь сезимин ёнъктъръъ, билим беръъ; 

•      суу      ресурстарын башкарууга    жергиликтъъ

коомчулуктарды кийлигиштиръъ;

Институционалдык чаралар:

•      жёнгё салган жана чарбалык аткарылган функциялардын бёлъштърълъшъ менен суу ресурстарды башкарган органдардын реорганизациясы; 

•      тейлёё службаларынын максаттуу финасылык жана инвестициялык структуралардын тъзълъшъ. ²⁵

3.2. Ресурстук запасты туура колдонууну ёнъктъръъгё жасалган кадам 

  «Кыргыз Республикасынын жер ъстъндёгъ жана жер астындагы суу ресурстары» информациялык компьютердик системасы курулуп жатат. Чъй ёрёёнъндё гидрогеологиялык процесстерди моделдёё боюнча грунттук сууларды тазалоо ъчън чаралар кёрълъп жатат. «Мелиорация жана сугат жерлеринин экологиясында» тздалган жерлерди мелиорациялоо боюнча тёмёнкъ суроолор чечилип жатат:

*   суу-туз жана тамак-аш режимин жёнгё салуу;

*   сугаруу ъчън коллектордук дренаждык сууларды колдонуу жана алардын сапатын     баалоо;

*   топуракта жана суда тузду аныктоонун экспресс методу менен чогу мониторинг.

    Лаборатория проекттерде 1998-2003жж. катышкан:

*   Мелиоративдик иш-чаралардын КОСко таянышы жана дренажды изилдёё.      * Кыргызстанда репрезентативдик аймактарда мониторингди тъзъъ. 

      Сугаруу, топурак изилдёёлёр технология, техникалык каражаттар жана суу режимдерин башкаруу ыкмалары менен алек болушат, сугаруу техникасын иштеп чыгышат, топурактын ирригациялык эрозиясын изилдеп чыгышат, ошондой эле суу чарбасынын экономикасын, анны башкаруу иштерин жъргъзёт.  

Субирригация системасы киргизилген.  

Топурак эрозиясынын жана жён эле ашыкча ташталган сугат ъчън суулардын жоголушун минимизациясы боюнча варианттар тъзългён. Сугаруу жёнъндё 36 китеп басылып чыкты. Айлануу аракетинин жаан-чачын машинасын иштеп чыгуу.

Суу беръъ жана суу энергиясын колдонуу багытында энергия, металл сактоочу системалар жана сугат, вертикалдуу дренаж, суу менен камсыз кылуу ъчън техникалык жабдыктар киргизилъъдё. 

Трубасыз суу кётёрълъъ системасынын иштеп чыгуусу бътъп жатат.

«Прогаммалык-аппараттык каражаттардын» лабороториясы аркылуу техникалык кражаттар, суунун деьгээлин ёлчёгён жабдыктар, сугат жерлерине берилген суунун кёлёмън аныктаган автоматташтырылгын каражаттар иштелип жатат. Коммерциялык суу эсебинин автоматизацияланган системасы бир нече вегетациялык мёёнёт ъчън киргизилген жана ийгиликтъъ эксплуатацияланган.

«Информациялык-картографиялык системалардын» лабороториясында ар кандай дайындоолордунинформациясынын базасы иштелип чыккан жана картографиялык тематика боюнча программалык камсыз кылуу, ошондой эле электрондук краталар иштелип жатат. 

Шаардык электр транспортторунун подстанцияларынын диспетчерлёё системасын программалык камсыз кылуу ийгиликтъъ эксплуатацияланып жатат. Радиоканалдардын пайдалануусу менен ишке ашып жатат (Бишкек, Астана, Орел, Павлодар) .

«Ирригацияда математикалык моделдердин пайдалануусу» лабороториясында алгоритмдик жана программалык камсыз кылуу иштелип жатат. Алар ар кандай айыл жана суу чарбасы боюнча (суу колдонууну, жер пайдаланууну пландоо, иштерди финансылоо) суроолор иштелип чыгууда. Табуу маалыматтарды, фермерлерге рекомендацияларды беръъ боюнча кмпьютерлештирилген системалар тъзълъп жатат. Андан сырткары айыл-чарба техникаларын пайдалануу, ачык жана жабык сугат тъйъндёрън проектилёёнън автоматташтырылгын системалары жасалып жатат.

Локалдуу автоматиканын каражаттарын иштеп чыгуу Республика аймагында гидроимпульстук тъзъънъ камтыйт. Ал энергия жана суу мене камсыз кылынган обьекттерге суу беръъ ъчън гидротарандын функциясын аткарат. Ошондой эле электр энергиясын чыгаруу ъчън мини ГЭСтин, кысылган аба же ваакум ъчън компрессордун ролун аткарат. Гидротаран фермердик чарбаларда ар кандай ёлчёмдё коюлган. Алар Чъй, Жалал-Абад, Талас жана Ош областтарында сугарылбаган жерлерге суу жеткиръъ максатында коюлган. Сугат системаларында гидравликалык насос дагы эффективдъъ болуп саналат. Тёмёнкъ кубаттулукта жана ичке тазалоочу фльтрге ээ.

Суу экологиясы жана топуракты изилдёё 

Бул багытта Республиканын суу ресурстарын коргоо боюнча мероприятиелер иштелип жатат жана суу сапатын нормалоо суроолору чечилъъдё.

Дарыя жана канал системасында суунун сапатын компьютердик моделдёё системдик жакындоонун негизинде аткарылды. 

3.3. Дъйнёлък тажрыйбаны модель катары кароо

1992-жылы Рио-де-Жанейродо БУУнун эгидасы астында айлана-чёйрё суроолору боюнча конференция болуп ёткён. Ал жерде тузсуз суу жаратылыш ресурстарынын экосистемасынын бёлъгъ ьолуп эсептелген эквивалент катары билдирилген жана ёзънън наркы бар экендиги белгиленген.

Дъйнёлък практикада суу ресурстары сатуучудан керектёёчъгё куб метр менен сатылат. Алсак, Болгария ёзънън суу ресурстарын АКШ га 1м³  сууну 12 центке сатат. Иордания 41 центке сатып алат.

Кургактык ёкъм съргён ёлкёлёрдё куб метрин 1 доллардан кымбаткасатып алат. Башка ёлкёлёр океандардан арзан суунун булагын издешет.

Мурда Кыргызстандын суу ресурстары жалгыз экономикалык мейкиндик программасы боюнча борборлоштурулуп бёлъштърълчъ, бюджеттик дефицит болсо дотация търъндё жабылчу, б.а., союздук казынадан компенсацияланчу. Рынок экономикасы учурунда болсо суу агыштары эсеп жана тёлёёнъ талап кылбастан чек ара сыртына кое берилди. Ушуга окшош абалда Бангладеш ёзънё Индиядан келген суу ъчън дъь тъшъмдън 25%ин берет. Кирешенин булагынын негизги търънън кое берилиши Кыргызстандын экономикасында кескин чагылдырылды жана чыгымдарын жабууга кредит алуу жолуна барды. Кирешенин жогорулашы ички резервдин жана башка ёлкёлёргё сууну, анын акысын алуу шартында кое беръънън эсебинен ишке ашырылат.

Азыр болсо коьшу ёлкёлёр сууну белек катары пайдаланууда. 4млн. га сугарыла турган жерден Ёзбекстан жыл сайын 5 млн.т пахта жана ошончолук мёмё жемиш менен чогу айыл-чарба маданиятын чогултат.

Эгер Кыргызстан Бангладештин вариантын колдонсо, суу пайдаланган коьшу ёлкёлёр ёлкёбъздън суусу менен сугарылган жерлерден тъшкён бардык тъшъмдён 25% бериш керек же болбосо орточо рынок басы менен тёлёп бериш керек.

Республикада суу агымы 87% ке тъзълъъдё, ички муктаждыктар ъчън 16% эле (1 млн. га жерди сугаруу ъчън) колдонулуп жатат. Суу ресурстарынын негизги бёлъгъ 34 суу сактагычтарда кошуна республикалардын муктаждыктары ъчън топтолгон. Рынок жолу боюнча ётъъ жылдарында дарыя тъйъндёрън тазалоо жана оьдоо чыгымдары байланыштардагы дамбалардын курулушу жана суу сактагычтар мене кёлмёлёрдън реконструкциясы Кыргызстандын улуттук кирешесинин эсебинен жъргъзълъъдё (суу каптап кеткен жерлерди кошпогондо).

Дъйнёлък кое беръъ баасы боюнча (жок дегенде 1м³  ъчън 12 цент) суу ресурстарын жакынкы ёлкёлёргё кое беръъ Кыргызстанга ай сайын 250 млн. АКШ долларынан кем эмес киреше алып келет (байланыштарында контролдоочу станциялар азырынча жок болгон дарыялардагы суу агышын эсепке албаганда). Контролдоочу, ёлчёёчъ станциялар орнотулган дарыя жана суу сактагычтардын кесилишиндеги суу агышынын булактары тёмёнкъ кирешелерди алып келет:

Токтогул суу сактагычы (бул жерден Фергана ёрёёнънё секундасына 429 куб метр суу жана Кара-Дарыя дарыясы секундасына 122 куб метр кетет) – 171 млн. 383 миь доллар; Чаткал дарыясы – 26 млн. 739 миь доллар; Орто-Токой жана Бакай-Ата суу сакиагычы – 32 млн. 318 миь доллар; Кызыл-Суу дарыясы – 20 млн.218 миь доллар ж.б.

Коьшу ёлкёлёрдън суу пайдалангандыгы ъчън акы тёлёёдён баш тартышса, республиканын калкына ирригациялык тъйъндъ ири масштабдуу ёздёштъръъ мъмкънчълъгън берип Кыргызстан ёзъ суу пайдаланса болот. Субтропикалык пралель шартындагы территориалдык ландшафт айыл-чарба маданиятын ёндъръъгё мъмкънчълък берет. Бакча жана жъзъмдёрдъ талкалап, тоо этектериндеги жерлерди ёздёштъръъ залыл. Суукка чыдамдуу чайдын сортторун (Краснодарский край, Грузия) ёстъръъ ёлкёбъздън тъштъгъндё жарамдуу , ага ным жана бир аз кам кёръъ керек. Натыйжада, арзан продукция катары чыгат. Бул учурда чакан жана орто бизнести ёнъктъръъ ъчън жагымдуу климат тъзълёт. Калактын негизги бёлъгънън эмгектенъъсъ тууралуу суроо чечилет. Бул жерде Англиянын сивилдъъ търдёгъ реформасы мисал боло алат.

Суу ресурстарын ёзън жёнгё салганга мъмкънчълък тъзълёт. Электр энергиясын керектъъ кубаттуулукка чейин иштеп чыкканга жол ачат. Кошумча кирешелер болсо энергия системасын реконструкциялоого жана модернизациялоого търтёт. Кошумча ири ГЭСтерди тъзъп (ёлкёнън ичинде жана сыртында суу ресурстарынын бёлъгънън тёлёё сбытындан резервдик фондду тъзъънън эсебинен) жана ушул аркылуу энергетикалык системанын кубаттуулугун генерациялаган кубаттуулуктун чокусуна жетип, дъь гидроэнергетикалык потенциалды 142,5 млрд. кВт/саатка чейин жеткирип, Кыргызстан ХХI кылымда ёзъ пайдаланган электр энергиясынан 2 эсе кёбън чек арасынын сыртына монополдук търдё жибере алат. Энергетиканын таза ашыкча рентабелдъъ продукциясынын жана суу ресурстарынын эсебинен экономиканын стабилдъъ ёнъгъъсънё жол ачат. Бирок, бул монополдук менчик шартында гана иштейт. Антпесе чынжырдуу реакция кетпейт. Кыш-жаз мезгилинде суу запасынын ашыкча кое берилиши Арал дньизинин проблемасын да бёлъктёръ менен чечет. Ошондуктан, Аралды куткаруу боюнча фондко финансылоо аркылуу тегиз ёлчёмдё ным топтолуп Арал бассейнине кое беръъ сунушу менен кайрылуусу керек.²⁶  

Кыргызстан тъндъккё кёз сала турган болсо Казакстан менен суроону чечип алуусу керек. Себеби, Казакстандын электр энергиясына жана сууга болгон керектёёсъ (тъштък региондорунда) Кыргызстан Казакстан аркылуу керектелъъсън шарттап турат. ²⁷

3.4 Кыргыз Республикасынын суу байлыгынын перспективасы

      1998-жылы март айында Казакстан, Кыргызстан, Таджикстан жана

Ёзбекстандын президенттери ЕЭК ООН жана ЭСКАТО нун башкаруучулары СПЕКА (Борбордук Азия экономикалары ъчън БУУнун атайын программасы) жёнъндё Ташкент декларациясын кабыл алды. Кечирээк бул программага Търкменстан кошулду. Бъгънкъ къндё СПЕКА программасынын катышуучусулары болуп беш ёлкё эсептелинет. Бул программа катышкан мамлекеттер арасында.кызматташтыкты бекемдёё ъчън багытталган. 

Алардын экономикалык ёнъгъъ темпин ёнъктъръъ, Европа жана Азия экономикаларына интеграциясын стимулдаштырууну тездетъъгё багыт алат.

Биринчи этапта кызматташтыктын бир нече приоритеттъъ областтары белгиленген. Алардын бири болуп Кыргызстандын энергетикалык жана суу ресурстарын рационалдуу жана эффективдъъ пайдалануу аныкталган. Бул тематика СПЕКАнын катышуучулары аркылуу белгиленген.

Суу ресурстарын рационалдуу жана эффективдъъ пайдалануу Борбордук Азиянын негизги регионалдык суроолордун бири. Суу жетишсиздиги жана ёткёндън мурасы  катуу таасирин тийгизет.

СПЕКА программасынын рамкасында «Борбордук Азиянын энергетикалык жана суу ресурстарын рационалдуу жана эффективдъъ пайдалануу» проектисин ишке ашырылып жатат. Бул жерде алып баруучу мамлекет болуп Кыргыз Республикасы саналат. 

Проекттин максаттары тёмёнкъдёй:

1. региондун энергетикалык жана суу ресурстарын рационалдуу жана эффективдъъ колдонуунун гионалдык стартегиясын иштеп чыгуу; 

2. энергетикалык жана суу ресурстарын эффективдъъ пайдалануунун демонстрациялык зоналарын тъзъъ жана жыйноо, иштетъъ, баалоонун улуттук мъмкънчълъктёрън жогорулатуу;

3. региондун институционалдык базасын бекемдёё, ал эксперттердин квалификациясын кётёръъ жана ресурсту  эффективдъъ пайдалануу боюнча ишчилердин иш-аракетине жардам беръъ аркылуу ишке ашырылат; 

Биринчи максаттын рамкасында тёмёнкъ кадамдар менен ишке ашырылышы кътълъъдё:

-     ёзънчё суу жана энергетикалык сектордо диагностикалык изилдёёлёрдъ ёткёръъ;

-     бул секторлордо регионалдуу стратегиялардын концепциясын иштепчыгуу; - энергетикалык жана суу ресурстарын рационалдуу жана эффективдъъ пайдалануунун биргелешкен тратегиясын иштеп чыгуу; 

-     Регионалдуу стратегиянын негизинде биргелешкен пландын иштешин иштеп чыгуу жана ырастоо. 

Диагностикалык изилдёёлёр керек эле, себеби суу-энергетикалык сектор оор абалда турат:

-     суу-энергетикалык ресурстарын бёлъштъръъ боюнча сектор аралык жана мамлекет     аралык            суроолор        жана   кагылышуулар          бар; 

-     ресуртарды пайдалануу боюнча улуттук саясаттар жеткилеь эмес же адекваттуу     эмес; 

-     суу жана энергетикалык ресурстарды башкаруу областында регионалдуу кызматташтыктын инструменттери коюлган талаптарга жооп бербейт; - кёп донор программалары менен кызматташтыкта кемчиликтер бар. 

Жалпысынан БА ёлкёлёръ арасында макулдашууну талап кылган суроолор:

1. Региондо суу чарбалык жана энергетикалык жабдыктардын абалын жакшыртуу:                                                                                                                                

- Мамлекет аралык тъшънъктё суу чарбалык обьекттер боюнча финансылык тъшънъктъ     бёлъштъръъдё           келишпестиктер

2. Ёз ара макулдашкан узак мёёнёттъъ суу бёлъштъръъ тартибин орнотуу. Сектор аралык, астынкы жана ъстънкъ мамлекеттердин керектёёлёрън, экономика жана экологиянын кызыкчылыктарын эске алыш керек:   - суу бёлъштъръъ критерийлери жана принциптерине ылайык келишпестиктер;

  - узак мёёнёттъъ мамлекет аралык байланыштардын механизмдеринин жок болушу.

3. Тармак аралык суу пайдалануунун улуттук деьгээлде колдонулушу:   - калктын ёсъшън, экономика структурасынын ёзгёръшън эске алуу мененсууга      болгон            керектёёнън     мамлекеттердин        ырастоосу;   -            суу      бёлъштъръъ   практикасы    менен болгон     нааразылвк;

  - улуттук деьгээлде суу колдонуунун комплекстик саясаттын жоктугу.

4. Суу пайдаланууну мамлекет аралык башкаруунун организациясы:

-     башкаруу органдарынын келишпестиги;

-     органдар арасында аракеттин жоктугу;

-     макулдашкан чечимди чыгарган процедуралардын жоктугу;

-     мамлекет аралык кызматташтыкта келишпестиктер.

5. Суу колдонууда закрн чегинде кызматташтыктын негизин тъзъъсъ:

-     суроолорго макулдашкан тъшънъктън жоктугу;

-     неудовлетворительное состояние исполнения принятых соглашений;

-     съйлёшъъ процессинин процедурасынын жоктугу. 6. Эл аралык донорлордун акча агымынын координациясы:

-     Эл аралык финансылык жардамдын бёлъштъръънън келишпестиги;    - кирише жана чыгаша бёлъгън бёлътъръъ критерийлеринин жана принциптеринин      жоктугу;

-     информация алмашуу процедураларынын жоктугу.²⁸

Россия Кыргызстандын экономикасына бир нече миллиард доллар салууга даяр.

Бул каалоолор атомдук энергия боюнча Федералдуу агенствонун башчысы Сергей Кириенко тарабынан айтылды. 

Кириенко айткандай ири россиялык компаниялар Камбарата ГЭСинин каскадынын андан ары курулмасы проектисине катышууга даяр. Бул проекттин баасы эки млрд. доллардан ашык турат.  

Бул электр энергиясы менен Кыргызстандын ёнёр жайын ёнъктъръъгё болот, энергия Пакистан жана Кытай сыяктуу ёлкёлёргё экспортко чыгат. Андан сырткары кошуна региондун бът экономикалык мейкиндиктин интеграциясын камсыз кыла алат. 

Кёптёгён айылдардын таза сууга жетъъсън чагылдырган кёрсёткъчтёр ылдыйлап бара жатканын кёрдък. 2000 – жылы Азия Ёнъктъръъ Банкы «Отурукташкан пункттар деьгээлинде инфраструктуралык кызматтарды  суну» проектисин жактырды. Проект 36 млн. АКШ долларына ылайык келди. Негизги максаты болуп айыл жана шаар тургундарынын  жашоо деьгээлин суу менен камсыз кылуу сыяктуу ифрасруктуралык кызматты суну менен кётёръп Кыргыз Республикасынын ёкмётънё кёмёк кёрсёттъ. 1,5 млн. дон кёп Адам 806 айыл жана 7 шаарда ёзгёчё жакырлар сапатуу суу менен камсыз кылынат. Алар ошондой эле аккан сууларды жёнгё салуучу системадан пайда кёръшёт. Бул проект Жалал-Абад, Чъй, Баткен Ош областтарын камтыйт. 

Бул жерлерде ёлкёбъздън калкынын 2/3 бёлъгъ жана кёбънчё жакыр жашоочулар жайгашкан.

Тандалган изилдёёлёр боюнча проекттин аймагындагы ъй-бълё дарыялардан, каналдардан суу ташыганча бир къндё 30 минутадан 1 саатка чейин убакыт кетирет. Проект бъткёндён кийин аялдарга жана балдарга жъктёлгён тъйшъктън оордугу жана узактыгы азаят. Ъй-бълё бошогон убакытты башка иштерге жумшай алат.²⁹ 

3.5 Эртеькиси бар электр энергиясы 

Дъйнёнън бардык ёлкёлёръндё энергетика министрлиги бар. Биздин адистер да министрликтин керектигин тынбай айтып келишет. Жаныбыздагы Кытай, Пакистан мамлекеттери энергетика боюнча катуу саясат жъргъзъшъъдё. Мисалы, Пакистан бизден электр энергиясынын кВт/саатын 5 центтен сатып алууга даяр. Ал эми Кыргызстан учурда энергетиканы экспортко кВт/саатын 41 тыйындан сатууда. Бирок, эксперттердин айтымына караганда былтыр электр энергиясы экспортко 1 центтен да ылдый баада, б.а, 0,76 центтен сатылып мамлекет андан 7,5 млн. доллар зыян тарткан.

Эгерде тармактагы жоготуу 1997-2000 жылдары 25%ти тъзсё, азыр бул кёрсёткъч 48-50%ке жетти. Ьул деген энергетика тармагынгдагы кызматкерлер текшеръъчъсънён баштап, жетекчисине чейин коррупцияга батты деген сёз.Кыргызстан жылына 13-14 млрд. кВт/саат электр энергиясын ёндъръъ къчънё ээ. Анын 75 млрд. кВт/саатын республика ёзъ колдонот, да калганын экспортойт. Президент К. Бакиев май айында бёлъштъръъ компанияларына жоготууну 10%ке кыскарткыла дгенине карабай, 2005-жылы ёлкё бюджети 369 млн. доллар зыян тарткан. Ёткёндё энергетиктер, депутаттар жана бейёкмёт уюмдар биригип тегерек стол уюштуруп, канткенде кризистен чыгабыз деген суроонун тегерегинде талкуу жъргъзъштъ. Пикирлер, сунуштар ётё деле жаьы эмес. Азыркы жылдарда тынбай айтылып келе жаткан концессияга беръъ, электрондук счетчиктерди орнотуу ж.б. болду. Мисалы, мурдагы счетчиктер 46 жылдан бери алмаштырылган эмес. Ал эми жаьы электрондук счетчиктерди алууга 100 млн. доллар керек. Албетте, бизде мындай акча жок. Былтыр эксперимент катары Москва районунун Александровка айылына 500 счетчик орнотулган, жыйынтыгында 21% жоготуу калыбына келген. Ушундай эле эксперимент жакында Аламъдън районунда болмокчу. Азыр ал жакка 39 миь счетчик орнотулууда. Жыйынтыгын кътё туралы. Демек акырындык менен жоготууну оьдосо болот экен да.

Тегерек столго келген ЖКнын депутаты Райымбек Мамыровдун айтымында, проблеманын баары 2001-жылдын аягында «Кыргызэнерго» АКсы бир нече компанияга бёлънъп кеткенде башталган. «2000-жылы

«Кыргызэнерго» 800 млн. сом киреше берсе, 2001-жылы 1 млрд. сомго жеткен. Ал эми реформа башталганда, б.а., 2002-жылы эле 583 млн. чыгаша менен чыккан. Мындан системадагы реформа шашылыш башталган деген тыянак чыгарса болот»- деди Мамыров. Ошондой эле ал ЖКда электр энергиясын концессияга беръъ маселеси каралганда каршы добуш берерин билдирди.

«Улуттук электр станциялар» АКсынын башкы директору Сапарбек Балкыбековдун айтымында, 150 кВт/саатка чейин 43 тыйындан, андан ёйдё 80 тыйындан кылуунун кереги жок. Анткени карапайым элден баштап ири ишканаларга чейин уурдагандыктан эч ким тёлёбёйт. Ошондуктан бардыгына бирдей 62 тыйын тарифин коюу зарыл. Анткени бизде бай, кедей дебей уурдашат эмеспи. Буга чейин шаардагы сауналар эбегейсиз электр энергиясын короткону менен болбогон акча тёлёшёт деген сын-пикирлер айтылып келген.    Балкыбековдун айтымында сауналар болгону 0,5 электр энергиясын коротот экен. Аларга жаьы счетчиктерди койгондо тёлём 5 эсе ёскён. Энергетиктер дагы бир сунуш киргизишти. Мисалы, 100 абоненттин 50 съ тёлёбёсё бардыгыныкын ёчъръп салгандан башка айла жоктугун билдиришти эле, бейёкмёт уюмдардын ёкълдёръ бул тёлёгён керектёёчънън укугун бузган болорун эскертишти.

Экспортубуз кандай болууда? 

Жогоруда белгилегендей электр энергиясын экспортко кВт/саатын 1 центтен сатуу планы коюлганы менен ал 0,76 центтен эле сатылган. Ошентип, экспорттон тъшчъ 26 млн. доллардын ордуна 19,6 млн. доллар алганбыз. Эмми салыштырып кёрсёк мындан 6 жыл мурда жылына 3 кВт/саат экспорттосок, азыр ал кёрсёткъч 2,5 млрд. кВт/саатка тъшкён. Эгер 2000-жылы 1 кВт/саат энергияны 1 сом 20 тыйындан сатып, мамлекет 79,24 млн. доллар пайда кёрсё, 2005-жылы 31 тыйындан сатып, болгону 19,55 млн. доллар киреше тапканбыз. ушунун бардыгы эмне ъчън болгон деген суроо туулат. Кёрсё Кыргызстан кайсы бир Эл аралык донордон 35 млн. доллар кредит алыш ъчън, алар энерготармакта ушундай бир чоь реформа башталыш керек деген шарт коюшуптур. 35 млн. долларды энергетика тармагы аны экспорттоп эле жарым жылда бермек. Эмми кимди кънёёлёйбъз? Быйыл Казакстан Кыргызстандан 1,1 млрд. кВт/сааттын ордуна 400 млн. кВт/саат эле алмай болду (бир кВт/саатын 0,8 центтен). Анткени аларга Тажикстан кВт/саатын 0,6-0,7 центтен экспорттомой болуптур. Ал эми Россияга кВт/саатын 27 тыйындан эле экспортойбуз. Бул тариф «Улуттук электрстанциялары» АКсынын транспорттук чыгымдарын кошкондо коюлган. Россияга болгон экспорттон эле 3,8 млн. чыгым тартканбыз. Дегеле Казакстан, Тажикстан жана Россияга электрэнергиясын экспорттоо Кыргызстан ъчън чыгаша гана алып келген. Бир гана  Кытайга экспортоодон 773 миь сом киреше тапканбыз.

Демек, мындан кандай жыйынтык чыгарсак болот, КМШ ёлкёлёрънё басым жасаганды токтотуп, рынокту кеьейтип, Кытай менен Пакистанга кёбърёёк кёьъл бурсак. ³⁰

3.6 Кыргызстандын суу политикасынын стратегиясы жана анын

ишке ашырылышынын механизми 

Мамлекет аралык мааниге ээ болгон гидротехникалык объектерде маанилъъ материалдык каражаттарды жоготуп жатабыз. Алар болсо 

коьшу ёлкёлёргё суу берет жана жёнгё салат. Ылдыйкы Нарын ГЭСинин, Токтогул суу сактагычынын каскады Кыргызстанга караганда кёбърёёк биздин кошуналар ъчън иштеп жатат. Бул кыйынчылыктар эски социалисттк системадан келе жатат. Ал Арал деьизинин бассейнинде республика аралык суу бёлъштъръъ менен байланышкан. Ошол себептен биздин территориябызда тъзългён суунун 25%ин гана колдонобуз. Бирок азыр башка мезгил бул мурас дискриминациялуу, КРнын суу жёнъндё Законуна каршы турат. Закондо суу улуттук мълк катары каралат. Анда эмне ъчън биздин суу чарбалык органдар ёзълёрънън иштеринде аныктоочу абал тъзбёй жатат, тескеринче кичине эле ёскён сугат жерлерине перспектива куруп жатышат.

 1993-жылы Борбордук Азия ёлкёлёрънън президенттери  суу бёлъштъръънън жаьы стратегиясын ойлоп табышкан. 1995-жылдагы мамлекет башчыларынын Бишкектик ырастоосунда стратегиясынын иштелип чыгышынын тездетилиши жана кызыккан ёлкёлёрдън гидротехникага кеткен чыгымды калыбына келтириши ъчън катыша алгандыгы туурасында айтылган.

Ушуну менен бары айтылган. Жаьы нерсе ойлоп табуунун кереги жок эле, бул багыттарда биздин суу саясаты тъзълъш керек эле. Бирок, тилекке каршы, суу пайдалануунун улуттук стратегиясы боюнча адистердин арасында бир ой болгон эмес. Ошондо саясатчылар ёзънън кёрънъшън ойлоп чыгарышат.1997-жылы А.Акаев «Кыргызстанда тъзългён жана белгилъъ мамлекеттерге агып чыккан дарыялардын суу ресурстарын колону областында тышкы саясаттын егиздери» аттуу указына кол коет. Бирок, ал дагы суу политикасынын катализатору боло алган жок.

Борбордук Азия регионунда мамлекет аралык суу байланышынын прогрессивдъъ жаьы търъ 1997-жылдын акырында «Арал деьизинин бассейинининсуу стратегиясынын негизги абалында» кёрсётългён. Бул жерде биоинчи жолу суу бёлъштъръънън жаьы системасына жакындоолор аныкталаган, сууга улуттук талаптарды жакындатуу аракеттери жасалган, эь негизгиси суу ресурстарын экономикалык категория катары кабыл алуу жана ага товар деген статусту бекитъъ болгон. Бул абал Кыргызстан ъчън «кзырная карта» болгон, бирок биз анны колдонгон жокпуз. Регионалдуу суу стратегиясынын 2-фазасы боюнча иштер улантылган жок, ошондуктан бул позитивдъъ жасалгалар андан ары ёнъккён жок. Арал бассейининин бардык ёлкёлёрънън макулдугуна карабастан Кыргызстандын ёкмётъ андан аркы иштеп чыгууларды жактырган жок.

 Республикабызга энергия алып киръъ ситуациясынын курчушу, кошуналардын Токтогул суу сактагычынын кышкы жешилъъсънё  крата нааразычылыгы биздин ёкмёттън суу ресурсун пайдалануу боюнча ёзънън кёрънъшън иштеп чыгуусуна търттъ. Ушуга байланыштуу 1997-жылы суу чарбасынын департаменти тарабынан «Кыргыз Республикасынын мамлекет аралык суу байланыштарынын организациясына сунуштар « иштелип чыккан. 1998-жылы болсо «Суу ресурстарын пайдалануу боюнча Улуттук стартегиянын негизги абалы», 2001-ж. «Улуттук суу стратегиясынын негизги абалы» иштелип чыккан. Бул эмгектер биздин кошуналардын каалоолору боюнча аткарылгандай кёрънёт. Ёзъбъздън сууга менчик укугубузду, кьшу ёлкёлёргё кеткен чыгымды талап кыла албай жатабыз.Республикабыздын бюджети ъчън кёптёгён жоготууларды алып келип жатат. 

Ошондуктан Т.Усубалиев аркылуу иштелип чыккан «Кыргыз Республикасынын суу объекттоерин, суу чарбалык жабдыктарын, суу ресурстарын мамлект аралык пайдалануу» Законуна таянсак тура натыйжа берет. Бул жерде так негизги принциптер берилген: 

-     Ёзънън территориалдык чек арасы ичнде суу ресурстарына болгон мамлекеттик     менчик           укугун            билдиръъ; - сууну ёзънън экономикалык наркы болгон жаратылыш ресурсунун търъ катары кабыл алуу;

-     мамлекетаралык суу байланыштарынын бекер эмес, тёлёё мамилесине негизделиши.

Биздин суу политикабыз ушул ыкмаларга таянышы керек.

 «Менчик укугу» биринчи ыкмасы азыркы суу бёлъштъръъ системасын кайра карап чыгуу укугун берет, Закон менен бекемделген. Кыргызстандын суу ресурстарынын ълъшъ сугарыла турган бардык жердин аянты жана ёнёр жай, коммуналдык-тиричиликтик сектордун суу пайдалануунун перспективалуу кёлёмънън эске алынышы менен аныкталышы керек. Бул позицияга жардам болуп Эл аралык документтер да саналат: БУУнун рекомендациялары, чек аралык суу ресуртарын пайдалануу боюнча Эл аралык Конвенциялардын, Макулдашуулардын, келишимдердин абалы.

 Биздин эсептёёлёр боюнча суу пайдалануунун суммардык кёлёмъ жылына 35-37 км ³ ,азыркы учурда белгиленгендердин  ордуна 11 км³.

Бул принциптин ишке ашырылышы механизми кандай? Ал биздин ёкмёттък органдардын принципиалдуулугу жана ёжёрлъгъ менен байланыштуу. Бул кышта  биз биринчи жолу газ ёчрълбёстён чыктык, себеби 10 жылдан бери биринчи жолу биздин премьер-министр аркылуу Газ ёчърълсё Кыргызстан адекваттуу чараларды кабыл аларын катуу билдирди. Бул биздин кошуналар менен конфронтацияга чыгыш керек дегендикке жатпайт. Кыргызстандын суу ресурсуна квотаны кётёръъ макулдашуусун жъргъзъъ процессии кыйын болору анык, бирок биз дайыма бул максатка жетъънън инициативасын кётёръп иурушубуз зарыл. Бул перспективада агрардык сектордун ёнъгъшънё мъмкънчълък берет, Токтогул гидротъйънънън эксплуатацияланышынын Кыргызстан ъчън эффективдъъ режимин аныктайт.

Рынок экономикасынын Закону баалардын институту аркылуу жасалган чыгымдардын бардыгын толтурууну карайт. Биздин бул абалды суу ресртары ъчън колдонууга акыбыз бар. Нефть, газ, кёмъргё коюлган баалар эч кимдин нааразычылыгын чакырбай эле турат. Ъстънкъ ктамардагы суу ресурстары алардан эмнеси менен айырмаланып жатат? Болгону нефть, газ, кёмър статикалык търдё ёзънън ордунда турат, суу ресурстары болсо динамикалык кыймылда суу жыйнаган бассейндердин чегинде болот. Бирок экёёндё теь изилдёё, мониторинг, казып алуу (суу ресурсу ъчън топтоо жана суу сактагычиарды жёнгё салу), керектёёчълёргё транспортировка сыяктуу аналогикалык чыгымдар сарпталат. Эмне ъчън суу дагы товар экендиги татаал тъшънък сезилет?

 1995-жылдан тартып Институтта суу пайдаланууда бааларды тъзъъ киргизилип жатат. 2000-жылы чек аралык суу ресурстарын башкаруунун экономикалык механизмин тъзъъ аяктаган. Ал жерде суу пайдалануунун тарифтери ёлкё ичинде жана мамлекетаралык деьгээлде иштелип чыккан. Токтогул гилротъйънънън иштешинен зыянды ёлчёё тъзългён, эффективдъъ эмес ирригациялык система учурун эске алабыз.

 Белгилъъ мамлекеттер ъчън мамлекет аралык тарифтер тъзълшъ сунуш кылынууда, суунун баасын жаратылыш ресурсу катары, тарифти жёнгё салу ъчън камтыйт. Бул тарифтер аркылуу белгилъъ ёлкёлёр биздин бюджеттин чыгымдарын (изилдёё, мониторинг, башкаруу жана суу сактагычтарда суунун кёлёмънё жараша жёнгё салу) жаап кетет. Ёлкёбъздё адистер эч кандай ашыкча пайда алгыбыз келбейт деп жатат. Эсептёёлёр боюнча жаратылыш ресурсу каиары суу ъчън бул жылы 187,6 млн.сом, анын ичинен Ёзбекстан жана Казакстандан 132,3млн. сом келиши керек. Токтогул гидротъйънънън чыгымдарын жабуунун маьызы тёмёнкъдёй. Ылдыйкы зонадагы мамлекеттерге суу жайында вегетациялык убакта зарыл, анны берип салып кышында ГЭСте энергияны керектъъ ёлчёмдё чыгара албай жатабыз. Аны толтуруу ъчън ТЭЦке энергия алып жъръъчълёрдъ алыш керек. Энергия алып жъръъчълёргё кеткен чыгым жана ТЭЦти жагуудан чыккан экологиялык зыян эске алынып чыгымдын кёлёмъ аныкталышы керек, ал чыгымды белгилъъ ёлкёлёр тёлёшъ зарыл эгер жайында сугарууга суу алгылары келсе. Токтогул суу сактагычынын тъзълъъсъндёгъ жерлерди суу каптоодон тъшкён чыгым дагы толтурулушу керек.

 «Суу пайдалануунун тёлёнъъсъ» принцибинин даяр механизминин ишке ашырылышы сунуш кылынууда.

 Аны бекемдёё ъчън биздин негизги «Суу жёнъндё» Законубузга толуктоолор киргизилиши керек. Ал толуктоо суунун экономикалык баага ээ болуусу жана мамлекет аралык суу байланышынын тёлёёнън негизинде жъръъсъ болуп эсептелинет.

 Окумуштуулар биздин суу ресурстарыбыз республиканын экономикасы ъчън иштешин каалап бардык къчтъ жумшап жатышат.³¹ 

КОРУТУНДУ

Суу ресурстары – адамдын жашоо-тиричилигинде, жаныбарлар жана ёсъмдъктёр дъйнёсънън тъзълъъсъндё, эффективдъъ отун-энергетикалык комплекстин жаралышында республиканын маанилъъ улуттук байлыгы. Кыргызстан экономикасын алдыга съйрёй турган маанилъъ ёлчёмдё суу жана энергия ресурстарына ээ. Бирок, эь негизги ресурсту рационалдуу пайдалануу деьгээли маанисиз ёлчёмдё калгандыгын статистикалык маалыматтар, илимий адабияттар кёрсёттъ. 

Бир жагынан караганда ёлкёбъздън ичинде суу ресурсун пайдалануунун чоь мъмкънчълъктёрънё ээбиз. Бирок, чындыгында андай эмес. Жъздёгён жылдар бою Кыргызстандагы тъзългён суу ресурстарын Борбордук Азия регионунун ёлкёлёръ колдонуп келе жатышат. Ошондон улам бизде бул ресурстар тъгёнбёйт деп айтыштын маьызы жок. 

Сууну керектёёчълёргё транспортировкалоо, ирригациялык кызматты аткаруу, ёндъръш, керектёё, электр энергиясын иштеп чыгуу учурларында чоь жоготууларга учурап жатат. Бул суу ресурсун пайдалануудагы проблемаларды чечиш ъчън сууну сактоочу комплекстъъ чаралар ёкмёттён, бардык сферадагы иш-аракет жъргъзгён ишмерлерден жана калктан талап кылынат.

Суу ресурстарын  эффективдъъ пайдалануунун проблемаларын тёмёнкъ факторлор менен байланыштыра алабыз:

*   республиканын сыртына cуу жана энергия тармагында бийик сапаттагы адистеринин чыгып кетиши; Энергетика областында бийик квалификацияланган кадрлардын жетишсиздиги менен тъшъндърълёт.

*   Кыргызстандын финансы системасынын ушул тармактын оьолушуна багытталбагандыгы; Жетиштъъ даражада акча каражатынын сууну колдонуу абалынын оьолушуна бёлънъп берилбегендиги;

*   Энергетика тармагында моралдык жана физикалык жактан эскирген жабдуулар; Ички чарбалык сугат тъйънъ 10 жыл бою оьдолуп жатат, жешилип жатат, кёптёгён каналдар тыгылып калган, кээ бир тъйъндёр таклкаланган, ёткёръъчъ жёндёмдъълъгъ кыскарган. Суу менен камсыз кылуу системаларында, суу тътъктёръ суу жабдуулары, сууну тазалоочу жабдыктар жаьыртылган эмес. Суу менен камсыз кылуу жана канализация жабдыктарынын жешилъъсъ 50%ке жетти.

*   Бул тармакта коррупциянын ёкъм съръшъ; Ошондой эле кедейи да байлары да электр энергиясын уурдоо проблемасы бар;

*   Рыноктун ёзън-ёзъ жёнгё салуучулар конкуренттъъ чёйрёнъ стимулдаштыруунун бийик эффективдъъ каражаттары боло элек, рынок мамилелеринин ёнъгъъсъ ъчън чоь иштер бар.

*   Кыргызстанда энергетиканы жёнгё салган конкреттъъ мамлекеттик органдын жоктугу; 1993-жылы энергетика министрлиги тъзългён жана кайра 9 айдан кийин жабылган. Ошондон тартып ушул кънгё чейин энергетика системасында башаламандык болуп жатат. Ал мамлекеттик карызга търттъ. Албетте тармактагы башаламандыктар боюнча бир гана энергетиктерди кънёёлёё туура эмес. Мисалы, мамлекеттин энергетика боюнча программасы жок. Докладдарда энергетика кризистен чыгаруучу негизги тармак экенин тынбай айтылып келет. Бирок конкреттъъ кадамдар жасалганы байкалбайт. Мисалы, ёкмёттън жок дегенде 5-10 жылга атайын тъзългён программасы болуш керек. Жогоруда белгилегендей энергетика системасын кёзёмёлдёгён, ага жооп берген мамлекеттик орган жок. Ошондой орган тъзмёйън бул тармакта бир жылыш болот деп айтыш кыйын. 

*   Суунун кирдеши; Айыл жашоочуларынын жарымынан кёбъ кир сууну пайдаланып жатышат. Ёлкёбъздё калктын 63%и айыл кыштактарда жашайт. Бул проблема суу, канализация жабдыктарынын начар абалы менен байлшаныштуу. Тиричилик, ёнёр жай жана айыл-чарба секторлорунун таштандыларын тазалоого каршы чаралар болбой жатат. Сугарылуучу жерлерди ёнъктъръъ, ёнёр жай жана коммуналдык тиричиликте сууну керектёёдё жердин дренажы тузсуз сууну тандоого, суу булактарына кир заттар менен кайткан сууну кое беръъгё алып келди. Ушуга байланыштуу жер ъстъндёгъ суулардын сапаты бузулуп жатат. Ал калктын ооруга чалдыгуусунун ёсъшънё търтъп жатат.

*   Кыгызстандын сууларын кошуна ёлкёлёр бекер пайдаланууда. Бирок, бул сууларды жёнгё салуу ъчън чоь чыгымдар кетет. Натыйжада ёлкёбъз карызга кирип бюджет дефицити пайда болууда. Муну жабыш ъчън сууну пайдалануучулар акысын тёлёш керек.

*   Ирригация системасы да жакшы ёнъккён эмес. Жер жеке менчикке берилгенден кийин сууну индивидуалдуу жер ълъштёрънё берчъ сугат системасы кожоюнсуз калды. Акыркы жылдарда бул система оьдолбой такыр эле эскиргенге чейин иштеп жатат, кёптёгён каналдар чёгъндъ менен ыпылас болуп, бетондон жасалган ноолору бузулуп, алардын сууну ёткёргён жёндёмдъълъгъ азайып бара жатат, сугат сууну бёлъштъргён учурда абдан чоь жоготууларга учурап жатабыз. Кёптёгён жер участоктордо алардын мелиоративдик абалдары начарлап бара жатат, жер астындагы суулар жер ъстънё чыгып жердин тъшъм беръъсън ылдыйлатып жатат.

Мындай абалда калгандан кийин, жер участоктордун ээлери, фермерлер менен дыйкан чарбалар суу пайдалануучулар ассоциациясын ача башташты. Бъгън 330 СПА бар жана 1,5-2 миь гектар сугат жерлерин тейлейт. СПАларды дагы кёбёйтъъ маанилъъ, себеби алар айыл жергесинде айыл чарбалык жер пайдалануучулар менен жеке менчик ээлерди суу менен камсыз кылып, ирригациялык системасын коомдун кызыкчылыгына карата кармап, иштетиши керек.

Республикабыз кичине эле ёскён сугат жерлерине перспектива куруп жатышат. Бул чоь натыйжага алып келбейт. Ёзёгъ бар маанилъъ ёзгёръълёр ъчън биздин ёлкёнън суу политикасы жъргъзълъш керек жана ал тёмёнкъ принциптерге негизделиш керек:

-     Ёзънън территориалдык чек арасы ичнде суу ресурстарына болгон мамлекеттик менчик укугун билдиръъ;

-     сууну ёзънън экономикалык наркы болгон жаратылыш ресурсунун търъ катары кабыл алуу;

-     мамлекетаралык суу байланыштарынын бекер эмес, тёлёё мамилесине негизделиши.

Дъйнёлък практикада суу ресурстары сатуучудан керектёёчъгё куб метр менен сатылат. Алсак, Болгария ёзънън суу ресурстарын АКШ га 1м³  сууну 12

центке сатат. Иордания 41 центке сатып алат.

Кургактык ёкъм съргён ёлкёлёрдё куб метрин 1 доллардан кымбаткасатып алат. Башка ёлкёлёр океандардан арзан суунун булагын издешет.

Мурда Кыргызстандын суу ресурстары жалгыз экономикалык мейкиндик программасы боюнча борборлоштурулуп бёлъштърълчъ, бюджеттик дефицит болсо дотация търъндё жабылчу, б.а., союздук казынадан компенсацияланчу. Рынок экономикасы учурунда болсо суу агыштары эсеп жана тёлёёнъ талап кылбастан чек ара сыртына кое берилди. Ушуга окшош абалда Бангладеш ёзънё Индиядан келген суу ъчън дъь тъшъмдън 25%ин берет. Кирешенин булагынын негизги търънън кое берилиши Кыргызстандын экономикасында кескин чагылдырылды жана чыгымдарын жабууга кредит алуу жолуна барды. Кирешенин жогорулашы ички резервдин жана башка ёлкёлёргё сууну, анын акысын алуу шартында кое беръънън эсебинен ишке ашырылат.

Азыр болсо коьшу ёлкёлёр сууну белек катары пайдаланууда. 4млн. га сугарыла турган жерден Ёзбекстан жыл сайын 5 млн.т пахта жана ошончолук мёмё жемиш менен чогу айыл-чарба маданиятын чогултат.

Кыргызстан болсо орто СНГге (Орто Азия+Батыш Сибирь) болгон тъштък-чыгыш дарбазасы. Бул жерде Индия электр энергиясына келъъгё мъмкънчълъгъ бар. Бул тараптан да энергия ресурсун эффективдъъ пайдаланууга жол бар. 

Казакстандын электр энергиясын жана тъштък территорияларына керектъъ суу ресурсунун жетишсиздигинен улам Кыргызстанга  талап кёбёйёръ шексиз. Эгер Кыргызстан тъндъккё карай турган болсо , алгачкы иретте Казакстан экёёнън ортосундагы суроону чечип алышы зарыл.

Эгер Кыргызстан Бангладештин вариантын колдонсо, суу пайдаланган коьшу ёлкёлёр ёлкёбъздън суусу менен сугарылган жерлерден тъшкён бардык тъшъмдён 25% бериш керек же болбосо орточо рынок баасы менен тёлёп бериш керек.

Коьшу ёлкёлёрдън суу пайдалангандыгы ъчън акы тёлёёдён баш тартышса, республиканын калкына ирригациялык тъйъндъ ири масштабдуу ёздёштъръъ мъмкънчълъгън берип Кыргызстан ёзъ суу пайдаланса болот. Субтропикалык паралель шартындагы территориалдык ландшафт айыл-чарба маданиятын ёндъръъгё мъмкънчълък берерин изилдёёлёр кёрсёттъ. Бакча жана жъзъмдёрдъ талкалап, тоо этектериндеги жерлерди ёздёштъръъ зарыл. Суукка чыдамдуу чайдын сортторун (Краснодарский край, Грузия) ёстъръъ ёлкёбъздън тъштъгъндё жарамдуу , ага ным жана бир аз кам кёръъ керек. Натыйжада, арзан продукция катары чыгат. Бул учурда чакан жана орто бизнести ёнъктъръъ ъчън жагымдуу климат тъзълёт.

 Калактын негизги бёлъгънън эмгектенъъсъ тууралуу суроо чечилет. Суу ресурстарын ёзън жёнгё салганга мъмкънчълък тъзълёт. Электр энергиясын керектъъ кубаттуулукка чейин иштеп чыкканга жол ачат. Кошумча кирешелер болсо энергия системасын реконструкциялоого жана модернизациялоого търтёт. Кошумча ири ГЭСтерди тъзъп (ёлкёнън ичинде жана сыртында суу ресурстарынын бёлъгънън тёлёё сбытындан резервдик фондду тъзъънън эсебинен) жана ушул аркылуу энергетикалык системанын кубаттуулугун генерациялаган кубаттуулуктун чокусуна жетип, дъь гидроэнергетикалык потенциалды 142,5 млрд. кВт/саатка чейин жеткирип, Кыргызстан ХХI кылымда ёзъ пайдаланган электр энергиясынан 2 эсе кёбън чек арасынын сыртына монополдук търдё жибере алат. 

Энергетиканын таза ашыкча рентабелдъъ продукциясынын жана суу ресурстарынын эсебинен экономиканын стабилдъъ ёнъгъъсънё жол ачат. Бирок, бул монополдук менчик шартында гана иштейт. Антпесе чынжырдуу реакция кетпейт. Кыш-жаз мезгилинде суу запасынын ашыкча кое берилиши Арал дньизинин проблемасын да бёлъктёръ менен чечет.

Кыргызстандын суу ресурстарынын ълъшъ сугарыла турган бардык жердин аянты жана ёнёр жай, коммуналдык-тиричиликтик сектордун суу пайдалануунун перспективалуу кёлёмънън эске алынышы менен аныкталышы керек.

Кыргызстанда бул сферада адистерди даярдаш ъчън билим беръъ, таза суу менен камсыз кылуу, керектёёчълёргё суу жеткиръъ, ёндъръш, электр энергиясын иштеп чыгууда, кыскасы суу ресурстарын эффективдъъ пайдалануу ъчън ички жана сырткы инвестициялардын тартылышы талап кылынат.

Бъгънкъ къндё Кыргызстандын суу байлыгына кызыккан тараптар кёп. Ёзъбъз бул тармакты иштете албай жаткан соь, башка жактардын сунуш кылынган тейлёёлёрънё макулдугубузду беришибиз туура кадам болот. Алсак, Россия Кыргызстандын экономикасына бир нече миллиард доллар салууга даяр.

Ири россиялык компаниялар Камбарата ГЭСинин каскадынын андан ары курулмасы проектисине катышууга даяр. Бул проекттин баасы эки млрд. доллардан ашык турат.  

Бул электр энергиясы менен Кыргызстандын ёнёр жайын ёнъктъръъгё болот, энергия Пакистан жана Кытай сыяктуу ёлкёлёргё экспортко чыгат. Андан сырткары кошуна региондун бът экономикалык мейкиндиктин интеграциясын камсыз кыла алат. 

Андан сыркары бъгънкъ къндё кёптёгён эл аралык организациялардын суунун перспективасы ъчън атайын тъзгён программаалары бар.

«Борбордук Азиянын энергетикалык жана суу ресурстарын рационалдуу жана эффективдъъ пайдалануу» проектиси ишке ашырылып жатат. Бул жерде алып баруучу мамлекет болуп Кыргыз Республикасы саналат. 

Борбордук Азия боюнча суу кызматташтыгында керектъъ чаралар кабыл алынышы керек:

*   Экономикалык         механизмдерди         камтыган       суу      бёлъштъръъ

принциптерин иштеп чыгуу жана ишке ашыруу;

*   Суу чарбалык жабдыктардын абалынын жакшыртылышы;

*   Суу ресурстарынын мониторингинин бир бътън системасынын тъзълъшъ, суунун сапаты эске алынышы зарыл;

*   Макулдашкан улуттук жана регионалдык кызыкчылыктарды эске алуу менен улуттук суу пайдалануу саясатынын ёнъгъшъ;

*   Суу     ресурстарын пайдаланууда            бассейндик    принциптин

киргизилиши;

*   Мамлекет аралык укуктук базанын тъзълъшъ

Кыргызстандын суу байлыгынын ушундай чоь потенциалы бар жана ал бъгън актуалдуу тема катары каралышы керек.

GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ

Su kaynakları, insan hayatı, hayvan ve bitki dünyasının yaratılması ile etkin enerjı sektörünün açılması için önem taşıyan ulusal zenginliktir. Kırgızistan, ekonominin gelişmesine destek olan büyük hacimde su ve enerji kaynaklarına sahiptir. Ancak, su kaynaklarını rasyonel kullanma seviyesinin düşük olduğunu bu konuda hazırlanan araştırmalar ve istatistiki veriler göstermiştir. 

Son zamanlarda ülke içinde su kaynaklarını kullanma seviyesini yükseltmek için büyük imkanlara sahip olmaktayız. Kırgızistan’ın su kaynaklarından yüz yıllarca Merkezi Asya ülkeleri faydalanmaktadır. Ancak, bizim su zenginliğimizin tükenmez olduğunu söylemek imkansızdır. 

Su ihtiyaç duyanlara taşıma işlerinde, sulama sisteminde, üretimde, enerji üretiminde kullanılmaktadır. Suyun rasyonel olarak kullanılmasında karşılaşılan problemleri çözmek için sadece hükümet değil halk tarafından da uygun çözüm yolları aranmalıdır. 

Su kaynaklarını kullanma problemleri aşağidaki faktörlere bağlıdır:

*   Su ve enerji alanında çalışan uzmanlarının ülke dışına göç etmesi; Söz konusu alanlarda gerekli elemanların bulunmaması problemi vardır;

*   Kırgızistan’ın maliye sisteminin bu alana yönlendirilmemesi; Su kullanımını benimsemek için yeterli miktarda para verilmemesi; Bu konuda araştırmaları yapmak, yeni yapıları kurmak, bu alanda elemanları eğitmek, bozulduğu yerleri düzeltmek için büyük miktarda paraya ihtiyacımız var.

*   Sanayide moral ve fiziki açıdan teknolojinin eskimesi; Sulama ağı 10 yıldır tamir edilmekte ve yıpranmaktadır. Bir çok kanallar tıkanmış, bazı ağlar tahrip edilmiş, su dağıtma ve kanalizasyon yapılarının yıpranması %50 ye uğramıştır. Su dağıtma sisteminin kuruluşları ve su tesisatları hala değiştirilmemiştir.

*   Bu alanda yolsuzluğun güçlenmesi; Bunun dışında hırsızlık problemi vardır. Günümüzde sadece fakirler değil, zenginler de  kullandıkları enerji karşılığında ödeme yapmamaktadırlar;

*   Rekabeti teşvik edici unsurların olmaması, pazar ilişkilerinin gelişmemesi.

*   Enerji sistemini kontrol eden ayrı Devlet organının olmaması; 1993’te Enerji Bakanlığı kurulmuş ve 9 ay sonra kapatılmıştır. O dönemden itibaren bu güne kadar enerji sisteminde düzensizlik devam etmektedir. Sonuçta devlet borçlanmıştır. Söz konusu problemler için yalnız enerji alanındaki çalışanları suçlamak doğru değildir. Bu durumda Devleti idare eden yetersiz yöneticilerden kaynaklanmaktadır. Hükümetin enerji sistemine ilişkin uyguladığı iyi programları yoktur. Enerji sektörünün ülkeyi krizden kurtaracak sektör olduğunu herkes söylemektedir. Ancak, uygun adımlar hala atılmamaktadır. Buna ilişkin hükümetin en az 5-10 yıllık programlar hazırlanmalıdır. Enerji sistemini kontrol eden ayrı devlet organı kurulmalıdır. Söz konusu organ olmazsa enerji sektöründe  gelişme olamaz. 

*   Suyun kirlenmesi; Köylerde temiz sudan faydalanma problemi vardır. Köylerde yaşayanların yarısı temiz su bulamadığından kirli suyu kullanma mecburiyetindedir. Kırgızistan’da halkın % 63 ü köylerde yaşamaktadır. Bu problem suyu temizleme unsurlarının düşük kaliteli olmasından kaynaklanmaktadır. Sanayi ve tarım sektörlerinin çöplerini temizleyici araçların olmaması söz konusudur. Sanayide ve yaşamda suyun kullanılması suyun kirlenmesine yol açmakta ve yer üstündeki suların kalitesi düşmektedir. Dolayısıyla kirli su halk arasında  hastalıkların çoğalmasına neden olmaktadır.

*   Kırgızistan’ın su kaynaklarından yüz yıllarca Merkezi Asya ülkeleri ücretsiz faydalanmaktadır. Suyu regüle etmek için büyük masraflar ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla ülkemizin borcu artmaktadır. Bütçe açığımızı kapatmak için komşu ülkelerle olan su ilişkiler ücretli hale getirilmelidir. Özbekstan her yıl 4 milyon hektar tarlada 5 milyon ton pamuk elde etmektedir. Diğer ülkelerle olan ilişkşleri etkileyen faktörlerin biri su yetersizliğidir. Onların arazileri için çok önemlidir. Kırgızistan Özbekistan ile olan problemini çözmek için su gücün kullanmamaktadır. Ancak, su potansiyeli hiç kullanılmaz anlamında değil. 

*   Sulama sistemi de gelişmemiştir. Yer özel mülkiyete geçtiğinde özel yerlere verrilen sulama sistemi patronsuz kalmıştır. Son yıllarda sulama sistemi düzeltilmemekte, tersine eskimekte, çoğu kanallar batmakta, onların yapıları bozulmakta: kanalların suyu getirme kabiliyeti azalmakta, sulama için suyu bölüştürmede çok miktarda su kullanılmaktadır. Çoğu toprakların durumu kötüleşmekte, yer altındaki sular yer üstüne çıkmakta ve o arazilerin verimliliği düşmektedir.

Bu durumda kalan arazi sahipleri, çiftçiler ve tarım işletmeleri Su Kullanıcılar Birliğini (SKB) kurmuşlardır. Bugün 330 SKB faaliyette bulunmakta ve 1,5-2 bin hektar araziyi kontrol altına almaktadır. SKB leri çoğaltmak gerekir. Çünkü onlar köylerde su kullanıcılar ile arazi sahiplerine su dağıtma ve sulama sistemini toplum için uygun hale getirme hizmeti yapmaktadır. 

Ülkemizde sulama için gelişmiş daha geniş projeler hazırlanmaktadır. Ancak, bu da yeterli değildir. Ülkemizin su politikası oluşturulmalıdır. Bu politika şu yöntemleri içermelidir:

- ülke sınırı içinde su kaynaklarının devletin mülkiyeti olarak belirlenmesi; - suyun ekonomik değeri olan bir doğal kaynak  olarak kabul edilmesi; -  uluslararası su ilişkilerinde  su kullanımının ücretli hale getirilmesi.

Dünyada su satıcıdan alıcıya m³ halinde satılır. Bulgaristan ABD’ye 1m³  suyu 12 Sent karşılığında satmaktadır. Su olmadığı yerlerde 1m³  su 1 dolar

karşılığında satılır.

Soviyetler Birliği zamanında Kırgızistan’ın su kaynakları Merkezi Yönetim tarafından dağıtılıyordu. Bütçe açığı ise Merkezi Hazineden yardım getirilip kapatılıyordu. Günümüzde ise su kaynaklar hesaplanmadan ülke dışına çıkmaktadır. Aynı durumda Bangladeş Hindistan’dan gelen su karşılığını tarla verimliliğinin % 25 ile ödemektedir. İç rezervleri ve suyu dış ülkelere satma yolu ile gelirimiz yükselebilir.

Kırgızistan, BDT ülkeleri içinde güney doğu kalesidir. Hindistan buraya enerji için gelebilir. 

Kazakistan Kırgızistan’ın enerji ve güneydeki arazileri için su kaynaklarına ihtiyaç duymaktadır. Kuzeye bakarsak ülkemiz bu problemi çözmesi lazım.

Eğer Kırgızistan Bangladeş’in yöntemini kullanırsa sudan faydalanan komşu ülkeler arazi verimliliğinin % 25 ni ülkemize vermelidir.

Eğer, komşu ülkeler kullandıkları su için para ödemek istemezlerse, Kırgızistan sulama sistemini geliştirerek halkın bu sulardan daha fazla yararlanmasına olanak sağlaması lazımdır. Kırgızistan suyun tamamını kendisi kullanabilir. Astropikal paralel  şartlarında tarım kültürünü geliştirmeye olanak sağlanmaktadır. Dağların dibindeki yerleri benimsemek lazım. Kırgızistan’ın güneyinde soğuk hava için dayanıklı çayın türlerini büyütme imkanı var. Onlar için biraz nem ve özen gerekir. Sonuçta ucuz mal üretilir. Küçük ve orta büyüklüğünde işletmeciliği teşvik edebilir.

İşsizlik problemi çözülür. Su kaynaklarını regüle etme ve enerji kaynaklarını gerekli potansiyele kadar üretebilmeye imkan sağlanır. Eklenen gelirler enerji sistemini modernleştirmeye yardım eder. Enerjiyi ülke dışına büyük miktarda satabilir.

Kırgızistan’ın su rezervlerinin payı sulama yerlerinin alanı, sanayi sektörünün perspektifi kabul edilerek hesaplanır. 

Belli ülkeler için ülkelerarası tarifeler uygulanmalıdır. Böylece diğer ülkeler bizim bütçemizin açığını kaptabilir.

Merkez Asya ülkeleri arasında su entegrasyonunda aşağıdaki adımlar atılmalıdır:

*   su paylaşma yöntemlerini gerçekleştirmesi (bu yöntemler ekonomik mekanizmaya sahip olmalıdır);

*   su alanında teknoljinin  iyileştirilmesi;

*   su kaynaklarını incelemenin tek sisteminin oluşturulması (suyun kalitesine önem verilmeli);

*   anlaşılan ulusal ve uluslararası isteklerine bakarak ulusal su kullanma politikasın geliştirilmesi;

*   devletlerarası hukuki temelin kurulması.

Kırgızistan’da bu alanda uzmanları hazırlamak için eğitim sistemini iyileştirmek lazım. Bunun dışında taşıma işleri, sulama sistemi, üretim, enerji üretimi için yatırımları çekmek gereklidir. Böylece su kaynakları rasyonel kullanma imkanı sağlanacaktır.

Günümüzde Kırgızistan’ın su kaynaklarıyla ilgilenen çok taraflar vardır. Kendimiz söz konusu kaynakları kullanamadığımızdan diğer tarafların sundukları hizmetleri kabul etmemiz gerekir. Örneğin, Russya Kırgızistan’ın ekonomisine bir kaç milyar dolar yatırmaya hazır.

Russya şirketleri Kambarata hidroelektrik santralının kurulmasını devam etme projesine katılmaya hazır. Projenin değeri iki milyar doların üzerindedir.

Söz konusu enerji ile sanayini geliştirme imkanı ortya çıkmaktadır. Enerji Pakistan ve Çin gibi ülkelere satılması beklenmektedir. Bunun dışında enerji ülkelerle olan ekonomik entegrasyonu etkileyebilir. 

Günümüzde        uluslararası     organizasyonların       suyun perspektifi      için hazırladıkları programları vardır.

Örneğin “Merkez Asya ülkelerinin su ve enerji kaynaklarını rasyönel ve etkin kıullanma” projesi söz konusudur. Burada Kırgızistan yönetici durumundadır.

Kırgızistan’ın köyleri için temiz su hakkında programı yürürlüğe girmektedir.

Genel olarak Kırgızistan su rezervlerinin büyük potansiyeline sahip ve onları akıllıca kullanma günümüzde en önemli konuların biridir.

.

Колдонулган адабияттар

Экономика Кыргызской Республики. Учебное пособие для ВУЗов, издание

КТМУ: 24 серия учебных пособий : 12, Бишкек 2003

Экономика Кыргызстана: реалии и перспективы. Научно- практический семинар, Бишкек 2001, МОиК; КР, КГНУ, ИИМОП.

Экономика Кыргызстана в последнее десятилетие хх века. ЦЭ и СР при МФ КР, Бишкек 2000.

Выполнение программы устойчивого развития промышленности на период 1999-2005гг. Мониторинг: выпуск 4, МФ КР, ЦЭ и СР, Бишкек 2000.

Концепция комплексного развития и размещения производительных сил

КР на период до 2020. ЦЭ и СР при МФ, Бишкек 2002

Сизинцев А.  «Демаилгечи» №1 (!), ноябрь 2003.

Новости из Кыргызстана. Выпуск 2, июнь 2003.

КР: Новые перспективы КОР КР до 2010 г. Общенациональная стратегия, Бишкек 2001.

КОР КР до 2010 г. Бишкек: Учкун, 2001

Абдурасулов И.  Водообеспечение и отчистка сточных вод КР. Ч.1 и 2,

Бишкек: Илим 1994

Кыргызстан/энциклопедия. Бишкек: Учкун 2001

Усубалиев Т.У. Закон КР о межгосударственном использовании водных объектов, водных ресурсов, водохозяйственных сооружений КР.   Бишкек:

Шам, 2002.

Аналитический бюллетень «Ориентир», №4 2003

www.landreform.kg/rus/vestnik/vestnik. 

cgi?Action=water&Number=3&Article

 www.transwaterconference2005.org

 www.vodica.com/ 

 centralasia.usaid.gov/page.php?page=r_article-6 –

 enrin.grida.no/htmls/kyrghiz/soe2/russian/waterf.htm 

 ecoyouth.freenet.uz/libr_7.htm

 www.krsu.edu.kg/vestnik/2003/v6/a06.html 

 ecoin.host.net.kg/bibliodocs/energoresurs.htm 

 ZAMAN KЫРГЫЗСТАН, №11, 24-март, 2006-ж.

 Реферат, Туманова В.А., Ангарск 1999

 rg.akipress.org/_print.php?db=newss&id=28746  enrin.grida.no/htmls/kyrghiz/soe2/russian/waterf.htm 

Аманов Тилек, Курсовая работа, «Питьевая вода»

Руслан Содомбаев, Дипломдук иш, «Кыргызстандын жаратылыш ресурстарын рационалдуу ёздёштъръънън проблемалары», Бишкек 2003.

ecoin.host.net.kg/bibliodocs/strategvoda.htm

discus.php?event=form&db=analit&id

---

[1] www.vodica.com

[2] www.transwaterconference2005.org

[3] Реферат, Туманова В.А., Ангарск 1999

[4] Аманов Тилек, Курсовая работа, «Питьевая вода»

[5] Реферат, Туманова В.А., Ангарск 1999

[6] centralasia.usaid.gov/page.php?page=r_article

[7] Концепция Комплексного Развития и Размещения производительных сил КР на период до 2020 г., ЦЭ иСР при МФ КР, Бишкек 2002.

[8] Экокнмика Кыргызстана в последнее десятилетие ХХ века. ЧЭ и СР при МФ КР, Б. 2000

[9] Экокномика Кыргызстана в последнее десятилетие ХХ века. ЧЭ и СР при МФ КР, Б. 2000

[10] Концепция Комплексного Развития и Размещения производительных сил КР на период до 2020 г., ЦЭ иСР при МФ КР, Бишкек 2002.

[11] Руслан Содомбаев, Реферат, Бишкек 2003

[12] Экономика КР , издание КТМУ, Бишкек 2003