Дудакълы созукъ сеслернинъ уйгъунлыгъы

Къырымтатар (тувгъан) тилинден дерс планы                                        _______    дерс

Кечирильген куню: ______________

Оджа: ___________________________

Сыныф: _______________

Мевзу: Дудакълы созукъ сеслернинъ уйгъунлыгъы

Макъсат:  динълев ве джевап берюв, азырджеваплыкъ къабилиетини инкишаф этюв; созукъларны тутукълардан фаркъ этюв; оларны талиль этюв. Ана тилине севги ве меракъ ашламакъ.

Универсаль окъув енъишлерни шекилленюви:

1. Предметли: мевзуны анълатув

2. Метапредметли:

- бильдириджи: бильдириджи макъсадыны шекиллендирмек, бильгилерни талиль этип, умумийлештирмек;

-тертипке кетириджи: ишлерини планлаштырув, нетиджелев ве иш боюнджа тюзетюв;

- къонушув: субетдешни дикъкъатнен динълемек, суаллерге джевап тапмакъ, дерсликнен чалышмакъ;

3. Шахсий:

- орта сыныф талебелерине ферасетнинъ ахлякъий эстетиканынъ инкишаф этильмесине, тиль огренювде фикир юрьсетильмесине, тиль медениетине, баланынъ иджаткярыгъына тиль васталарынен ярдым этмек.

- балаларда нутукъ сезгирлигини уятмакъ, сёзнинъ догъру ишлетильмесини шекиллендирмек.

- окъувгъа меракъ, ана тильге севги ашламакъ, билим чокърагъына якъынлаштырмакъ.

- тувгъан тильни огренювде балаларда мустакъиль иджаткярлыкъ ишине итиядж догъурмакъ.

- муэллифлик язув нуткъуна иджаткярлыкъны, уйдурманы шекиллендире.

Регулятив УУД:

- талебенинъ оджа ярдымынен дерстеки арекетлернинъ макъсадыны тайинлемек;

- оджа ве талебенинъ бирликте чалышувы, бири-биринен тиль тапувы, ишкирлик, достлукъ, бераберлик муитини асыл этмек;

- джанлы субетлешюв, акъыл-идракънынъ котеренки рухта олмасына ярдым этюв;

- фааль нутукъ муитини темин этип, амелияткъа кечирмек;

- сыныфта нутукъ медениетини юксек севиеге котермек ичюн ярыш муитини яратмакъ.

Марифет УУД:

- дерсликтеки малюматны, лугъатны къуллана бильмек;

- метинлерден, ресимлерден суаллерге джевап тапмакъ;

- оджа ве талебелернинъ бирликте беджерген ишлерининъ нетиджелерини чыкъара бильмек;

- малюматны бир шекильден дигер шекильге авуштырмакъ: уфакъ колемли метинлернинъ мундереджесини тафсилятлы анламакъ.

Коммуникатив УУД:

- озь фикирлерини агъзавий я да язма шекильде ифаде этмек;

-динълемеге ве башкъаларнынъ айткъанларыны анъламакъ; динълев усулларыны къуллана бильмек: мевзу ве серлева, анахтар сёзлери;

- метинни ифадели окъумакъ ве икяе этмек;

- чифт я да группа оларакъ бирликте вазифелерни япмакъ; чешит тюрлю роллерни ойнамакъ;

- оджа ве сыныфдашларынен эйи мунасебетте булунмакъ.

Донатма: Дерслик, дефтер, джедвель,

Дерснинъ кетишаты

I. Селямлашув. Тешкилий дакъкъасы.

Селям алейкум, балалар. Ким бугунь невбетчи? Дерсте ким ёкъ? Айнынъ къачынджы куню?

 -Афтанынъ куню? -Йыл мевсими? -Ава насыл?

II. Талебелернинъ таянч бильгилерини актуаллештирюв.

Эвге вазифе не берильген эди? Кечкен дерсте насыл мевзуны кечкен эдик?

258 иш, не япмагъа керек эди? Эв вазифесини тешкерюв.

1. Фонетика нени огрене? (фонетика сес ве ариф огрене)

2. Къырымтатар элифбесинде къач ариф бар? (37 ариф бар)

3. Сеслер насыл эки чешитте олалар? (Созукъ ве тутукъ)

4. Къалын сес ифаделеген созукълар? (а, ы, я)

5. Индже сес ифаделеген созукълар? (е, и, э)

6. Дудакълы ве дудакъсыз созукъ сесни ифаделеген? (у,о,ё,ю), (а,я,ы,е, и, э)

ВЕ кечкен дерсте биз сизнен къалынлыкъ-инджелик сингармонизм къаиделерини кечтик! Ким манъа анълатып оладжакъ?

Эгер, тамырнынъ сонъки эджасы къалын созукъ сеснен кельсе, онъа къошулгъан ялгъамасы къалын созукъ сеснен олмакъ керек.

Эгер, тамырнынъ сонъки эджасы индже созукъ сеснен кельсе, онъа къошулгъан ялгъамасы индже созукънен олмалы.

газета, дивар, талебе. Эджнебий тиллерден кельген сёзлернинъ тамырлары истисна ола.

Келинъиз тахта узеринде бир къач сёзни талиль этейик.

Та-ле-бе-ле-ри-миз-ни,

А-ли-ме-лер-ге,

ки-тап-лар-нынъ,

деф-тер-лер-ге,

 ра-ле-лер-ни.

III. Янъы мевзуны анълатув.

Демек биз сизнен сингаормонизм къаиделерини огренмеге девам этемиз.

Ве бугуньки мевзумыз Дудакълы созукъ сеслернинъ уйгъунлыгъы.

Сёзнинъ тамырында биринджи эджа дудакълы созукъ сеснен кельсе, онъа къошулгъан экинджи эджа да дудакълы сеснен олмалы. (Эгер экинджи эджада А, Е созукълары олмаса). УЧЮНДЖИ ЭДЖА ДУДАКЪСЫЗ ОЛУР.

Мисаль: Одун, козьлюк, бугунь, комюр, бульбуль, нохут, ургъу.

АММА….УЧЮНДЖИ ЭДЖА ДУДАКЪСЫЗ ОЛУР.

Одунны,козьлюкли, бугуньге, комюрни, бульбульнен, нохутнен, ургъуны

С. 105.

Бир эджалы дудукълы сеснен кельген сёзлерге къошулгъан ялгъамаларда дудакълы сес язылыр.

къуш-чу

сют-чю

ёл-джу

дост-лукъ

туз-лукъ.

Ве эльбетте бизде бу къаидеде истисна бар. С106.

Лугъат:

Истисна – исключение

Охшав-кичильтюв – уменьшительно-ласкательный

Алфииль – деепричастие  (не япып?, что сделав?)

Раатлыкъ дакъкъасы.

Биз яздыкъ, биз яздыкъ,

Энди берабер турдыкъ,

Аякъларымызнен юрейик,

Эллеримизнен чырплайыкъ,

Берабер созулайыкъ,

Текяран раатланайыкъ,

Тембелликтен къачайыкъ.

Ермизге отурайыкъ.

Дерсимизни девам этейик

IV. Ильк пекитюв.

ФОНЕТИК талиль тертиби

·         Эджаларнынъ микъдары ве чешитлери (ачыкъ, япыкъ).

·         Ургъулы ве ургъусыз эджаларны къайд этюв.

·         Сёзнинъ транскрипциясыны язув.

·         Созукъ сеслернинъ хусусиетлери (къалын-индже, дудакълы-дудакъсыз).

·         Тутукъ сеслернинъ хусусиетлери (сагъыр-янъгъыравукъ, чифтли-чифтсиз).

·         Сес ве арифлернинъ микъдарыны косьтерюв (не къадар сес, къач арифнен косьтериле?).

Карточкаларнен чалышув.

1 карточка

Къошма вазифе. Сёзнинъ фонетик талили.

О/тур// –2 эджа, 4 ариф, 4 сес.

О [о] –созукъ, дудакълы, къалын, ургъулы.

Т [т]–тутукъ, тиль тутугъы, чифтли (Д), сагъыр.

У [у]– созукъ, дудакълы, къалын.

Р [р]– тутукъ, тиль тутугъы, чифтсиз, сонор.

2 карточка

Къошма вазифе. Сёзнинъ фонетик талили.

Багъ – 1 эджа, ургъулы

Б – (б) – тутукъ, янъгъыравукъ, чифтли (п) сес;

А – (а) – созукъ, къалын, дудакълы сес;

Гъ – (гъ) – тутукъ, янъгъыравукъ, чифтли (къ) сес.

3 ариф, 3 сес.

3 карточка

Къошма вазифе. Сёзнинъ фонетик талили.

Кунь – 1 эджа, ургъулы,

К-тут., сагъыр, чифтли, (г),

У – соз, дудакълы, къалын, угъулы

Н – тут, тиль тутуъы, чифтсиз, сонор.

Ь -.

VI. Рефлексия.

Демек насыл мевзуны биз кечтик?

VII. Дерснинъ нетиджесини чыкъарув.

Балалар, сагъ олунъыз! Яхшы чалыштынъыз! Бильгилеринъизни арттырдынъыз. Бааларда къазандынъыз. Баалав.

Эвге вазифе: 263 иш, къаиделерни эберлемек.

5 алмагъа истегенлер олса, 261 ишни де беджермек керек.

Карточка 1 Сёзнинъ фонетик талили. Отур –

Карточка 1 Сёзнинъ фонетик талили. Багъ –

Карточка 1 Сёзнинъ фонетик талили. Кунь –

Карточка 1 Сёзнинъ фонетик талили. Отур –

Карточка 1 Сёзнинъ фонетик талили. Багъ –

Карточка 1 Сёзнинъ фонетик талили. Кунь –