Эссе "История одного музейного экспоната" на бурятском языке

Буряадай республикын мэргэжэлэй нэмэлтэ  hуралсалай автономно  зургаан Буряадай республикын һуралсалай бодол нэбтэрүүлхэ институт

Үндэhэн соёл болбосоролой лаборатори

             Нэрэ: Борохон дэбтэрэй түүхэ

                                                              Бэлдээ: Жамбалдоржиева Анита,

                                                               Хориин 1-дэхи дунда һургуулиин

                                                7-дохи классай  һурагша

                 Хүтэлбэрилэгшэ: Ванжилова Лариса

                                                              Дамбаевна, буряад хэлэнэй багша

Хори, 2015

Эссе

Борохон дэбтэрэй түүхэ

                                                                                      Түүхэ төөрихэгүй,

                                                                                      Уг орхигдохогүй.

          Борохон дэбтэр. Дайнай үеын дэбтэр. Минии абга Радна-Базар  Жамбалдоржиевай дурасхаалай дэбтэр.

          Илалта туйлаhаар 70 жэл үнгэршэбэ. Гэбэшье үнгэрhэн жэлнүүд тэсэжэ гараhан тэрэ сагые балартуулжа шадахагүй. Илалтын үдэр хадаа манай арадай баатаршалга, зориг, бата бэхи hүр hүлдые элишэлhэн үдэр юм. Илалтын үдэр манай эхэ орондо эгээл хүндэтэй һайндэр.

          Энэ темэ абаһан ушарни хадаа минии абгын Жамбалдоржиев Раднабазарай дайнай үедэ бэшэһэн дэбтэрыень уншажа, шүүмжэлжэ үзэхэдэ, һурагшадта, залуу үетэндэ патриотическа хүмүүжүүлгэдэ ехэ хэрэгтэй материал, музейдэ сэнтэй экспонат гэхэ байнаб. Залуу үетэн гү, али хэн нэгэн энэ дэбтэр уншабал, Эхэ орондоо дуратайгаар, эрхэтэн ёhоной мэдэрэлтэйгээр хүмүүжүүлэгдэнэ. Энэ дэбтэрэй материалтай танилсахадаа хүнүүд  хүбүүдэйнгээ хайшан гэжэ хари холын газарнуудаар үхэлтэ дайн соо манайнгаа ерээдүйе хамгаалжа ябаhые сэдьхэлдээ дахин дахин сэгнэнэ бэзэ.

          Энэ борохон дэбтэрэй олдоhон түүхэ ехэ hонирхолтой, гайхалтай. Манай бүлэдэ энэ дэбтэр 2010 ондо бии болоhон намтартай. Харин үшөө түрүүн 1995 ондо «Буряад үнэн» сониндо Хориин аймагай Амгаланта нютагай хүбүүн Радна-Базар Жамбалдоржиевай (1923-1953) бэшэhэн дэбтэр олдобо  гэжэ статья гараhан юм.

          Буряадай түрүүшын мэдээжэ поэтесса Цырен-Дулма Дондокова өөрынгөө нүхэр Цыбикжаб Бобоевич Цыдендамбаевай номууд сооhоо энэ дэбтэр олоо hэн. Энэ дэбтэр дээрэ үндэhэлжэ, Ц-Д. Дондокова «Ногоохон отог» гэжэ туужа удхыень хубилгангүй бэшэhэн байна. Саашадаа энэ дэбтэр Ц-Д. Дондокова Амгаланта нютагhаа гарбалтай Дондоков Дамба Дампиловичта түрэлхидтэнь үгөөрэй гэжэ хэлэhэн юм. Юундэб гэхэдэ, тэрэ үедэ Дондоков Д.Д. Хориин аймагай землячествын түрүүлэгшэ байгаа юм.

Борохон дэбтэр хатуу гадартай, hайн зангаараа. Радна-Базар Жамбалдоржиев энэ дэбтэрээ хуушан лата хэлэн дээрэ бэшэhэн байна. Дэбтэрынь 90 хуудаhа эзэлнэ. Энэ дэбтэр дайнай үедэ бэшэгдэжэ байһан гү, али дайнай hүүлдэ бэшэгдээ юм гү мүнөө болоходо мэдэгдэнэгүй.

          «Ногоохон отог» гэжэ туужа хэблэгдэhэнэй hүүлдэ манай түрэлхид Ц-Д. Дондоковае Радна-Базар Жамбалдоржиевай тоонто  Амгаланта нютагтань урижа уулзалга үнгэргэhэн, баярые хүргэhэн байна. Энээн тухай манай музейдэ видео буулганхай кассетэ бии. Энэ дэбтэр музейдэ сэнтэй экспонат гээшэ.

          Энэ дэбтэр Дондоков Д.Д. гансата түрэлхидтэнь, маанадта үгөөгүй, харин лата хэлэнhээ ород хэлэндэ оршуулжа, «Студёный ветерок Амгаланты» гэжэ статья сониндо хэблүүлhэн. Тиигэhэнэй удаа маанадта 2010 ондо үгэhэн байна.

          Энэ дэбтэрынь мүнөө сагта маанадта аргагүй сэнтэй гээшэ, нангинаар хадагалагдажа байдаг.

          Дэбтэрэй герой минии абга танкист, гвардии сержант Жамбалдоржиев Радна-Базар Эсэгэ ороноо хамгаалгын агууехэ дайнда 1942 оной февралиин 25-hаа, 1945 он хүрэтэр хабаадаhан, Украинада, Львов шадар дайлалдажа ябатараа, гараа ехээр шархатажа, аргалуулжа нютагаа бусаhан юм.

Энэ дэбтэр соо олон түхэлэй тэмдэглэлнүүд бии: фронт орожо ябахаhаа хойшо үзэhэн хараhан байлдаанууд тухай, hанаанда ороhон бодолнууд,  Уралhаа ерэhэн басаганай бэшэг тухай, фотозурагууд гэхэ мэтэ. Харин ехэнхи хубинь дайн тухай бэшээтэй. Аюулта дайнай газарта ябахадаа, бэшэhэн тэмдэгүүдни бү хосорог, хожом хойно арадтамни ашатай, удхатай, хэрэгтэй байха гэжэ сэдьхэжэ ябаhыень энэ дэбтэр лаб харуулна.

           Юундэ, ямар зорилготойгоор энэ дневник Радна-Базар абга  бэшээ гээшэб? Минии hанахада, холын хараа бодолтой байгаа гээшэ. Уг гарбалдаа, нютагаархидтаа, буряад орондоо дайнай түүхэ, тэрэ сагай үе тухай дурасхаал үлөөhэн юм.

          Радна-Базар Жамбалдоржиев дэбтэрэйнгээ hүүлшын хуудаhанда бултанда хандажа, иигэжэ захяа бэшэhэн байна: «Yри бэенэрни, аха дүүнэрни энээниие мартангүй ябагты! Иимэ сагта  орон нютагтаа, элинсэг хулинсагтаа шүтэн ябагты!».

          Абгамни үхэл соогуур ябажа, шархаталгын зоболон гаталжа, нютагаа бусажа ерээ хадаа үри бэеые үдхэжэ, аха дүүнэрээ хаража, үбгэ наhан боложо, жаргажа hуухаяа яагааб даа. Теэд хэды hайхан хүсэлынь, түсэбынь, найдалынь уршагта дайн таhалаа гээшэб, бараниие үгөөр хэлэхын бэшэ, дамжуулхын аргагүй.

          Ямар найдамтай, баатарай шанартай абгатай байгаа гээшэбиб гэhэн бодолнууд мүнөө дэбтэрыень харахадаа эзэлүүдгүй hанаандамни ороно. Иимэнүүд лэ эрэшүүл байхадаа, аймшагтай hүрөөтэй дайе дабажа, Илалта асараа бшуу. Эсэгын дайнда эрэлхэгээр хабаадаhан абгамни намдаа, түэлхидт өө, нютагаархидтаа хайратай. Агууехэ Илалтын хэрэгтэ сэгнэшэгүй хубитаяа оруулhанайнь, баатарлигаар дайлалдаhанайнь түлөө, энэ борохон дэбтэрэйнь түлөө доро дохиноб, хэзээдэшье мартагдахагүй маанадтаа.

Саг ошожол байна, харин энэ дэбтэр соохи материал аргагүй сэнтэй. Энэ дэбтэрыень харахадаа досоомни аргагүй ехэ омогорхол түрэнэ. Иимэ юрын буряад хүбүүн бүхы зондо иимэ дэбтэр үлээhэн гээшэ. Саашадаа би лата хэлэ шудалжа, энэ дэбтэрыень өөрөө оршуулжа, уншаад абга тухайгаа номшье бэшэхэб гэжэ зорилго табинаб.

          Жэлэй ошохо бүри Радна-Базар абгын борохон дэбтэр, эрэлхэг дайшалхы ябадалынь бидэнээр дамжан оршолонто энэ дэлхэй дээрэ омогорхохо одомнай болон хэтэ мүнхэдөө үлэхэ ёhотой.

Хэрэглэгдэһэн литература:

1.     Радна-Базар Жамбалдоржиевай ѳѳрын гараар бэшэһэн дэбтэр.

2.     Дондоков Д.Д. «Студёный ветерок Амгаланты», Буряад үнэн //Дүхэриг, 2005 он.

3.     Абын, түрэлхидэй хѳѳрѳѳнһѳѳ.