Ежелгі ереже есептер туралы

Ежелгі  ереже  есептер

    Оқушыларды  өз  ата-бабаларының  есеппен  қалай  шұғылданғаны  жайлы  хабардар  ету  мақсатында  ежелгі  ереже  есептерге  ерекше  көңіл  бөлген  дұрыс.  Қазақ  есепшілері  жыл  қайыру  есептерін,  жыл  маусымдарының  уақыттарын,  мал  төлдеуінің  басталуын,  аяқталуын,  балалардың  өмірге  келген  күндерін,  мүшел  жастарын  анықтаумен  шұғылданған. 

      Мүшел – қазақша  жыл  қайыру  есебінің  бірлік  өлшемі.  Бұл  есептеме  бойынша  әрбір  12  жыл  бір  мүшел  деп  алынады.  Мұнда  бастапқы  бірінші мүшелді  13  жыл  деп  санайды.      Ежелгі  есепшілер  адам  ғұмырының  басы  бала  бойға  біткен  күннен  басталады  деп  пайымдаған.  Сондықтан  адам  жасы  туралы  жылнамаларда  алғашқы  мүшелге  «аты  жоққа» (яғни  «нөлдік»)  әр  жылды  қосып  есептейді.  Сол  себепті  бірінші  мүшел  13  жастан  тұрады  деп  алынған. 

Қазақтың  мүшелдеп  жыл  қайыру  ережесі

1-қадам.  Берілген  а  жыл  санына  9-ды  қосыңыз:  b =  a + 9.

2-қадам.  1-қадамда  табылған b қосындыны  12-ге бөлгенде  шығатын  қалдықты  табыңыз:    b = 12·n + r.

3-қадам.  2-қадамда  табылған  r  қалдық  бойынша  мүшелдегі  жылдар  тізбегіндегі  жылдың  рет  санына  сәйкес  жылдың  атын  жазыңыз.

Мысалы:  Абай  1845  жылы  туған,  а = 1845.  Осы  дерекке  сүйеніп,  мүшел  есебі  бойынша  Абайдың  туған  жылы  былай  анықталады.

1-қадам.  b = 1845 + 9 = 1854

2-қадам.  1854 = 12 · 154 + 6

3-қадам.  r = 6,  демек  Абай  мүшел  есебінің  6-шы  жылында,  яғни  Жылан  жылы  дүниеге  келген.

    Қазақтың  мүшелдеп  жыл  қайыру  есебінің  басты  тірегі  санды  12-ге  бөлуден  шығатын  r  қалдық  болып  табылады.  Бақсақ,  тең  қалдықтар  жылдас  адамдардың  туған  жылына  сәйкес  келеді.  Осыған  қарап  былайша  тұжырым жасауға  болады:  Жылдас  жандар – тең  қалдықты  сандар.

      Ескі  кітаптарда,  көне  қолжазбаларда  адамдардың  туған,  қайтыс  болған  жылдарын,  сондай-ақ  тарихи  оқиғалар  хижра  жыл  есебімен  белгіленеді.  Осы  жылды  сіз  бен  біз  пайдаланып  жүрген  Григорян  жыл  есебіне  қалай  айналдыруға  болады?  Ол  өте  оңай.  Ол  үшін  хижра  жылын  33  санына  бөлу  керек (33  саны  хижра  жылымен  Григорян  күнтізбесінің  бір-біріне  тең  келетін  мезгілін  көрсетеді).  Бөлуден  шыққан  санды  хижра  жылынан  алып,  одан  қалған  санға  622-ні  қосу  керек.  622  саны,  өздеріңіз  білетіндей,  Мұхаммед  пайғамбардың  Меккеден  Мәдинә  шаһарына  көшкен  жылын  білдіреді.  Формула  бойынша  көрсетсек,  төмендегідей  болады: Г =  + 622

Бір ескеретін  жәйт:  әуелгі  санды  33-ке  бөлгенде  нәтиже  қалдықпен  шығады.  Егер  осы  қалдық  33-тің  жартысынан,  яғни  17-ден   артық  болса,  шыққан  нәтиже  бүтін  санға  айналдырылады.  Егер  қалдық  16-дан  кем  болса,  онда  нәтиженің  тек  бүтін  бөлігі  ғана  алынады.

     Мысалы,  қазақ  топырағынан  шыққан  данышпан  перзент  Әбу-Насыр  әл-Фараби хижра  жыл  санауының  255  жылы  туған.  Бұл  қазіргі  жыл  санауымен  қай  жыл  екенін  табайық.  255 : 33 = 7,        255 – 7 = 248,    248 + 622 = 870.   Яғни  әл-Фараби  870  жылы  дүниеге  келген  екен.

     Ал  енді  григорян  жылын  хижра  жылына  қалай  айналдырамыз?  Ол  үшін  осы  жылдан  622-ні  аламыз.  Нәтижесін  33-ке  бөлеміз  де,  бұдан  шыққан  санды   алдыңғы  азайтындыға  қоссақ,  керек  есебіміздің  шыққаны.  Мысал  үшін,  сіз  1985 жылы  туылғансыз.  Бұл  хижраның  қай  жылы  болмақ?

   1985 – 622 = 1363,         1363 : 33 = 41,    1363 + 41 = 1404.

   Демек,  сіз  хижраның  1385  жылы  туылған екенсіз.

     Осы  ережелерді  пайдаланып  кез  келген  адамның  туған  жылын  немесе  тарихи  оқиғаның  қазақ  жыл  қайруының,  мұсылман  және  григорян    күнтізбелерінің  қай   жылы   болғанын   кез   келген   оқушы  есептей  алады.     

     Тарих  пен  қатар  оқушылаға  батырлар  жырынан,  лиро-эпостық  жырлардан   есептер   құрастырып,  олардың  бірнеше  шешу  тәсілдерін  үйрету  де  олардың  пәнге  қызығушылықтарын  арттырады  және  ғылымға деген  көзқарастарын  қалыптастырады.  Сонымен  қатар  оқушылардың  күнделікті  тұрмысында  кездесетін  тәжірибелік  есептердің  де ықпалы  зор.  Мұндай  мазмұндағы  есептер  шығару  және  баяндамалар  мен  әңгімелер  тыңдау  оқушыларға  пәннің,  ғылымның   сырын  қарапайым  жолдармен  ұғынуына  мүмкіндік  береді. 

              Сыныптан  тыс  жұмыстарда  қазақтың  ұлттық  ойындары,  сол  сияқты  есептер  құрастыру,  шешу  барысында  қазақтың  байырғы  өлшем  бірліктері   кеңінен  наихатталуы  керек.

Қазақша  жыл  жаттау  ережесі

1- қадам.  Әр  жолы  үш  сөзден  тұратын  мына  бір  шумақ  өлеңді бұлжытпай  жаттап  ал.

Түйе (1)   Сеніп (2)   Бойына (3),

Ұмыт (4)  Қалған (5) Жылдардан (6).

Жатпа (7)  Қорқып (8)  Мойыма (9),

Тайма (10)  Именіп (11)  Ділмардан (12).

2-қадам.  Өлең  жолдарындағы әр  сөздің бастапқы  әрпін  және  сол  сөздің  тұрған  орнын  еске  берік  сақта.  Мәселен,  «мойыма»  сөзі  «М»  әрпімен  басталатынын  және  бұл  сөздің  өлеңде  9-шы  орында  тұрғанын  жатқа  білу  керек.

3-қадам.  өлең  сөзіндегі  бастапқы  әріп  мүшел  жылының  бірінші  әрпіне  сәйкес  келеді,  ал  сөздің  тұрған  орны  жылдың  мүшелдегі  рет  санын  көрсетеді.  Мәселен,  «мойыма»  сөзі  «мешін»  жылының  9-шы  жыл  екенін  еске  салады.

Кеңесші  кесте

Мүшел  жылдары	Мүшел  есептеу  ережесі
0-                 Іштегі  жыл 1-                 Тышқан  жылы 2-                  Сиыр  жылы 3-                  Барыс  жылы 4-                  Қоян  жылы 5-                  Ұлу  жылы 6-                  Жылан  жылы 7-                  Жылқы  жылы 8-                  Қой  жылы 9-                  Мешін  жылы 10-    Тауық  жылы 11-     Ит  жылы 12-     Доңыз  жылы	Бір  мүшел = 13 + 0 · 12 = 13 (жас) Екі  мүшел = 13 + 1 · 12 = 25 (жас) Үш  мүшел = 13 + 2 · 12 = 37 (жас) ----------------------------------------- ------------------------------------------ ------------------------------------------ n  мүшел = 13 + (n - 1) · 12 = 12n + 1 (жас)

Қазақтың  байырғы  ұзындық  өлшем  бірліктері

Елі – бір  саусақтың  жуандығына  тең,  яғни, 1,5 – 2 см.

Тұтам – жұдырықтың  биіктігі  немесе  4  елі.

Сүйем – бас  бармақ  пен  бүгілген  сұқ  саусақтың  арасы.

Қарыс – бас  бармақ  пен  сұқ  саусақтың  арасы,  20  см  шамасында.

Шынтақ – жұдырығы  түюлі  қолдың  басынан  шынтаққа дейінгі  қашықтық.

Кез – қолдың  ұшынан  иыққа  дейінгі  қашықтық.  1  аршин  немесе  1К = 28  дюйм = 71,12 см.

Адым – аяңдап  жүргендегі  қадамның  ұзындығы,  шамамен  70-80 см.

Құлаш – Қолды  екі  жаққа  жайғандағы  екі  қол  ұштарының  ара-қашықтығы,  2  аршин + екі  иықтың  ара-қашықтығы.

Шақырым – көз  көріп,  адам  дауысы  анық  жететін  жер,  шамамен  800-1000 м.

Краткое описание документа:

     Бұл  жерде  қазақ  халқының  мүшелдеп  жыл  қайыру  ережесі,  жыл  аттарын  жаттау  ережесі  келтірілді.  Сол  сияқты  хижра  жыл  санауын  григорян  жыл  санауына  ауыстыру  және  керісінше  есептеулерді  қалай  жүзеге  асыруға  болатыны  туралы  жазылды.  Есептеулердің  қарапайым  ережелері  мен  формулалары  келтірілді.

     "Тарихи  тағылымдар  математика  беттерінде"  тақырыбында  жарияланған  мақаламда  тарихи  есептерге  мысалдар  келтірілген  болатын.  Сол  есептерді  осы  ережелердің  көмегімен  оңай  шығаруға  болады.  Математика  мұғалімдері  мен  математикамен  терең  шұғылданатын  оқушыларға  тілегім:  қазақ  тарихын,  мәдениетін,  әдебиетін  насихаттайтын  есептерді  өз  беттеріңізбен  құрастырып,  қазақ  математикасының да  дамуына  өз  үлестеріңізді  қоса  аласыздар. Мысал  және  үлгі  ретінде  "Тарихи  тағылымдар  математика  беттерінде"  атты  жарияланымды  оқуға  кеңес  беремін.