Етістікпен жұмыс жасайтын жолдары

Учим казахский язык вместе

«Главное делание и все получиться»

Мулькибаева Роза Бейсенбековна

Мақсатым:

Кәсіби және техникалық білім беру оқу орындарында студенттердің ауызекі сөйлеуіне үйрету

Әдістеменің авторы Рысты Мүлкібаева Бейсенбекқызы

Жай ауызекі сөйлемдерді қазақ тіліне аудару қабілеті балалардың қазақ тілінде ауыз екі сөйлеуіне көшуде аса маңызды аспектілердің бірі болып саналады. Тәжірибеге сүйенсек, көбінесе оқушылар етістікпен жұмыс жасау кезінде, бірқатар қиындықтарға тап болады.

 Қазақ тіліне аударылмайтын орыс тілдегі етістіктері бар екені бәрімізге мәлім. Егер де сондай етістіктердің ауыспалы мағынада баламасы болса да  ол нақты берілген сөйлемге сай болмайды. Бұл жәйтті қалай қарастыруға болады екен?  Ең алдымен, мен өз күшіммен балаларға арнап әзірлеген кестемен танысуды жөн деп санаймын.   Осы кестенің ішінде әртүрлі мағынада берілген етістікті сөздер жинағының қысқаша алгоритмін ұсынамын.  Ұсынылған алгоритм бойынша сөздерді жинақтай отырып, мәтінге сәйкестігін анықтаған жөн.  Алгоритм арқылы келтірілген етістікті сөздің ережелері сол немесе басқа сөйлемдерге бағынышты бола бермейді.

Бір сөйлемді сан алуан түрде аударсақ та, оның мән – мағынасы жоғалмайды.

Мысалы: Мүмкін, мен барамын. Возможно, я пойду. Мен баратын едім. Я, возможно, пойду.

Он, оказывается, умеет кататься на лыжах. Ол шаңғы тебе алады екен. Ол шаңғыны тебу біліпті. Ол шаңғыны тебе ала біліпті

Кестені негізге ала отырып, жұмыс істеп көрейік.  Жай  сөйлемді аударайық.

Мысалы: Хочу выучить казахские слова

Орыс тілінде сөйлем құрастыру

           Время глагола        Сын есім Нені? Что? Табыс септік, көпше түрі

1Хочу                                     выучить        казахские слова

 

Сөздікпен жұмыс

2түбір+ғы/гі,/қы/кі+ т.ж  келеді,жатта-у,    қазақ    сөз

 

 «хочу» деген сөзді кілтті сөз деп санауға болады, себебі «хочу» деген сөздің тура аудармасы мәтіндегі сөйлемге сай келмейді. Кестедегі кілтті сөздер бағанасында «Хочу» деген сөз бар. «Мысалы» бағанасында сұлбалар берілген. Сол сұлба арқылы  «хочу учить» сөзін қазақ тіліне дұрыс аудару ережелері көрсетілген. Сұлба арқылы аудару нәтижесінде «Хочу учить» сөз тіркесі «Жаттағым келеді» деп аударылатынына көздеріңіз жетеді.

Грамматикалық жұмыс

3Жатта+ғы+м кел+е+ді,       қазақ сөздер+ді

Правильное построение предложения

4      Қазақ сөздерді  жаттағым келеді.

К Е С Т Е

 Етістік сөздердің мысалдары:

	Мысалы	Кілт сөз	Ереже	Мысалдың аудармасы
1	Түбір+у	«Делать»	НегізгіНепроизводный Бастапқы түрі Начальная форма	Учиться
2	Түбір-у	«Делай»	Бұйрық райПовелительное наклонение	Учись
5	Түбір-іңіз Үйрен-іңіз Научитесь	«Делайте»	Сыпайы түрде В вежливой форме	Секіруге үйреніңіз. Учитесь  прыгать
6	Түбір+ді Үйрен +ді Учился, научился	«Делал»	Очевидно- прошедшее время	Секіруге  үйренді. Научился прыгать
8	Түбір+ген+ ше Пока научиться Түбір+бе+ген+ше Пока не научится	«Пока»	Есімше Причастие	Ол секіргенше, мен  шаңғы алуға үлгере аламын. Пока он прыгнет, я успею взять лыжи
9	Түбір+п+пын Мен оны жатта+п+пын Я, оказывается, это учил	«Давно делал» «Делал же»	Нәтижелі өткелі шақ Прошедшее результативное время	Өлеңді жаттағанмын.  Я учил стихотворение
10	Түбір+етін Когда-то обучался	«Когда-то»	Дағдылы өткен шақПрошедшее обычное время	Биікке секіруге үйренетін. Учился прыгать в высоту
11	Түбір+е+ді Үйрене+ді. Научится	«Будет делать»	Келер шақ Будущее время	Биікке секіруге үйренеді. Научится прыгать в высоту
26	Түбір+е алдым Үйрен +е алдым Я смог научиться	«Смог»	Қалау райЖелательное наклонение Значение сожаления	Биікке секіруге үйрене алдым Я  смог научиься прыгать в высоту
29	Үйрен+у керек Түбір+у керек Надо научиться	«Надо»	Цель	Қазақ тілде сөйлеуге  үйрену керек Надо учиться говорить по-казахски
30	түбір+кіз, қыз,тқыз, ткіз, ғыз,гіз	«Заставь»	Өзгелік етіс Понудительный	Секіруге үйреткіз Заставь научиться
31	Түбір+кіз+ ейін  Үйрет+кіз+ ейін  Давай заставлю его  учить	«Давай заставлю»	Өзгелік етіс Понудительный	Секіруге үйреткізейін Давай заставлю научиться
31	Түбір+кіз+бе+йін  Үйрет+кіз+бе+йін  Давай заставлю его  учить	«Давай не заставлю»	Өзгелік етіс Побудительный	Секіруге үйреткізбейін Давай заставлю не учить

Мысалы:

ü  Ты пойдешь работать на завод?

Сен зауытқа жұмыс істеуге бар+а+сың ба?

ü  Нет, не могу, документы не готовый.

Жоқ, бар+а ал+ма+й+мын, құжаттарым дайын емес.

ü  Давай, вместе быстро соберем документы

Екеуміз құжаттарыңды жылдамдатып ретте+йік

ü  Да, надо это дело завершить быстро.

Иә, бұл істі тез аяқта+у керек.

Шаңырақты қолдану  арқылы мен көптеген мақсаттарға қол жеткіземін.

1.     Студенттердің лексикалық қорын қамту;

2.     Сөйлемдерді дұрыс құрастыру іскерлігіне үйрету;

3.     Сөздерді қазақ тілінде  дұрыс айту, ойларын толық жеткізу;

4.     У ребят появляется уверенность в своих умениях.

5.     Повышается  работоспособность группы.

Таблица глаголов передаланна в «шаңырақ», что помогает ребятам строить простые, а порой и сложные предложения разговорного типа.