Электронная книга "Мой родной язык-мое богатство" на якутском языке

• 1 слайд

  „Төрөөбүт тылым – мин баайым“
  Иван Гоголев айымньыларынан учебник – хрестоматия
  Ааптардар:
  Ермолаева С.С.
  Гоголева И.Н.
  Николаева К.Н.
  Ефремова Н.И.
  Иван Михайлович Гоголев аатынан Чочу орто оскуолата, Бүлүү улууһа
  

• 2 слайд

  ААН ТЫЛ
  Күндү аађааччы, эн иннигэр Саха Республикатын народнай поэта Иван Гоголев-Кындыл умсугутуулаах айымньыларын аађарга, үөрэтэргэ аналлаах мультимедийнай кинигэ.
  Бүлүү улууһун И.М.Гоголев аатынан Чочу орто оскуолатыгар „Кындыл кэлэр кэскилэ“ диэн программа 2008 сылтан үлэлиир. Кыра кылаастарга анаан „Кындылчаан“ түмсүү ситиһиилээхтик үлэлээбитин түмүгэр бу хрестоматия оңоһулунна. Хрестоматияны Учуутал сылынан эһиэхэ бэлэх уунабыт.
  

• 3 слайд

  Иһинээђитэ
  Киһи – айылђа ођото
  Барыта күн ийэ айбыта
  Сиэрдээх быһыы-майгы
  Төрөөбүт дойду тематиката И.М.Гоголев айымньыларыгар
  

• 4 слайд

  Киһи – айылђа ођото
  Оо, айылђа!
  Таңарата суох үйэбэр
  Таңарам эн эрэ бааргын,
  Эйиэхэ анаан сэмээр
  Аађар ытык малыыппалаахпын.
  (Иван Гоголев - Кындыл)
  Көтөрдөр
  Хамсыыр харамай
  Айылђа
  

• 1 слайд

  Хамсыыр харамай
  Тайах
  Собо
  “Эһэкээн үөһэ”романтан быһа тардыы
  Кынаттар
  Сиэгэн
  

• 2 слайд

  Тайах
  Тиит лабаатын ыар муоһунан
  Сэрэнэн силигирэтэ
  Таас үрэххэ түүн дуолан
  Тайах уулуу киирбитэ.
  
  Хара уулаах чүөмпэђэ
  Буттаах эмис бил түллэрэ,
  Тайах сэргэх сүрэђэ
  Бары тыаһы билэрэ.
  
  Билэр этэ модьугу
  Бытааннык сапсынарын,
  Андаатар кутуругун
  Эймэңнэтэ харбыырын...
  
  Кини өр уулаабыта
  Таныытын сэгэңнэтэ,
  Сылаас туман саппыт уута
  Оо, минньигэс да этэ...
  
  Эмискэ күөх түүн үөһэ
  Карабин сатараабыта,
  Араңас сулус үөһэ
  Түөрэ холоруктаабыта.
  
  Ойон иһэн охтубута
  Нүһэр тайђа бухатыыра,
  Суохтуо таптыыр тыымпыта,
  Суохтуо таптаан сылдьар ыыра...
  
  Сууллубута сођотох
  Бөдөң таммах харађыттан...
  Түүңңү ньуолбар уоруйахтан
  Өлөр ордук хомолтолоох.
  
  

• 3 слайд

  Тайах - лось
  Саха сиригэр туйахтаах кыыллартан саамай улаханнара.
  Кини үрдүгэ 2-3 м, ыйааһына 440-600 кг тиийиэн сөп. Тайах кыһын күрүң дьүһүннээх, хойуу түүлээх.
  Тайах суон, уһун атахтаах, ыыраахтаах туйахтаах. Уһун ньолбођор улахан төбөлөөх, кылгас модьу моойдоох, уһун кэтит кулгаахтаах. Моонньун анныгар салыбыраан түспүт тириилээх, онтугар уһун түүлээх.
  

• 4 слайд

  Бу интэриэһинэй
  Тайах сүрдээх сэрэх, чуор, сытымсах, сыты тыал хоту олус ыраах сиртэн ылар. Ол иһин аһаан баран тыалы утары сытан тыаһы истэр, сыты ылар. Кини наһаа ууһут кыыл, ханнык бађарар сүүрүктээх өрүһү тулуппакка харбаан туоруур.
  Тайах хатың сэбирдэђинэн, иирэ талах лабаатынан, күөх отунан аһылыктанар.
  Атыыр тайах муоһа 27-29 лабаалаах буолар. Сааһырбыт тайах муоһун кэтитэ биир быласка тиийэр. Тайах үйэтэ кылгас, 17 сааһыгар эрэ тиийэр.
  

• 5 слайд

  Таабырын
  Талах аһылыктаах, адаар муостаах Мэргэнэ бухатыыр баар үһү.
  Хара тыађа Мэргэнэ хара баар үһү.
  Дүндэ хара диэн баар үһү.
  

• 6 слайд

  Сорудах
  Көтөр-сүүрэр араастарын булан суруй. Кинилэр тустарынан эн тугу билэђин?
  Тайах туһунан булан аах.
  Түүңңү ньуолбар уоруйах диэн бу кимий?
  Аађан баран, эйиэхэ туох санаа үөскээбитин суруй.
  
  ? ? ?
  

• 7 слайд

  Собо
  Саха бары күөлүн чэгиэн
  Кыраһаабыссата, эйиэхэ
  «Норуот балыга» диэн
  Бочуоттаах аат иңэриэххэ.
  
  Эн илимңэ тэлибириигин,
  Оргуйа5ын муңха5а,
  Өрө мөхсөн лиһигириигин
  Араас тууга, ардьа5а.
  
  Буһардахха бастың аскын,
  Үтүө аскын, үөллэххэ,
  Ыалдьа сытан абырана5ын,
  Үүттээх миңңин истэххэ.
  
  Аатырыахтарын аатырдахтара
  Үс саханы иитэннэр
  Эмис собо уоруктара –
  Ньидьили, Мастаах күөллэр.
  

• 8 слайд

  Собо – золотой карась
  Саха сиригэр собо саамай улахана: уһуна 45 см, ыйааһына 2750 г тиийэр.
  Тууһа суох ууга олорор.
  Искэђин бастаан бэс ыйын саңатыгар 1-3 хонук ыыр, онтон 10-ча хонук буолан баран иккиһин 1-2 күн, үсүһүн от ыйын саңатыгар 1 түүн устатыгар. Биир ыаһыңңа 40 тыһыынча искэђи ыыр, барыта 120 тыһыынча искэђи ыан сөп.
  Собо ӨӨ сыл олоруон сөп.
  

• 9 слайд

  Нидьили
  

• 10 слайд

  Таабырын
  Муос сонно Мохчоохоон ођонньор баар үһү.
  Көмүс сонноох Көөдөкөөн ођонньор баар үһү.
  М анньыат харчы баар үһү.
  Быыкайкаан сүөһүчээн сүүс манньыаты сүгэ сылдьар үһү.
  

• 11 слайд

  Сорудах
  ? 1. Балыгы бултуур тэриллэр ааттарын бул, уруһуйдаа.
  2. Тођо собођо „норуот балыга“ диэн бочуоттаах ааты иңэриллэрий?
  3. Балыгы астааһын ньымаларын бул. Өссө хайдах астыахха сөбүй?
  4. Бу хоһооңңо Саха сирин ханнык улахан күөллэрэ ахтыллалларый?
  ? ? ?
  

• 12 слайд

  Эһэкээн үөһэ романтан быһа тардыы
  Мэлэгэр кырдал анныгар икки күөл, харыстаан эттэххэ, икки улуу эбэ, ађас-балыстыылар курдук, атахтаһан сыталлар. Бэтэрээңи күөл Андында, эмис собо курдук, төгүрүк. Анарааңы күөл Атамай, дьорохой курдук, уһун синньигэс. Атамай аатырар эмис соболоох, ол собото бу сылларга тођо эрэ дьүдьэйэн эрэр. Бу эбэђэ Тарың үрэђэ диэн синньигэс от үрэх сыккыстаан түһэр, онно күөнэђэ элбэђин сөђүөң. Саас эрдэ Тарың үрэх чурулаан-чарылаан Атамай күөл атађар суккуллар, оччоҕо бу эбэ бары күөллэр иннилэригэр ырбыыланар.
  

• 13 слайд

  Сорудах
  ? 1. Тылы быһаар саһаан, билии, дьорохой, күөнэх, ырбыы.
  2. Күөлү тођо эбэ дииллэрий? Ааттара? Туох уратылаахтарый?
  3.Ойуулааһыны өйдөөн аађан баран, күөллэри уруһуйдаа.
  4. Эн санаађар, Атамай собото тођо дьүдьэйэн эрэрэ буолуой?
  ? ? ?
  

• 14 слайд

  Кынаттар
  Кынаттаах эбээт нэтээги,
  Кэрийэ көтөр суон тииттэри.
  
  Чэпчэки лыах чараас кынакка
  Уйдаран күүлэйдиир алааска.
  
  Тыал эмиэ кынаттаах
  дэһэллэр,
  Муораны, хайаны кэрийэр.
  
  Кынаттаах чулуута хотой
  баар,
  Күлүмнүүр чыпчаалы
  куоһарар.
  Дођоттоор, бу үйэ үтүөтэ
  Кынаттаах биистэрин үйэтэ.
  
  Мин эмиэ сыыллары сирэбин,
  Мин ырыа кынаттаах
  эбиппин.
  
  Өй, сүрэх халлаанын
  Дабайан, көтүөхпүн
  саныыбын.
  
  

• 15 слайд

  Сорудах
  ? 1. Кынаттаахтары ааттаталаа.
  2. Айымньы геройдара текискэ ахтыллар бэрээдэктэринэн уһул (цепочканан): нэтээги -...
  3. Кынаттаах биистэрин үйэтэ диэни эн хайдах өйдүүгүнүй?
  4. Киһи кынаттаах дуо? Бэйэң санаађын эт, поэт тылынан бигэргэт.
  
  ? ? ?
  

• 16 слайд

  Сиэгэн (Эһэкээн үөһэ)
  Аарыма тиит аннынан кылгас, суон атахтардаах кырдьађас сиэгэн кыыл ханна эрэ ааһан иһэр эбит. Иччитэ суох үүтээңңэ сиэгэн иккитэ ыалдьыттаабыта. Маңнайгы сырыытыгар хоспох аанын алдьатан киирэн, кууллаах бурдугу хайа тардыбыта, үрүң бурдукка быланан сирэйдиин, атахтардыын маңаас буолбута, чалбах уутугар көрүнээт, түүрүллэ түһээт, иттэнэри түспүтэ уонна муннунан тыбыырбахтаабыта. Итиннэ хоспођу буруйдуу санаабыта, хоспођу ыһан кэбиһээри үүтээн диэки дьөгдьөрүңнээбитэ. Эмискэ кэннигэр суостаах ырдьыгынааһыны истибитэ. Сиэгэн бөђөс кэннин хайыһан көрбүтэ,өртөн билэр Мойборо! Сиэгэңңэ суоһурђанан, ырдьыгыныы-ырдьыгыныы, баппађайынан сири таптайбыта. Сиэгэн бу хоспођу чүүччэйэрин Мойборо сөбүлээбэт быһыылаађа. Ойуур сађатыттан барытын көрө сыппыт буоллађа… «Хара түөкүн, киэр баррр!!» Мойборо өссө күүскэ сири охсубута, өссө суостаахтык ырдьыгынаабыта. Кырдьађас сиэгэн атахха биллэрбитэ.
  

• 17 слайд

  Сиэгэн - росомаха
  Саха сиригэр таас хайалаах, үрэхтээх сиргэ үөскүүр.
  Намыһах атахтаах, уһун систээх, тэллэх ытыгар майгынныыр сиэмэх кыыл.
  Уһуна 80 см, кутуруга 20-22см, ыйааһына 16 кг. Кугастыңы күрүң кытаанах түүлээх. Мунна уһун, кыра төгүрүк кулгаахтаах. Тииһэ, тыңырађа олус сытыылар, үкчү эһэ киэнин курдук, арыый намчылар, оччугуйдар.
  Кини атађынан бытаан, ол оннугар сүрдээх күүстээх.
  Тугу барытын сиир. Үксүн сытыйбыты сиэн тыаны ыраастаан, кыыллары араас ыарыыттан быыһыыр, көмөлөһөр эбит.
  
  

• 18 слайд

  Эһэ - медведь
  Тыа кыылларыттан саамай адьырђалара.
  Олус киңнээх, өһүөмньүлээх, олус күүстээх, 4-5 аты, ођуһу соһон оту-маһы ортотунан барыан сөп. Кини көрдөххө мөдөөт эрээри, сүрдээх сүүрүк, харбыыһыт.
  Хойуу кылгас, бороңнуңу кугас түүлээх. Кылгас атахтаах, тыңырађа олус сытыы, токур. Кыра төбөлөөх, төгүрүк кулгаахтаах, моонньо оччо биллибэт, суон.
  Муннунан сыты 3-5 биэрэстэттэн ылар. Чугастан үчүгэйдик көрөр, ыраађы хамсаабат буоллађына кыайан көрбөт.
  Уһуна 180-190 см, Ыйааһына 150-300 кг, сыата 13-15 см халың буолар. Кыһыл кинигэђэ киирбит кыыл.
  

• 19 слайд

• 20 слайд

  Кырачаан эһэ ођолоро кыһын төрүүллэр. Кинилэр сыгынньах уонна көрбөт буолаллар.Кып-кыралар, үтүлүк сађалар.
  Ийэлэрэ бэйэтин үүтүнэн аһатар,ол гынан баран кинилэр улааппаттар,тођо диэтэххэ үүтэ ађыйах, кыһын эһэ аһаабат.Арђахтан тахсан баран эһэ ођолоро түргэнник улааталлар.
  
  Рост и развитие медведя
  е
  

• 21 слайд

  Таабырын
  Бэйбэрийэ бээгэй, бөкүнүйэ бөђө, дьаардаах Лааһай Дьааңыга олорор үһү.
  Сиэр сылгы сиһин тириитин уйбатах
  (Сиэгэн)
  Сир иһигэр сибигинэйэ Мэхээлэ сытар үһү.
  Сайын тот, кыһын аччык.
  Кыһын кэллэђинэ кыһалђата кыччыыр.
  Уордаахтык орулуур, чађааннаахтык часкыйар баар үһү.
  Саамай улахан кыыл, үмүрүччү үктүүр, арбађар түүлээх, кыһынын арђахха атаарар, сайынын ойуурга бэйдиэлиир.
  Күһүн күүһүрэр, саас салбанар, инчэђэй эттээх, эт сүрэхтээх, кураанах сиргэ сытар, биирдэ аһаабытынан кыстыыр, түүлээх түң хааһах баар үһү.
  

• 22 слайд

  Сорудах
  Тылы быһаар: чүүччэйэр, үүтээн, маңаас.
  Бу быһа тардыы геройдара туохтарый?
  Кинилэр хайдах быһыылаах-таһаалаах эбиттэрий?
  Сиэгэни бөђөс диэбит. Тођо?
  ? ? ?
  

• 1 слайд

  Кетердер тустарынан
  

• 2 слайд

  Көтөр хайдах оңоһуулаађый?
  

• 3 слайд

  Көтөр сайдыытын кэрдиистэрэ
  

• 4 слайд

  Куорсун - көтөр тириитин уустук муостуйбут көтөр тириитин үөскээһинэ.Кинилэр тулалыыр эйгэ буортулаах дьайыытыттан харыстыыллар — наһаа итийииттэн, тымныыттан, сииктэн уонна тыалтан, мэһэйдииллэр итии сүтүүтүгэр, көтөр этин ньуурун ньылаархай гынар.
  Куорсунун тутула
  

• 5 слайд

  Түүтүн быһыыта, өңө-дьүһүнэ уонна оһуора көтөргө араас, тус-туһунан сэбэрэни биэрэр.
  

• 6 слайд

  Кинилэр эмиэ дьон курдук, салгыны кытта кислороду эђирийэллэр, углекислай гааһы таһаараллар. Көтөллөрүгэр төһөнөн элбэх күүстэрин-күдэхтэрин барыыллар дађаны, соччонон элбэх аһылыгы аһыахтаахтар, буһарыахтаахтар. Ол аата соччо кислороду барыыллар, ол иһин тыңалара элбэх салгыны аһарыахтаах.
  
  
  

• 7 слайд

  Көтөллөрүгэр элбэх күүһү-күдэђи ороскуоттуур буолан, ыйааһыннара төһө кыалларынан кыра буолуохтаах. Аһылыктара иңэмтэлээх уонна түргэнник буһар буолуохтаах.
  

• 8 слайд

  Көтөрдөр уйалара
  

• 9 слайд

  Көтөрдөр үксүлэрэ саас уйа тутталлар. Уйаларыгар сымыыттыыллар уонна баттыыллар – бэйэлэрин эттэрин сылааһынан.
  

• 10 слайд

  Хараңаччы уйата
  

• 11 слайд

  Сахсырђаһыт ођотун аһатар
  (серая мухоловка)
  Ырыаһыт чаччыгыныар
  уйата. (певчий дрозд)
  

• 12 слайд

  Ийэлэр уонна ођолор
  

• 13 слайд

  
  
  Көтөрдөрү тугу аһыылпарынан 5 бөлөххө араарыахха сөп
  
  
  1 бөлөх
  Үүнээйи аһылыктаахтар.
  Кинилэр кылгас, кэтит тумустаахтар. Отонунан, сиэмэнэн, үүнээйи аһынан,үүнээйи саңа тахсыбыт сэбирдэхтээх салаатынан аһылыктаналлар.
  

• 14 слайд

  Оңоло - кедровка
  

• 15 слайд

  Харыйа ымыыта -
  Обыкновенный клест
  

• 16 слайд

  Улардар - Глухари
  

• 17 слайд

  Куртуйахтар-Тетерева
  

• 18 слайд

  Хабдьылар - Куропатки
  

• 19 слайд

  Хаастар - Гуси
  

• 20 слайд

  2 бөлөх Үөнүнэн-көйүүрүнэнэн аһылыктанааччылар.
  
  Бу көтөрдөр тумустара уһун, синньигэс, онон кинилэр араас үөннэри-көйүүрдэри оттон-мастан булан сииллэр.
  

• 21 слайд

  Хараңаччы - Ласточка
  

• 22 слайд

  Чаччыгыныардар - Дрозды
  

• 23 слайд

  Түңнэри уйалаах - Пеночка
  

• 24 слайд

  Түүңңү чыычаах - Соловей
  

• 25 слайд

  Чычып-чаап - Синица
  

• 26 слайд

  3 бөлөх көтөрдөрө үүнээйинэн, үөнүнэн-көйүүрүнэн
  аһылыктаналлар.
  
  

• 27 слайд

  Тоңсођой –
  Дятел
  

• 28 слайд

  Кэкэ-бука - Поползень
  

• 29 слайд

  Ньокоокуй - Сойка
  

• 30 слайд

  Барабыайдар - Воробьи
  

• 31 слайд

  Эриэн кынаттаах чыычаах - Зяблик
  

• 32 слайд

  Дьааңы бочугураһа - Свиристель
  

• 33 слайд

  4 бөлөх – Сиэмэх, тыңырахтаах көтөрдөр
  
  Тыңырахтаах көтөрдөр тумустара ураты оңоһуулаах –күүстээх тордуохтаах уонна атахтара модун тыңырахтаах.Бу барыта бултуулларыгар наадалаах. Кэрбээчилэринэн, атын көтөрдөрүнэн, куобахтарынан уо.д.а. аһылыктаналлар.
  

• 34 слайд

• 35 слайд

  Модьугу - Филин
  

• 36 слайд

  Кулгаахтааах мэкчиргэ-Ушастая сова
  Хаар эбэ –
  Белая сова
  

• 37 слайд

  Кутуйахсыт –
  Полевой лунь
  Боруллуо-
  Орлан
  

• 38 слайд

  Кусчут кыырт - Лунь болотный
  

• 39 слайд

  Сар элиэ - Канюк
  

• 40 слайд

  5 бөлөх – олус ураты: кинилэр тугу барытын сииллэр.
  Барыны бары сиэччилэр.
  Тураах - ворона
  

• 41 слайд

  Көтөр-санитардар свалкађа уонна помойкађа аһаан, ыраастаныыга көмөлөһөллөр
  Соруока - Сорока
  Кыра өрт тураађа –
  Галка
  

• 42 слайд

  Ууга уонна уу таһыгар олохсуйар көтөрдөр
  Кустар - утки
  

• 43 слайд

  Хоптолор - Чайки
  

• 44 слайд

  Кутаң - Цапля
  

• 45 слайд

  Полярные крачки — токок тыыраахы 20 000 км Хотугу муустаах байђалтан Антарктидађа дылы көтөр. Аара тохтуур.
  

• 1 слайд

  Көтөрдөр
  Ымыы.
  Туруйалар.
  Кэђэ.
  Кубалар.
  Кыталыктар.
  Сылгы чыычаа5а
  
  Элиэ.
  Чооруос.
  Күөрэгэй
  Хотой
  Хаххан
  Хараңаччы
  

• 2 слайд

  Ымыы
  Дьыбар күнүс дөйбүт тыађа
  Хаамтым чађыл хаары тођон,
  Ымыы ыллыыр көп лабаађа,
  Тыа уһуктан кэллэ онтон.
  
  Үөһэ тыынна харыйа,
  Кырыа кыыста алмаас буолан,
  Тилиннэ дуу остуоруйа?
  Дьыбар тыынна сылааһынан.
  
  Бөђүөрбүт тиит тыыллаңнаата,
  Хаарын ыста лыңкынаан,
  Сүүрдэ хойуу сымалата
  Yөрбүт харах уута буолан.
  Уһунна тыа үрдүнэн
  Сааскылыы модун суугун,
  Ханна эрэ ону истэн
  Ыллаан ылла тоңмут долгун.
  
  Хайа ону истэн кыайбыт
  Буойуннуу ураатаата,
  Дьагдьайбыт ый кытарбыт
  Ытыһын таһыммахтаата...
  
  

• 3 слайд

  Ымыы - снегирь
  Тумса кылгас, төбөтүгэр “бэргэһэлээх”, кыната уонна кутуруга хара, кынатыгар уонна кутуругун үрдүгэр маңан сурааһыннаах, атыырын түөһэ кыһыл, тыһытын түөһэ сиэрэй.
  Кыната 89-98 мм. Сайын үксүн харыйалаах ойуурга, кыһын ойуур сађатыгар сылдьар. Сорох көрүңэ кыстыыр, сорохтор сођуруу бараллар. Аһылыга – отон, от сиэмэтэ, тиит үнүгэһэ.
  Бэс ыйын саңатыгар 4-6 сымыыты 13-15 суукка баттыыр. Ођолорун уйађа өссө 10-ча хонук иккиэн аһаталлар.
  

• 4 слайд

  Сорудах
  ? 1. Тылы быһаар: дьагдьайбыт –
  2. Суукка ханнык кэмэй? Эн ону хантан биллиң?
  3. Эн санаађар, поэт тођо остуоруйа тилиннэ дуу диэбитий?
  4. Аат тыллары быһаарар тылларын кытта уһул, ханнык саңа чааһынан бэриллибиттэрин ый.
  ? ? ?
  

• 5 слайд

  Туруйалар
  Оргууй-оргууй турууктаһан
  Туруйалар аастылар,
  Сайыстылар суугунаһан
  Хомус оттоох тыымпылар.
  
  Кыһын тиийбэт кыраайыгар
  Көттүлэр тус со5уруу.
  Кинилэри хатан дьыбар,
  Хаһыырар силлиэ куттуур.
  
  Оо, төрөөбүт дойдуттан
  Арахсар чаас бадађа,
  Олус, олус, олус да
  Санньыар- курус буолуођа.
  
  Ол иһин да саманнык
  Санньыардык турууктууллар,
  Мин сүрэхпин сылаастык,
  Минньигэстик ыарыттылар.
  

• 6 слайд

  Туруйа - журавль
  Үрдүгэ – 110-125 см
  Кыната-580-660 мм
  Ыйааһына-4000-6100г
  Ахсаана ађыйах, Сха сирин Кыһыл кинигэтигэр киирбит, бадарааннаах сиргэ олохсуйар.
  Муус устар бүтэһигэр, ыам ыйын саңатыгар кэлэр, атырдьах ыйын бүтэһигэр, балађан ыйын саңатыгар барар.
  Аһылыга: сиэмэ, отон, кэрбээччилэр, тонођоһо суох харамайдар.
  91- Туруйа
  92-Канада туруйата
  93-Хара туруйа
  94-Таңара туруйата
  

• 7 слайд

  Таабырын
  Хонууга хохос баар үһү.
  

• 8 слайд

  Сорудах
  ? 1. Дьыл ханнык кэмэ ойууланарый?
  2. Туруйалар туохтан куттанан сођуруу көттүлэр?
  3. Бу хоһоону хайдах аађыллыай? Аахтахха хайдах настырыанньа үөскүүрүй?
  4. Хоһоон сүрүн санаата тугуй?
  5. Тылы быһаар: тыымпы - ?
  ? ? ?
  

• 9 слайд

  Кэђэ.
  
  Нађыл хомус тыаһын курдук
  Нуурал киэһэ наскыйда,
  Үрүччэ уңуор чуордук
  Кэђэ этэн чоргуйда.
  Кук-куук!
  Туос ыађаһы тоңолођор
  Иилинэн, аар хатыңңа
  Өйөнөн, биир кыыс ођо
  Ону истэр үүт турааңңа.
  Кук-куук!
  

• 10 слайд

  Кэђэ - кукушка
  Кэ5э бэйэтэ уйаламмат, сымыытын атын чыычаахтар уйаларыгар сымыыттыыр. Кэ5э о5ото та5ыста да, чыычаах о5олорун уйа таһыгар быра5аттыыр. Кэ5э олус мо5ус, онон атын кетердер сиэбэт түүлээх, дьааттаах гусеницаларын сиир. Улахан кэ5э чааска 100 гусеница5а тиийэ сиир.
  

• 11 слайд

  Кэ5э сымыыта – чырылас уйатыгар
  Кэ5э о5ото
  Кэ5э о5ото уйаттан чырылас бутэьик сымыытын быра5ар..
  

• 12 слайд

  Таабырын
  Кэллэрбин эрэ кэпсиэм, төннөрбөр төрүт саңарыам суођа диир баар үһү.
  Ырыаһыппынан сүрдээхпин, Борокуоппайка тиийэн, тылым чороччу тардан хаалар диир баар үһү.
  Ођолонобун диэн уйаламмат, төрүөхтээхпин диэн түбүктэммэт уоллаах кыыс баар үһү.
  

• 13 слайд

  Сорудах
  1. Тылы быһаар: нуурал - , үүт-тураан –
  2. Кэђэ туһунан тугу билэђин, кэпсээ.
  3. Кэђэ этэрин дьон тођо күүтэрий?
  4. Поэт киэһэни туохха тэңнээбитий?
  5. Кэђэ туһунан ханнык остуоруйаны билэђиний, билбэт буоллаххына, булан аах.
  ? ? ?
  

• 14 слайд

  Кубалар
  Хаардаах өксүөн түһэр,
  түһэр,
  Курустук тыаһыыр элгээн,
  Үөр кубалар киирэллэр
  Өрөђөлөрө килбэңнээн.
  
  Кубађа тэңнииллэрэ
  Талба кыыһы кинилэр,
  Бары ыраас, бары кэрэ
  Кубалыын дьүөрэлэһэр.
  Көрбөккүн дуо куба түүтүн?
  Кыырпађа суох маңан тунал,
  Номоххо да өрүүтүн
  Маңан буолар айыы,
  аанньал.
  
  Мэлдьи баар буоллун кэрэ,
  Куба мэлдьи баар буоллун,
  Кинилэри көрөн, үөрэ
  Олоруохха олус туйгун.
  
  

• 15 слайд

  Куба - лебедь
  Саха сирин саамай улахан көтөрө.
  Кыната-595-660мм
  Ыйааһына- 7-10 кг, сорођор 11-12 кг тиийиэн сөп.
  Ыам ыйын иккис аңарыгар кэлэр, балађан ыйын иккис аңарыгар барар.
  Аһылыга - уу үүнээйилэрэ, тонођоһо суох харамайдар.
  Саха сирин Кыһыл кинигэтигэр киллэриллибит.
  

• 16 слайд

  Сорудах
  ? 1. Кубаны туохха тэңнииллэрий?
  2. Маңан туох баар эбитий?
  3. Куба дођоругар бэриниилээђин туһунан эн тугу билэђин?
  4. Тылы быһаар: өксүөн - ?
  элгээн - ?
  
  ? ? ?
  

• 17 слайд

  Кыталыктар
  Кыыс түөһүн курдук маңан,
  Ыраас кырдал мөңүөнүгэр
  Тың хатыыта сэттэ субан
  Кыталыктар үңкүүлээтилэр.
  
  Кынаттара - сир аңаарын
  Саба кууспут тууспан сарыал
  Үңкүүлүүр дуу ити нарын
  Сэттэ иэйии, сэттэ ырыа?
  
  Дайбаннахтарын аайы улам
  Күн күөттэнэн күөдьүйэр,
  Көмүс иилээх дүңүр буолан
  Ньириһийэр көлүйэ.
  Сиргэ баар элбэх айыы,
  Ол эрээри сир үрдүгэр
  Кэрэ баарын санатардыы
  Кыталыктар үңкүүлүүллэр.
  
  Сапсыйдахтарын аайы улам
  Күн күөдьүйбүт дэлэ5э да,
  Мичээрэр мин уйан дууһам,
  Мичээрэр күөх сарсыарда.
  
  Дьоннор санааң дьол туһунан
  Бу үчүгэй билгэ дииллэр
  Сир түөһүгэр сэттэ маңан
  Кыталык дьиэрэң тэбэр.
  

• 18 слайд

  Кыталык - стерх
  Үрдүгэ – 120-140 см.
  Кыната – 535-680 мм
  Ыйааһына -5100-7400мм
  Сүтэн эрэр көрүң.
  Ыам ыйыгар кэлэр, балађан ыйын иккис аңарыгар барар. Кытайга кыстыыр.
  Үүнээйинэн аһылыктанар, саас уонна күһүн кэрбээччилэри сиир.
  

• 19 слайд

  Сорудах
  ? 1. Сэттэ субан, сэттэ кыталык, сэттэ иэйии, сэттэ ырыа: тођо сэттэлэрий?
  2. Кыталыктар үңкүүлэрин көрбүт киһи дьоллоох буолар дииллэр. Тођо?
  3. Бу хоһоон строфаларын өңүнэн биэрэн көр.
  4. Кыталык саха дьонугар суолтата.
  5. Тылы быһаар: тың хатыыта - ?
  тууспан - ?
  ? ? ?
  

• 20 слайд

  Чыычаах уйа туттар
  Саас уйатын бүгүрүтүк
  Туттар сылгы чыычаађа,
  Сиргэ саамай үтүө түбүк,
  Арааһа бу буолуо5а.
  
  Үрүң күнү аннынан
  Үрүң түүнү көрдөөн көтөр,
  Үрүң сылгы түүтүн булан
  Үрүң Аардыы үөрэр-көтөр.
  

• 21 слайд

  Сылгы чыычаађа – белая трясогузка
  Кыната – 90-97 мм
  Ыйааһына – 24-27 г.
  Үксүн дьон олохсуйар сиригэр олорор.
  Муус устар икки аңарыгар кэлэр, балађан ыйыгар барар.
  Аһылыга – үөн-көйүүр.
  Уйатын сиргэ, мас көңдөйүгэр оттон, сүөһү түүтүттэн, түүттэн оңостор.
  Ыам ыйын саңатыгар 3-8 сымыыты, 12 хонук баттыыр.
  Ођолоро уйађа 12 хонук сыталлар.
  Уйаттан тахсыбыттарын кэннэ өссө 9-10 хонук аһаталлар
  

• 22 слайд

  Таабырын
  Күн кыыһа күөмэйигэр бэчээттээх үһү.
  

• 23 слайд

  Сорудах
  ? 1. Үрүң өңнөөх туох баарый? Үрүң өң суолтата.
  2. Сылгы чыычаађын туһунан матырыйаалла булан кэпсээ.
  3. Уйа туттуута тођо сиргэ саамай үтүө түбүгүй?
  4. Тылы быһаар: бүгүрү - ?
  ? ? ?
  

• 24 слайд

  Элиэ
  Ханна эрэ саһыл курдук,
  Сөң этиңнэр кирийэллэр,
  Аанньал курдук тыаһа суохтук
  Халаатыыллар элиэлэр.
  

• 25 слайд

  Элиэ - черный коршун
  Кыната – 450-505 мм
  Ыйааһына – 700-1000 г.
  Муус устар иккис аңарыгар кэлэр, балађан ыйыгар барар.
  Тугу бађарар сиир, үксүн хомуйан аһыыр. Кыра кэрбээччилэри, чыычаах ођолорун бултуур.
  Ыам ыйыгар 2-3 сымыыты сымыыттыыр. 30 суукка баттыыр, ођолорун иккиэн 45-50 хонук аһаталлар.
  

• 26 слайд

  Таабырын
  Халлааңңа кугас былаат тэлээрэ сылдьар үһү.
  

• 27 слайд

  Сорудах
  ? 1. Этиңнэри тођо саһылга тэңнээбитий?
  2. Элиэ туһунан ханнык остуоруйаны билэђиний?
  3. Элиэ саңата туохха майгынныырый?
  4. Элиэни туохха майгыннатађыный?
  5. Тылы быһаар: сөң - ?
  ? ? ?
  

• 28 слайд

  Чооруос
  О5о сылдьан дођуурунан
  Мин чооруоһу туппутум,
  Кырдьађас тыа быыкайкаан,
  Мэлдьи эдэр тойуксутун.
  
  Ойуолуура килиэккэђэ,
  Көрөрө хап-харанан,
  Дьиппиэр, бусхаат киэһэђэ
  Олороро чуумпуран.
  
  Саныыра дуу, ыйдаңађа
  Хаар дьиримнии оонньуурун,
  Кырыалаах туораах сађа
  Үгүс чобуо дођотторун?
  
  Балађаннара – хойуу лабаа,
  Аарыма тиит – куораттара,
  Бараммат остуоруйалаах
  Баай тыа – Ийэ дойдулара.
  
  Чооруос дьыбар сарсыарда
  Сэргэхсийэн ыллыыра,
  Ол ырыата олус да
  Санньыар, курус буолара.
  
  Баар этилэр ырыатыгар
  Дьукээбил, хаар, ый уота,
  Сытыы чысхаан, хатан дьыбар,
  Тоң лабыкта, сымаал сыта…
  
  Биир күнүс көрбүтүм мин
  Чооруос өлөн сытарын,
  Ытырбыт этэ кини
  Тиит кытархай туораађын.
  
  

• 29 слайд

  Чооруос – обыкновенная чечетка
  Кыната – 70-81 мм
  Ыйааһына – 9-17 г.
  Кыстыыр, сайын – тонођоһо суох харамайдарынан, кыһын – сиэмэнэн, отунан аһылыктанар.
  Тыһыта уйатын мас лабаатыгар талахтан, оттон, муохтан, түүттэн оңостор.
  Муус устар бүтэһигэр ыам ыйын саңатыгар 4-6 сымыыты сымыыттыыр, 12-14 хонук баттыыр, атыыра аһатар. Өссө 12-14 хонук уйађа сыталлар. Ођолорун иккиэн аһаталлар.
  

• 30 слайд

  Таабырын
  Тииккэ кыайан хатаастыбат аата, хайа сахха тиит чыпчаалыгар олорбут баар үһү.
  
  

• 31 слайд

  Сорудах
  Чооруос тођо өлбүтэ буолуой?
  Чооруос аатыттан кэпсээннэ суруйуң. Кини килиэккэђэ олорон тугу саныыра буолуой?
  Тирэх тыллар: кини ырыатыгар бааллара: Дьүкээбил, хаар, ый уота, сытыы чысхаан, хатан дьыбар, тоң лабыкта, сымаал сыта…
  ? ? ?
  

• 32 слайд

  Күөрэгэй
  Күөрэгэйчээн, күөрэгэйчээн,
  Көмүстүүрэ күөмэйчээн.
  Күнү быһа ыллыыгын,
  Дьырылыыгын, дьырылыыгын.
  
  Хоруйдаата күөрэгэйим:
  « Мин дьоннору көччүтэбин.
  Ырыа ыллыыр – таптыыр идэм,
  Ырыа ыллыыр – таптыыр үлэм».
  

• 33 слайд

  Күөрэгэй - жаворонок
  Кини устата 180 см, ыйааһына 40 г, кэлин тарба5а уһун уонна көөн. Саас эрдэ хаар ууллуута, муус устар бүтүүтэ кэлэр. Ыам ыйыгар уйаланар. Күөрэгэй олохсуйбут сирин ырыатын кеметүнэн харыстыыр. Эргийэ көтөн тахсан 100-150м тиийэ үрдүктэн ыллыыр.
  Муостаах күөрэгэй
  Күөрэгэй
  Туйаарар күөрэгэй
  Мас күөрэгэйэ
  

• 34 слайд

  Таабырыннар
  Күн сирин көччүтэр көрдөөх ырыалаах Күөрэли эрилик баар үһү.
  Ырыађа үөрэппэтэх эрээри ырыаһыт баар үһү.
  

• 35 слайд

  Сорудах
  ? 1. Күөрэгэй дьарыга?
  2. Тугу таптыыр эбитий?
  3. Тођо саха поэттара күөрэгэйи таптаан хоһуйалларый?
  4. Күөрэгэй туһунан эн тугу билэђин?
  ? ? ?
  

• 36 слайд

  Хотой
  Кимнээ5эр да5аны
  Ыраа5ы көрөбүн,
  Кимнээ5эр да5аны
  Үрдүгү көтөбүн.
  
  Арай мин сырсаммын
  Сиппэппин куруутун
  Дьон ба5а санаатын,
  Дьон үтүө дьулуурун.
  

• 37 слайд

  Хотой - беркут
  Хараңа хоңор өңнөөх, кэтэ5эр ара5ас түүлэрдээх. Атахтара эмиэ түүлээх. Кыната 618-705 мм, ыйааһына 3450-3927 г. Сүтэн эрэр көрүң.
  

• 38 слайд

  Сорудах
  ? 1. Хотой – көтөр ыраахтаађыта. Тођо? Ону хоһоон тылларынан бигэргэт.
  2. Арай кини тугу сиппэт эбитий? Тођо?
  ? ? ?
  

• 39 слайд

  Хаххан
  Хара5а алаарыйан
  Улахан,
  Хараңа5а эрэ көрөр
  Бу көтөр.
  Көрбөт эбээт күтүрүң
  Күнүһүн,
  Балай буолар сырдыктан
  Хаххан.
  Күн сирэ үчүгэйин
  Кэрэтин
  Билбэт буолан эрэйдээх
  Киңнээх.
  

• 40 слайд

  Хаххан – бородатая неясыть
  Уһун кутуруктаах, ара5ас харахтаах. Кыната -390-426 мм, ыйааһына 700-810 г. Тиит ойуурга олохсуйар. Кутуйа5ынан, сэдэхтик кыра чыычаахтарынан аһылыктанар. Бэйэтэ үксүн уйа туттубат. Тураах уйатыгар олохсуйар. Муус устарга 3-4 сымыыты сымыыттыыр. (Сылга 1000-1200 кутуйађы сиир)
  170- Yѳт мэкчиргэтэ (мохноногий сыч)
  
  171- Лэкээрик мэкчиргэ (воробьиный сыч)
  
  172 – Тиит мэкчиргэтэ (ястребиная сова)
  
  173- Yрүң хаххан (длиннохвостая неясыть)
  
  174- Хаххан
  (бородатая неясыть)
  

• 41 слайд

  Таабырыннар
  Киэң эрили алаа харахтаах, күөл сэбири албын кулгаахтаах, то5ута тардыах тордуох тумустаах, батарыта харбыах ба5ыыр тыңырахтаах, түүн үөһүгэр, тыа иһигэр күлэн күһүгүрүүр баар үһү.
  - Хара5ынан сүдьү куһа5ан: хараңа буолла5ына харахтанар, сырдыкка сытыйан түһэр баар үһү.
  

• 42 слайд

  Сорудах
  ? 1. Хаххан тођо киңнээђий?
  2. Хаххан хас көрүңэ Саха сиригэр баарый?
  3. Хаххан туһунан таабырынна толкуйдаа
  
  
  
  ? ? ?
  

• 43 слайд

  Хараңаччы
  Кэрэ сааһы арыаллааччы,
  Күн сылааһын а5алааччы –
  Хараңаччы.
  Тыаллыын тэңңэ сырсааччы,
  Ча5ыл5аны санатааччы –
  Хараңаччы.
  Хараңаччы курдук үкчү
  Сындыыстана көтөөччү
  А5ам – летчик.
  

• 44 слайд

  Хараңаччы - ласточка
  Ыам ыйын иккис аңарыгар. өрүстэр, үрэхтэр биэрэктэригэр, буор эниэ быстыбыт сиригэр хороон хастар. 50-70 см дириңнээх буолар. Оңоойунан, бырда5ынан, ол-бу кыра үөнүнэн аһылыктанар.
  

• 45 слайд

  
  
  
  
  Хараңаччылар Илиңңи Европаттан Средиземнай муора уонна Сахара үрдүнэн Илиңңи Африкађа дылы тохтоло суох 2500 км көтөллөр
  

• 46 слайд

  Таабырыннар
  - Халдьаайыттан харахтыыр баар үһү.
  - Хоро кыыһа хороонноох үһү.
  Борођон кыыһа буор дьиэлээх.
  Таккаайы кыыһа таас дьиэлээх.
  

• 47 слайд

  Сорудах
  ? 1. Тэңнээһини бул.
  2. Туохтууртан үөскээбит аат тыллары бул уонна быһаар.
  3. Хараңаччы туһунан эн тугу билэђин?
  4. „Хараңаччы“, „Хотой“, „Хаххан“, „Күөрэгэй“ хоһооннорунан таабырынна оңоруң.
  ? ? ?
  

• 1 слайд

  Саха сирин көтөрдөрө
  

• 2 слайд

  Муостаах күѳрэгэй
  күѳрэгэй
  Туйаарар күѳрэгэй
  Мас күѳрэгэйэ
  

• 3 слайд

  170- Yѳт мэкчиргэтэ (мохноногий сыч)
  
  171- Лэкээрик мэкчиргэ (воробьиный сыч)
  
  172 – Тиит мэкчиргэтэ (ястребиная сова)
  
  173- Yрүң хаххан (длиннохвостая неясыть)
  
  174- Хаххан
  (бородатая неясыть)
  

• 4 слайд

  Белая сова - Хаар эбэ
  

• 5 слайд

  186- Уу хараңаччыта (береговая ласточка)
  
  187- Дэриэбинэ хараңаччыта
  (Деревенская ласточка)
  
  188- Дьиэ хараңаччыта
  (Воронок)
  

• 6 слайд

  Ласточка
  

• 7 слайд

  Кыра хотой
  (Большой подорлик)
  Хотой
  (Беркут)
  

• 8 слайд

  Кэђэ
  

• 9 слайд

  Туруйалар - журавли
  

• 10 слайд

  Ымыы - снегирь
  

• 11 слайд

  Кубалар - лебеди
  

• 12 слайд

• 13 слайд

  Кыталык
  

• 14 слайд

  Сылгы чыычаа5а – белая трясогузка
  

• 15 слайд

  Элиэ-черный коршун
  

• 16 слайд

  кустар
  

• 17 слайд

  куруппааскылар
  

• 18 слайд

  Воробьи
  

• 19 слайд

• 20 слайд

  Чаччыгыныар-Дрозд
  

• 21 слайд

  Тэкэ хопто- Розовая чайка
  

• 22 слайд

  хаастар
  

• 23 слайд

  Тураах-ворона
  

• 24 слайд

  Глухарь - улар
  

• 25 слайд

  Черный журавль-хара туруйа
  

• 26 слайд

  Обыкновенная чечетка - чооруос
  

• 1 слайд

  Айылђа көстүүлэрэ
  Саас иһэр.
  Саас илдьиттэрэ
  Сааскы этиң
  Сааскы тыал
  Сааскы үрүйэлэр
  Сүүрээн
  Көђөрбүт ойуурга
  Кыһын кырдьађас
  Саха сирин кыһына
  
  Аар хатың
  Хатың уонна кыталык
  Тайђа сарсыардата
  Сарсыарда
  Үрүйэ.
  Былыттар
  Ити мин Сахам сирэ
  Кэђэ.
  Нађыл хомус тыаһын курдук
  Нуурал киэһэ наскыйда,
  Үрүччэ уңуор чуордук
  Кэђэ этэн чоргуйда.
  Кук-куук!
  Туос ыађаһы тоңолођор
  Иилинэн, аар хатыңңа
  Өйөнөн, биир кыыс ођо
  Ону истэр үүт турааңңа.
  Кук-куук!
  

• 2 слайд

  Саас иһэр
  Сибэккилиин, үрүң күннүүн,
  Сэбирдэхтиин сиэттиһэн
  Айаан үрэх сүүрүгүнүүн
  Аргыстаһан саас иһэр.
  
  Атыыр анды атађынан
  Иэдэстэри саһарта,
  Арађастай уоһађынан
  Алаадьылаан аһатта.
  
  Ођочоос кулун буолан
  Ойуоккалыы сүүрбэхтиир,
  Туллугун кынатынан
  Тунал күңңэ дьиримниир.
  Сулуһунан харахтанан
  Киэһэ кыыска имнэммэхтиир.
  Томуйах туйађынан
  Кырдалы дьэрэкээнниир.
  
  Өтөр сылаас самыырынан
  Иэдэстэри ибиириэ,
  Туруйатын хаһыытатан
  Толооннору кэрийтиэ.
  
  Болгуо мууһу кумалаары,
  Бары буому бурайаары,
  Көрүлээри, чэчирээри,
  Кэрэлэри үксэтээри
  Саас иһэр!
  Саңа, дьикти саас иһэр!
  
  

• 3 слайд

• 4 слайд

  Сорудахтар
  ? 1. Бу хоһоону өңнөрүнэн көрдөрөрүң эбитэ буоллар, ханнык өңнөр баар буолуохтарай?
  2. Ханнык хамсыыр-харамай араастара баалларый?
  3. Саас аргыстара туохтарый?
  4. Саас кэлиитин бэлиэлэрэ ханныктарый?
  ? ? ?
  

• 5 слайд

  Саас илдьиттэрэ
  „Кэлэбин“,-диэн илдьиттээн
  Сааспыт ыытта туллугун,
  Кылбаа маңан, кэрэчээн
  Быыкаа Сорук Боллурун.
  
  Кыл дођуурга туттаран,
  Туллук өрө мөђүстэ,
  Саас илдьитин, соһуйан,
  Төрүт умнан кэбистэ.
  
  Онуоха саас соһуйан
  Аны ыытта тураађын.
  „Кэпсээ,-диэтэ,- Эн баран
  Күөх саас иһэр сурађын“.
  Тураах кэллэ даллаңнаан,
  Ылааңылыыр сарсыарда,
  Улахамсык муңутаан
  Саңарбата тугу да.
  Уордайан саас иэдэһэ
  Хаас тумсунуу кытарда,
  Харааннаабыт күөх киэһэ
  Туруйатын ыңырда.
  
  Харалдьыкка туруйа
  Дуодалдьыйда дьоһуннук,
  Саас кэлбитин хоһуйан
  Лоңкунаата чуор-чуордук.
  
  Ону истээт дьон тахсан,
  Тиэргэн сыыһын күртүлэр,
  „Күндү сааспыт барахсан
  Ыалдьыттаарыый!“-диэтилэр.
  
  

• 6 слайд

  Сорудахтар
  ? 1. Тылы быһаар: ылааңы, харааннаабыт.
  2. Саас илдьиттэрэ туохтарый?
  3. Улахамсык, кэрэчээн, дьоһун, кылбаа маңан - бу тыллар туохха сыһыаннаахтарый?
  4. Тэңнэбили бул.
  5. Сценарий оңорон оонньоон көрдөрүң.
  

• 7 слайд

  туллук
  тураах
  туруйа
  

• 8 слайд

  Сааскы этиң
  Бетховен сонататын
  Модун тыаһын кэриэтэ,
  Бүгүн халлаан киэң таһаатын
  Сөң дуораан титирэттэ.
  
  „Тугуй?“- диэт кыра уолчаан
  Өрө көрдө ийэтин,
  Ийэтэ күллэ: „Тукаам,
  Ньирилиир сааскы
  этиң...“
  Хаһан да тэргэн эстэн,
  Ођо уутун аймаабатын,
  Арай сааллар этиңтэн
  Түннүк тааһа
  дьырылаатын.
  
  

• 9 слайд

• 10 слайд

  Таабырын
  Лүһүргүүр түң-түң, лаһыргыыр таң-таң диир баар үһү.
  Сонођос атыыр кистээтэђинэ, сир ньиргийэрэ баар үһү.
  Улуу дойду ођуһа мөңүрүүр үһү.
  Аан дойду атыыра кистээбит үһү.
  Халлаан үрдүгэр хаңыл мөңөн эрэр үһү.
  Мээрилээн эмээхсин мээчигин биэс уон киһи кыайан көтөхпөт үһү.
  Кыдаай кыыһын кыптыыйын тыаһа үс күннүктээх сиртэн иһиллэр.
  

• 11 слайд

  Муударай чараппаахы сүбэлэрэ
  
  
  
  Этиң иһэрин биллэххитинэ дьиэђитигэр олоруң.
  Бары электрическай прибордаргытын араарың, түннүгү, ааны сабың.
  Түннүктэн, аантан, антеннаттан, электрическай прибордартан ыраах сылдьың.
  Таһырдьа сылдьар буоллаххытына, түргэнник дьиэђ киириң.
  Этиң иһэр буоллађына, түргэнник дьиэлээң.
  Этиңнээх ардах кэмигэр сөтүөлүүр олус кутталлаах.
  

• 12 слайд

  Муударай чарапаахы сүбэлэрэ
  
  
  
  Сөтүөлүү сырыттахына этиң кэллэђинэ түргэнник ууттан тахсың, ууттан ыраах сылдьың.
  Этиң кэмигэр аһађас сиргэ сылдьар буоллаххытына, сођотох мас анныгар саһымаң. Ханнык эмит оңхойго тохтоон, этиң ааһарын кэтэһиң.
  Саһар сир суох буоллађына сиргэ сытың.
  Массынанан айаннаан иһэр буоллаххытына, тохтооң, массыынађытын умулларың, түннүгүн сабың, ол гынан баран массыынаттан тахсымаң.
  Шар быһыылаах чађылђаны көрдөххүтүнэ тохтооң, хамсаамаң, чугаһаамаң.
  

• 13 слайд

  Шар быһыылаах чађылђан
  

• 14 слайд

  Сорудахтар
  
  ? 1. Поэт этиң тыаһын туохха холообутуй?
  2. Бүтэһик строфађа туох санаа этиллибитий?
  

• 15 слайд

  Сааскы тыал
  Сааскы тыал, сааскы тыал, эйигин
  Алааска көрүстүм бүгүн мин.
  
  Айдааннаах мунньађы чыычаахтар
  Аһаннар, мөккүһэр курдуктар.
  
  Сааскы тыал, ол дьикти мөккүөргэ
  Эн кыттыый киэһээңңи үөл-дьүөлгэ.
  
  Эт эрэ эн миэхэ кистээңңин
  Хайа кыыс кэрэттэн кэрэтин.
  
  Сааскы тыал сипсийдэ мичээрэ:
  „Тапталлаах кыыс кимтэн да кэрэ!“
  
  Сааскы тыал эн билэн эрдэђиң,
  Эт эрэ, күүстээхтэн күүстээђи.
  Сааскы тыал сипсийдэ: „Өйдүүр буол,
  Күүстээхтэн күүстээх баар ийэ буор!“
  
  Долгуйан ыйыттым үсүһүн:
  „Туох баарый күндүттэн күндүбүт?“
  
  Сааскы тыал сипсийдэ илгийэ:
  „Туохтаађар да күндү күн ийэ!“
  
  Сааскы тыал, муударай эбиккин,
  Үс улуу кырдьыгы билбиккин.
  
  Халлааны, муораны тилэри
  Эн көтүүй бу маны кэпсээри.
  
  

• 16 слайд

  Кутталлаах тыаллар
  Смерч
  
  Ураган
  
  Буря
  
  

• 17 слайд

  Таабырын
  Бэрт киһи аһылыга суох сылдьар үһү.
  Үтүө киһи үлэтэ суох сылдьар үһү.
  Сир халлаан икки ардыгар ойуун илгистэ сылдьар үһү.
  Уол атын ким да кыайан туппат үһү.
  Аттаммат дађаны, ођустаммат дађаны, кыната да суох, атађа да суох уонна ханна бађарар тиийэр баар үһү.
  Атађа да суох буоллар сылдьар, илиитэ да суох буоллар илдьэр баар үһү.
  Иһиирэрэ иһиллэр, бэйэтэ көстүбэт баар үһү.
  Күн анныгар күлүгэ да көстүбэккэ күүһүргүүр баар үһү.
  Киһи харађар көстүбэт модун боотур Күлэр бөђө баар үһү.
  

• 18 слайд

  Сорудахтар
  ? 1. Эн санаађар, чыычаахтар тођо айдааннаах мунньађы аспыттарый?
  2. Сааскы тыал тођо муударай эбитий?
  3. Үс улуу кырдьыгы ааттаталаа.
  4. Оттон эн хайдах эппиэттиэң этэй?
  

• 19 слайд

  Сааскы үрүйэлэр
  Сааскы үрүйэлэр,
  Сырбаң үрүйэлэр,
  Чурулаһа,
  Чарылаһа,
  Чырылаһа
  Сүүрэн-көтөн эрэллэр.
  
  Сааскы үрүйэлэр,
  Сырбаң үрүйэлэр,
  Ханна маннык,
  Хайдах маннык
  Халыаннаахтык
  Уһуннугут сэгэрдэр?
  
  Сааскы үрүйэлэр,
  Сырбаң үрүйэлэр,
  Үлэ-түбүк
  Олус үгүс,
  Күүтэ түһүң,
  Барсыам күөх тыа кэтэђэр.
  Сааскы үрүйэлэр,
  Сырбаң үрүйэлэр,
  Саңарбаттар,
  Бађарбаттар
  Кыратык да
  Күүтүөхтэрин кинилэр.
  
  Сааскы үрүйэлэр,
  Сырбаң үрүйэлэр,
  Мин билэбин,
  Эһигини
  Саңа дьикти,
  Саргылаах саас көһүтэр.
  
  Сааскы үрүйэлэр,
  Сырбаң үрүйэлэр,
  Ол иһин да
  Кыратык да
  Тохтуур, аңнар
  Быраапкыт суох, сэгэрдэр.
  
  

• 20 слайд

  Таабырын
  Атађа суох да сүүрэр баар үһү.
  Атађа суох сүүрбүт кыыл баар үһү.
  Илиитэ – атађа суох да, иннин диэки куруук бара турар баар үһү.
  Атађа суох буолан баран айанныыр баар үһү.
  

• 21 слайд

  Сорудахтар
  ? 1. Тылы быһаар: сырбаң, халыаннаахтык.
  2. Тыаһы-ууһу үтүктэр тыллары бул
  3. Үрүйэлэр тођо ыксыылларый?
  
  

• 22 слайд

  Сүүрээн
  Уулаах отон бочур угун
  Сайђаан ааста сүүрээн,
  Кымырдађас оргулун
  Үрэйдэ мэнигилээн.
  
  Бэһиэлэйдик чурулаан
  Хаар анныгар хаһыста,
  Кыһыл түөстээх ымыычаан
  Өрө көттө ыарђаттан.
  
  Кини күлэр саңатын
  Дьүлэй улар чоноллон
  Истэ сатаан, букатын,
  Көһүйэн хаалла моонньо.
  Көтөђөнү силэйтээн
  Өр мунна-тэннэ тыађа,
  Сүүрэн киирдэ эһэкээн
  Муохтаах сылаас арђађар.
  
  Эһэ түүтэ сытыйан,
  Уолуйан уһугунна,
  Ол онтон күлэн-салан
  Сүүрээн ааһа уһунна.
  
  

• 23 слайд

  Сүүрээн айана
  

• 24 слайд

  Сорудахтар
  
  ? 1. Дьыл ханнык кэмэ ойууланарый? Эн ону хантан биллиң?
  2. Ханнык көтөр-сүүрэр бу хоһооңңо баарый? Кинилэр тустарынан матырыйаалла хомуйан кылааскар кэпсээ.
  

• 25 слайд

  Көђөрбүт ойуурга
  Саас буолан, мин дођор
  мастарбар
  Сарсыарда ыалдьыттыы
  тађыстым,
  Арамаат сыттарын оргуйар
  Кымыстыы иһэммин астынным.
  
  Дорообо, чээл хатың! Сотору
  Эн көрдөөх ыһыахха барыађың,
  Ол иһин сыаналаах солкону
  Кэтэңңин, киэргэнэн турдађың.
  
  Дорообо, күөх тэтиң! Билэбин
  Эн олус элэккэй майгыгын,
  Оо, таптыам да этэ эйигин
  Дьылыгыр кыыс ођо
  буолларгын...
  Дорообо, тиит! Хорсун маскын эн.
  Сүрэђим чуумпутук бађарар
  Үтүмэн, үтүмэн өр кэмңэ
  Эн миэхэ үөл хоруоп буолбаккар...
  
  Дорообо, харыйа! Кыһынын
  Эн эрэ көђөрөн турбутуң,
  Ол онон мэлдьи киэн туттарың,
  Кыралаан дархамсык буолбутуң.
  
  

• 26 слайд

  Сорудахтар
  ? 1. Ханнык мастар баалларый?
  2. Мастары икки бөлөххө араар уонна быһаар. Бөлөхтөрү салђаа...
  3. Тылы быһаар: үөл -, дархамсык -, үтүмэн-
  4. Поэт мастары дођотторум диэн ааттыыр. Тођо?
  

• 27 слайд

  Бу ханнык мастарый?
  

• 28 слайд

  Кыһын кырдьађас
  Кыһын өссө дађаны
  Кырдьыбытын билиммэт,
  Ол эрээри кулгаађы
  Бэлиэр кыайан үлүппэт.
  
  Түөһэйбитин бэлиэтэ
  Оттомо суох букатын,
  Мэник ођо кэриэтэ
  Ыһа онньуур суол хаарын.
  
  Ыраас үрүң көмүһү
  Киэң сонуокка чөмөхтүүр,
  Күнтэн өтөр күрээри
  Бүтэһигин көрүлүүр.
  Дьоңңо күүһүн биллэрэн,
  Салыннарыан санаахтыыр,
  Күнүс арыт силлиэрэн
  Тыа көмнөђүн ыспахтыыр.
  
  Түүнүгэр күлүгүрэн
  Тугу эрэ толкуйдуур,
  Чэбдик саастан үүрүллэр
  Чугаһыырын саныыр дуу?
  
  Ол иһин да бадађа,
  Кистээн ытыыр саңнанна,
  Көмүскэтин таммађа
  Чопчу буолан ыйанна.
  
  -
  

• 29 слайд

• 30 слайд

  Сорудахтар
  ? 1. Поэт кыһыны тођо кырдьађас диэбитий?
  2. Кыһыны поэт тыыннаах курдук ойуулуур. Ону бул.
  3. Тылы быһаар: чопчу, көмнөх, көмүскэ, сонуок.
  4. Оттомо суох диэни эн хайдах өйдүүгүн? Холобурдаа.
  5. Тыыннаађымсытыы ньыматын туһанан таммах, ойуур, сэбирдэх туһунан суруй.
  

• 31 слайд

  Саха сирин кыһына
  Нэстэри уоттаах тымныы
  Кымньыытынан кууһурђаттађына,
  Атаахтары кымаахтыы,
  Тэһэ кэйэн ытаттађына,
  Саха сирин кыһынын
  Муудараһын хайгыыбын.
  
  Сулустары да туурар
  Силлиэнэн кыыһырдађына,
  Ый иэдэһэ кырыарар
  Дьыбарынан тыыннађына,
  Мин өйдүүбүн булчутум
  Тођо хорсун буолбутун.
  
  Хотугу сардаңанан
  Халлааны симээтэђинэ,
  Кыырпађа суох ый уотунан
  Кылбаара мичээрдэђинэ,
  Тођо эрэ саха кыыһын
  Өйдөөн үөһэ тыынабын.
  
  Бөђүөрбүт айанньыты
  Истиң тыл, чэй сылааһынан,
  Тоң чыыр, сылгы хаһатын
  Чулуутунан маанылаатађына,
  Билиэң саха кыһынын
  Ыалдьытымсах майгытын.
  Киис харађа чолбонунан
  Сүрэххин одуулаатађына,
  Хомурах кутаатынан
  Дууһађын сылыттађына,
  Таптыаң саха кыһынын,
  Өйдүөң поэт буоларын.
  
  Саха чыгдаан кыһына
  Дьиктилэри уһаарар уус,
  Чэгиэн дьыбар кыһатынан
  Харахтары хатан уоттуур,
  Ыстаал гынар санаалары,
  Көмүс гынар тыллары.
  
  Саха сирин кыһынын
  Хоһуйаллар туундара
  Маңан хабдьы табаларын
  Иңээннэрин тыастара,
  Хомус буолан чугдаарар
  Айан атын туйахтара.
  
  

• 32 слайд

• 33 слайд

  Сорудахтар
  ? 1. Саха сирин кыһына хайдах эбитий?
  2. Саха кыһына - уус, поэт. Маны быһаар
  3. Тэңнэбиллэри булан уһул.
  4. Кыһыны хоһуйан суруйарга холон.
  

• 34 слайд

  Аар хатың
  Харахпын симтим да көрөбүн
  Аар хатың имигэс лабаатын
  Намчытык хамсатан өрүүтүн
  Суугунуу, тыалыра турарын.
  
  Куйааска утађын ханнаран
  Аттыгар үрүйэ дьиримниир,
  Хоптолоох күөх муора туһунан
  Күн уоттаах номођу сэһэргиир.
  
  Дьэгдьитэр күлүгэр сылайбыт
  Айанньыт сынньанар сорођор,
  Симэђин быыһыгар түүн арыт
  Бэһиэлэй чыычаахтар хоноллор.
  Тапталлаах ођотун курдук күн
  Кинини сарсыарда убуруур,
  Харахпын симтим да көрөбүн:
  Аар хатың тыалырар, суугунуур.
  
  Ити мин төрөөбүт дойдубар
  Мөлтөөбөт, кырдьыбат тапталым,
  Кэхтэри билбэккэ үүн, барђар,
  Сүрэхпэр үүннэрбит хатыңым.
  
  

• 35 слайд

• 36 слайд

  Сорудахтар
  ? 1. Бу туох хатыңый? Кини ханна үүнэр эбитий?
  2. Бу айымньыга уруһуйда оңор.
  
  

• 37 слайд

  Хатың уонна кыталык
  Хатың маңан туоһугар
  Хара чуођур оһуордаах,
  Кыталык аас кынатыгар
  Хара эбир кыырпахтаах.
  
  Хаһан эрэ хатыңнар
  Кыталык буола сырыттахтара,
  Хаһан эрэ кыталыктар
  Хатың буолан хааллахтара...
  
  Кыталыктар ол иһин
  Куруук сиргэ оһуокайдыыллар,
  Аар хатыңнар ол иһин
  Куруук күңңэ талаһаллар.
  
  Хайалара күн көтөрөй?
  Хайалара сир маһай?
  Күн күлүмүн биэрбит көрөн,
  Сир харатын биэрбит арай.
  
  Мин сүрэхпэр, мин дууһабар
  Маңан тунал, маңан кыырпах...
  Хомойбоппун ол да буоллар,
  Баар кыталык, баар хахыйах.
  
  Хатың маңан туоһугар
  Хара чуођур оһуордаах,
  Кыталык аас кынатыгар
  Хара эбир кыырпахтаах.
  
  

• 38 слайд

  Кыталык –
  Хатың -
  

• 39 слайд

  Сорудахтар
  ? 1. Хатың уонна кыталык туохтара майгыннаһар эбитий? Ону поэт ханнык тылларынан ойуулаабытый?
  2. Хоһооңңо ханнык өңү-дьүһүнү көрдөрөр тыллар баалларый?
  3. Маңан тунал, маңан кыырпах… манна тођо бу сурук бэлиэтэ турбутуй?
  

• 40 слайд

  Тайђа сарсыардата
  Хайа уңуор бытааннык
  Сыылан куотта түүңңү
  барык.
  
  Нэтээги курдук туман
  Көтөр тиити быыһынан.
  
  Күн табаһыт уол буолан
  Сүүрдэ халлаан сађађынан.
  
  Бөһүөлэк киэн туттуута
  Кугас бөтүүк хаһыытаата.
  

• 41 слайд

  Сорудахтар
  ? 1. Туохха майгынныылларый туман - ......,
  күн-...
  2. Тылы быһаар: барык-, сађах -…
  3. Бөтүүк – бөһүөлэк киэн туттуута. Оттон эн санаађар?
  
  

• 42 слайд

  Сарсыарда
  Дөлүһүөн отонунуу
  Тэтэрэ буста сарыал,
  Уу урсунун
  Түүрэ, суулуу
  Оонньообот тиэхэлээх тыал.
  
  Өрүс саңа уһуктан
  Харађын аспыт курдук,
  Сибилигин
  Үөһэ тыынан
  Тыыллаңныађа холкутук.
  Дуул айылђа күнүскү
  Түбүгэр бэлэмнэнэр,
  Туох барыта
  Үтүө күн
  Буолуођун эрэннэрэр.
  
  Сүрэђим ол иһин да
  Түөспэр күүскэ охсуоланар.
  Мин олохпор
  Өссө да
  Үгүс үтүө күннэр бааллар.
  
  

• 43 слайд

• 44 слайд

  Сорудахтар
  ? 1. Тыллары быһаар: дуул айылђа, тиэхэлээх.
  2. Сарыалы поэт дөлүһүөңңэ тођо холууруй? Туох майгыннаһардаахтарый?
  3. Үтүө күн буолуон туох эрэннэрэрий? Биһиги ону хантан билэбитий?
  4. Эн олоххор ханнык үтүө күн баар этэй?
  

• 45 слайд

  Үрүйэ
  Ыраах тыађа чай таастаах
  Үрүйэчээн устара,
  Ыар ындыылаах да уучах
  Бэл атыллаан тахсара.
  
  Синньигэһин бэркиһээн
  Мин күлбүтүм хатаннык,
  Кырдьађас, мындыр эбээн
  Кыыһырбыта улаханнык.
  Улдьаа мэник ођо саас
  Ааста эбээт билигин
  Тођо холку кырдьађас
  Кыыһырбытын дьэ биллим.
  
  Сэнии көрөн ааһымаң
  Кырачаан үрүйэни,
  Бађар кэтит, кыраман
  Лена төрдө буолуо кини.
  
  

• 46 слайд

  Сорудахтар
  ? 1. Тыллары быһаар: уучах, ындыы, бэркиһээн, мындыр, улдьаа.
  2. Бу хоһоон сүрүн санаатыгар сөп түбэһэр өс хоһоонуна бул.
  3. Хас биирдии строка бүтүүтүн кэтээн көр. Туох диэн түмүк оңоруохха сөбүй?
  4. Айылђа күүһүн туһунан холобурдарда ађал.
  

• 47 слайд

  Былыттар
  Күөх тыаны, хайаны
  үрдүнэн
  Көтөђүт туналђан
  былыттар,
  Үргүбүт бүүчээннии
  үөрдүһэн,
  Куотађыт дуо күүстээх
  буурђаттан?
  Күн аайы айаңңа аттанан
  Ыраахтан ыраахха
  көтөђүт,
  Саманнык өһөстүк
  дьаныйан,
  Туох улуу дьиктини
  көрдүүгүт?
  Төрөөбүт кыраайгыт киэң
  иэнин
  Эһиги өңсүтэр
  сыаллааххыт,
  Сынньана түспэккит ол
  иһин,
  Үчүгэй эһиги аналгыт.
  
  

• 48 слайд

  Сорудахтар
  ? 1. Былыттар туох үчүгэй аналлаах эбиттэрий?
  2. Бүүчээн диэн бу тугуй?
  3. Былыттар туохтан куоталларый, тугу көрдүүлэрий?
  4. Былыттар туохха майгынныылларый?
  

• 49 слайд

  Ити мин Сахам сирэ
  Истэбин өтөн үөтэр,
  Кэђэ этэр саңатын,
  Ыанньыксыт түөртүүрүгэр
  Ынахтары сайдыырын.
  Сүрэхпэр күндү, кэрэ
  Ити мин Сахам сирэ!
  Истэбин хараан киэһэ
  Чуор хомус дьырылыырын,
  Көрөбүн кырдал үөһэ
  Быһый уол кылыйарын.
  Сүрэхпэр күндү, кэрэ
  Ити мин Сахам сирэ!
  Көрөбүн киэң сыһыынан
  Кулуннаах биэ сырсарын,
  Күөх унаар халлаанынан
  Үөр куба аңааттарын.
  Сүрэхпэр күндү, кэрэ
  Ити мин Сахам сирэ!
  Көрөбүн сардаананы
  Уол кыыска бэлэхтиирин,
  Бу дуолу, бу халлааны
  Барытын миэнэ диибин.
  Сүрэхпэр күндү, кэрэ
  Ити мин Сахам сирэ!
  
  

• 50 слайд

  Сорудахтар
  ? 1. Хоһоон персонажтарын көстүү бэрээдэгинэн суруй.
  2. „Мин Сахам сирэ“ диэн өйтөн суруй
  

• 51 слайд