Фонетика тарауы бойынша 5 сыныпқа арналған дидактикалық құрал.

5 сынып қазақ тілі

Тарау: Фонетика

Тақырыбы: Дауысты және дауыссыз дыбыстар.

Білімі:

-Фонетикалық ұғымдардың мәнін білу;

-сөз құрамындағы дыбыстардың дауысты, дауыссыз түрлерін және олардың әрі қарай іштей жіктелуін білу;

-қазақ әліпбиінің құрамын,ретін білу;

Біліктілігі:

-Тіл дыбыстарын клафикациялай алу;

-тіл дыбыстарының жасалу жолын дәлелдей алу;

Бақылау диктанты

Мақсаты:

Оқушылардың фонетика тарауы бойынша меңгерілген білім, біліктерін зерттеу.

Міндеттері:

Сөз құрамындағы дыбыстардың дауысты, дауыссыз түрлерін және олардың әрі қарай жіктелуін білу.

                                                     «Күзет»

             Күзге таянған кез. Түн салқын, ай жарық.

             Қыз бозбала алтыбақан құрып, қой күзетіп, ойнап жүрді. Мен де басқа балалармен бірге сонда ойнап жүрдім.

             Бір мезгілде қой дүр ете қалды.Иттер үріп,адамдар айтақтап шулаумен болды.

             Қойлар ұйлығып, жатпай маңырай берді.Қойшы барып қасқыр тартқан қара қойды алып келіп, үйдің жанына байлап қойды.

                                                  Тапсырмалар.

I.Күзет, қойшы сөздеріне толық дыбыстық талдау, жаса.

II. Адасқан әріптерді орнына қойып,көшір және сол сөздерден бірнеше сөйлем құрап жаз.

1.К,м,и,і.                  3.Ә,е,ж,с,і.                    5.А,қ,о,л,м,а.

2.Қ,ы,з,е,т,м.            4.Қ,н,а,т.                      6.А,т,с,а,н,а.

III. «Кітап –сенің ақылшың » деген тақырыпқа ойтолғау жаз.

Әдістемелер жүйесі

ТӨА					ТЖӨТ				ТӨА				Р-Б					ӨЖ					тест					Бақылау жұмысы
1	2		3	4	1	2	3	4	1	2	3	4	1	2		3	4	1	2		3	4
№		Тақырып мазмұны													Сағат саны					уақыты					Жаңа ұғымдар
1		Жуан және жіңішке дауысты дыбыстар
2		Ашық, қысаң дауыстылар
3		Еріндік, езулік дауыстылар
4		Дауыссыз дыбыстар олардың түрлері
5		Тест тапсырмалары
6		Бақылау жұмысы «Күзет»

Тақырыптармен өзара алмасу-1 (ТӨА)

Жуан және жіңішке дауыстылар.

I.Дауысты дыбыстар жақтың қатысына қарай жуан, жіңішке болып екіге бөлінеді.

Жуан дауыстылар: а,о,ұ,ы,(у) (5)

Жіңішке дауыстылар: ә,ө,ү,і,е,э,и,(у) (8)

Дауыстыдан соң және сөз басында дауыссыздан бұрын келген  «у»дыбысы дауысты болады.

 Мысалы: сурет,жазу,улап-шулап.

1.Дауысты дыбыстар дегеніміз не?

2.Дауысты дыбыстар нешеге бөлінеді?

3.Мысалдар арқылы жауабыңды дәлелде.

4.Жуан, жіңішке дауысты  дыбыстарды атап бер.

5.  «У»дыбысы қай уақытта дауысты қай уақытта дауыссыз болады?

6.Мына сөздерде «у» дыбысы қандай?

Мысалы:Қауын,бауырсақ,жауын,қуану,жүгіру,елжіреу,емірену.

II.1.Мына сөйлемдерді көшіріп,жуан,жіңішке дауысты дыбыстардың астын сыз.

          Талғат түстен кейін оқитын болған.

Бүгін ертелеу шығып,мектепке асығып келе жатқан.

          Баласы анасының айтқанын бұлжытпай орындап, кешкісін алтынды әкесіне ұсынады.

          Қазір дүниеде екі мың жеті жүз тоқсан алты тіл қолданылады.

    2.Мына сөздердің ішінен жуан «у»дыбысы бар сөздерді бір бағанға, жіңішке «у»дыбысы бар сөздерді екінші бағанға жазып, дәлелде.

Ашу, білу,қазу,сену,жазу,қуану,жуан,беру,ілу, жолығу,кезу,сызушы,жуа,көну,қону,жону,алу, жету,ту,екеу,кету,сезу,күнелту,жалбарыну,кеміту,бөлу,көбейту,суғару,айту.

3.Жұмбақтарды көшіріп жаз,шешуін тап және қандай дыбыс айтып бер.

Әнде бар,                                Жаңада бар,

                              Күйде жоқ.                                 Ескіде жоқ.

                              Сәнде бар,                                  Танада бар,

                              Биде жоқ.(ә)                               Ешкіде жоқ (а)

                                                     Жерде жоқ,             Шөлде бар,

                                                      Отта бар.                Суда жоқ.

                                                      Барда жоқ,             Көлде бар,

                                                      Жоқта бар. (О)      Буда жоқ (ө)     

4.Шешуі жуан,жіңішке дауысты дыбыстар болатындай өзің бірнеше жұмбақтар ойлап жаз.

Тақырыптармен өзара алмасу-2(ТӨА)

Ашық,қысаң дауыстылар.

I.Дауысты дыбыстар жақтың ашылу қалпына қарай ашық, қысаң болыпекіге бөлінеді.

Ашық дауыстылар:ә,а,о,ө,е,э. (6)

Қысаң дауыстылар: ы,і,и,у,ұ,ү.(6)

1.Дауысты дыбыстарды жақтың ашылу қалпына қарай нешеге бөлеміз?

2.Ашық дауыстылар нешеу?

3.Қысаң дауыстылар нешеу?

4.Ашық, қысаң дауыстылар деп қандай дауыстыларды айтамыз?

II.1. Мына жұмбақтың шешуін тауып,қандай дыбыстарға жататынын айт, жұмбақты жаттап ал.

Мысықта бар,             Көлде бар,                     Аспанда бар,

Күшікте жоқ.              Сайда жоқ.                    Жерде жоқ.

Қасықта бар,               Төлде бар,                     Алмада бар,

Есікте жоқ.(ы)             Тайда жоқ. (ө)              Елде жоқ.   (а)

2.Төмендегі дыбыстарды тиісінше қатыстырып,сөз жаса,ашық,қысаң дауыстылардың астын сызып, қалған үш сөзбен сөйлем құра.

а) Қ,й,қ,ы,а.

ә) і,л,п.

б) и,г,н,а,з,я,м,и.

в) а,л,б,а,ұ,а,ғ.

г) а,н,д,ы,п,ш,а,н.

ғ) ы,ж,ү,м,с.

3. Мәтінді оқып шық,ашық,қысаң дауыстылары бар сөздерді екі бағанға, аралас сөздерді бір бағанға жаз.

         Қазіргі кезде терең білім болмаса,елімізді өркендете алмаймыз.

         Әр оқушы жан-жақты білім алуға міндетті. Білім алу да зор күш екенін ұмытпа.

4.Тек ашық, қысаң дауысты дыбыстардан тұратын бірнеше қала,жер, су аттарын жаз.

«Астана-бас қала» деген тақырыпта ойтолғау жаз.

Тақырыптармен өзара алмасу-3(ТӨА)

Еріндік,езулік дауыстылар.

I.1. Дауысты дыбыстар ерін мен езудің қатысына қарай екіге бөлінеді.

Еріндік дауыстылар: о,ө,у,ұ,ү (5)

Езулік дауыстылар: а,ә,е,э,ы,і,и. (7)

1.Дауысты дыбыстар  ерін мен езудің қатысына қарай нешеге бөлінеді?

2.Еріндік дауыстылар деп қандай дыбыстарды айтамыз?

3.Езулік  дауыстылар деп қандай дыбыстарды айтамыз?

II.1.Мына өлеңнен еріндік,езулік дауысты дыбысы бар сөздерді екі бөлек жазып шық.

Бата отырып шіреніп,                       Ләңгі тепті бір барыс,

Борсық айдап кемені.                       Лашын киді сулықты.

Бытпылдықтап бір елік,                   Лепіргенде жолбарыс,

Бура мініп келеді.                             Лаң ашуға булықты.

2.Мына мәтіннен еріндік,езулік дауысты дыбыстары бар сөздерді екі бағанға,аралас сөздерді бір бағанға жаз.

Таң сарғайып келеді. Шығыстан жұмсақ, салқын жел соғып тұр. Жау жағы бас көтеріп, жолдан шыға Берікболдар жатқан жылғаға қарай беттеді. Қаптаған жау беті, тағы қайтарылды. Жоқ, бұл ойды мен өсірген емеспін.

3. Еріндік, езулік дауысты дыбыстардан тұратын бірнеше сөз ойлап жазып, сөйлем құрастыр.                                                                                           

4. «Қазақстан» сөзіне сөзжұмбақ құрастыр.

Тақырыптармен өзара алмасу-4(ТӨА)

Дауыссыз дыбыстар

I.1.Дауыссыз дыбыстар деп қандай дыбыстарды айтамыз?

  2. Дауыссыз дыбыстардың неше түрі бар?

  3.Дауыссыздар өздігінен буын жасай алады ма?

  4. Дауыссыздың дауыстыдан айырмашылығы қандай?

  5.Қанша дауыссыз дыбыс бар?

II.2. Өлеңді мәнерлеп оқып,көшіріп жаз.

Асты сызылған сөздердің дауыссыз дыбыстарын тап.

Оқу-білім-жанған шырақ,ойласаң.

Үйренерсің, іздеп көрсең- қалмасаң.

Қу өнердіғ бу беліңді,жігер сал,

Пайда аларсың, қаужанарсың, тоймасаң.

2. Дала тып-тыныш,тек анда-санда лүп етіп соққан желмен ойнап үкілі қурай мен қамыс бастары шуылдай жөнеледі де, лезде тына қалады.

Осы сөйлемнен көп нүктенің орнына тиісті әріптерді жаз.

Үнді:..............

Ұяң:...............

Қатаң:.............

3. Мына сөздерге көрсетілген жұп дауыссыздардың тиістісін жаз.

а) п-б: .....айдасыз, ......аласыз, ......алың, ......са....ар, до.....,до....ы.

ә) с-з:  а....амат,  ба...тыр, ....сү.....бе, сү.....істі, сүтсі..., сөз...із.

б) к-г: ә...е, е...ін, кө....тем,   ......еремет, те...емет, тө..., кө....

в)т-д: ба...пақ,  са....ақ,  .....абыс,  .....алап,  ....әрі,  ....өбет.

4. «Досы көпті жау алмас»деген тақырыпта мәтін құрастырып, дауыссыз дыбыстардың астын сызып көрсет.

ТЖӨТ-1

Дауысты дыбыстар.

1.тылар.Дыбыс пен әріптің айырмашылығы неде?

2.Дауысты дыбыс дегеніміз не, оларды ата?

3.Неліктен олар дауысты болады?

4.Дауысты дыбыстар неше топқа бөлінеді, атап бер?

5. «у»дыбысы қай уақытта дауысты болады, мысалдармен толық дәлелде.

ТЖӨТ-2

Жуан, жіңішке дауыстылар.

1.Қандай дыбыстар тілдің қатысына қарай бөлінеді?

2.Жуан, жіңішке дауыстылар дегеніміз қандай дыбыстар?

3.Жуан, жіңішке дыбыстар қанша толық жауап жаз?

4. «у»дыбысы қай уақытта жуан,қай уақытта жіңішке болады?

ТЖӨТ-3

Ашық, қысаң дауыстылар.

1.Дауысты дыбыстарды жақтың қатысына қарай нешеге бөлеміз?

2.Ашық, қысаң дауыстылар дегеніміз қандай дауыстылар?

3.Ашық, қысаң дауыстылар нешеу және жеке-жеке атап бер.

ТЖӨТ-4

Еріндік, езулік дауыстылар.

1.Еріндік, езулік дауыстылар деп қандай дауыстыларды айтамыз?

2.Еріндік дауысты дыбыстарға тоқтал, атап бер.

3.Езулік дауысты дыбыстар нешеу, толық ата.

ТЖӨТ-5

Дауыссыз дыбыстар.

1.Дауыссыз дыбыстар дегеніміз не?

2.Дауыссыз дыбыстар нешеге бөлінеді?

3.Дауыссыздар буын жасай алады ма?

4. Дауысты дыбыстардан дауыссыздардың айырмашылығы неде?

5.Дауыссыздар нешеу және ата.

ТӨА-1

I.Мына сөзге дыбыстық талдау жаса:

Батыр.

Алгоритм.

1.Сөздерді оқы:батыр.

2.Буынға бөл, қанша буын? Ба-тыр, 2 буын.

3.Неше дауысты, неше дауыссыз? 3 д/з, 2 д/ы.

4.Әр дыбысқа талдау жаса.

Б-/б/-д/з, ұяң

а-/а/-д/ы, жуан, ашық, езулік.

Т-/т/-д/з, қатаң.

Ы-/ы/-д/ы, жуан, қысаң, езулік.

Р-/р/-д/з, үнді.

5. Қанша дыбыс, қанша әріп? 5 дыб. 5 әріп.

II.Тапсырма:

Мына сөздерге дыбыстық талдау жаса.

Тарих,орақ.

ТӨА-2

I.Мына сөзге дыбыстық талдау жаса:

Батыр.

Алгоритм.

1.Сөздерді оқы:батыр.

2.Буынға бөл, қанша буын? Ба-тыр, 2 буын.

3.Неше дауысты, неше дауыссыз? 3 д/з, 2 д/ы.

4.Әр дыбысқа талдау жаса.

Б-/б/-д/з, ұяң

а-/а/-д/ы, жуан, ашық, езулік.

Т-/т/-д/з, қатаң.

Ы-/ы/-д/ы, жуан, қысаң, езулік.

Р-/р/-д/з, үнді.

5. Қанша дыбыс, қанша әріп? 5 дыб. 5 әріп.

II.Тапсырма:

Ақмола, Алматы.

ТӨА-3

I.Көп нүктенің орнына тиісті әріпті қойып,сол әріптерге талдау жаса. Ж...н...л...с.

Алгоритм.

1.Тиісті әріпті қойып,оқы.

2.Буынға бөл,қанша буын?

3.Қанша дауысты дыбыс, қанша дауыссыз дыбыс?

4.Қанша әріп, қанша дыбыс?

5.Тиісті әріптерді талда.

II. Тапсырма:

Б....лі...п....з....,о....у.

Р-Б-1.

1.Мәтінді оқып,көшіріп жаз, ашық және  қысаң дауысты дыбыстардың астын сыз.

      Баланың Алматы абақтысынан қашқанына жылға жақын уақыт болды.

Бірақ миына сіңіп қалған дағдыдан  әлі арыла алмайды. Темір сылдыр етсе, кісен сылдырлағандай көрінеді. Тәуірірек киінген адам кездессе, саймасайдың жақындары сияқтанып елестейді.

2.Мына сөздерге «у» дыбысын қосып,жаз және қай жерде жуан,қай жерде жіңішке ата.

Жаз,тоқ,аз,кел,бер,шеш,бас,тас,жаса,тоқ,ұш.

3. Көп нүктенің орнына тиісті әріптерді қойып, көшір.

Ж.....н....т,  Б....л.....т, т.....ғ....., ж....м....с, с.....ук.....л, к....р.....нд....ш,

Ж.....йл...у,  ......сқ.....з.....н...., ......қ.....лд....., ж.....у....н.

4. «Нан –қастиетті тағам»

Деген тақырыпқа қысқаша мәтін құрастыр.

Р-Б-2

1.Жуан «у» дыбысы бар сөздерді бір бағанға,жіңішке «у»дыбысы бар сөздерді екінші бағанға жаз.

Ашу,білу, қазу,сену,жазу,қулыкеш,беру,ілу,жолығу,кезу,сызушы,жуан,көну,қону,жағу,шешу,жабу,көшу,жіберу,айту.

2. Мына жұмбақты көшіріп жазып, жуан дауысты сөздердің астын бір,жіңішке дауыстылардың астын екі сызықпен сызыңдар.

 А) Ішіне тамақ салынған,

      Есігі тастай жабылған.

Ә) Қамыс құлақ, тостаған тұяқ.

     Мінсен -қанат,сүті-дәрі,

     Еті тамақ.

Б)Әкесі –тышқан,

    Шешесі –құстан.

3.Өлеңді мәнерлеп оқы, еріндік,езулік дауыстыларды тап.

«Әділ іс»

Әділ іс-ағын судың арнасындай,

Әділ сөз-болат семсер алмасындай.

Пайда етпе өмір бойы өтірік айтып,

Жаласы қалмас бір күн жармасылмай.

Жігітке жаңғалақтық жараспайды,

Сиырдың тайында емген ардасындай.

Түпсіз ой, тұрақсыз іс,білімсіз күш,

Қалбиған қарақшының қалбасындай.

4.Айтылуы жағынан бір-біріне ұқсайтын бірнеше сөз теріп жазыңдар.

Үлгі: түлкі-күлкі, аяқ-таяқ т.б.

Сол сөздерден жуан,жіңішке дауыстылардың астын сыз.

Р-Б-3

1.Мына берілген сөздерді оқы,сөйлем құрастырсөздердің ішінен дауысты дыбыстарды тауып,астын бір сызықпен сыз.

Ақмола, тасбақа, қымызхана, жайлау, зейнетақы.

2. Мәтіндегі дауысты дыбыстарды теріп алып, кесте бойынша толтыр.

          Менің бір жолдасым бар. Жолдас болғанда бір түрлі! Қайда барсам қасымнан қалмайды.Менсіз ешқайда бармайды.Тұрсам тұрады, жүрсем жүреді,жүгірсем жүгіреді,жатсам жатады, жазсам жазады. Бірақ үндемейді.

         Ертеңгілік, кешкілік үлкейіп, өсңіп кетті.Түсте тырбиып,ергежейлі болды.Жарықта жаныңнан қалмайтын жолдасым қараңғы болса ,ғайып болады да кетеді.       

                                                                                                  (А.Байтұрсынов)

Тілдің қатысына қарай		Жақтың қатысына қарай		Ерін мен езудің қатысына қарай
жуан	жіңішке	ашық	қысаң	еріндік	езулік

3. Мына сөздерге дыбыстық талдау жаса.

Талғат,қамал,суретші.

4. «Менңғ сүйікті анам»деген тақырыпта шағын мәтін құрастыр және ашық,қысаң дауыстылардың астын бір сызықпен сыз.

Р-Б-4.

1.«Қос шалқар» деген мәтіннен 255-жаттығу.Езулік дауысты дыбыстары бар сөздерді жуан, жіңіщкелігіне қарай екі топқа бөліп жаз.

2.Тек ашық дауысты дыбыстан тұрған бірнеше сөз ойлап жаз.

3.Сөздің бас,аяғы бірдей дауысты болып келетін 10 сөз тауып жаз.

Үлгі: ана,іні,аға.

4.Е  дыбысынан басталатын бірнеше жер-су аттарын жаз және екі сөзге дыбыстық талдау жаса.

Р-Б-5

1.Мына өлең жолдарын көшіріп,қатаң және ұяң дауыстылардың астын сыз.

Күз.

Ақ қайың төкті суға жапырағын,

Шымырлап беті күліп жатыр ағын.

Мынау дүние сабырлы түрге еніпті,

Күз жайлап жерімнің кең атырабын.

Даланың сарғыш тартып атырабы,

Күз тырнағын гүлдерге батырады.

Өмірдің өзі-дағы далаға ұқсас;

Көктем күліп, күз ойлы жатыр әне.

2.Бір дауысты, бір дауыссыз дыбыстан алмасып келіп отыратын бірнеше сөз тауып жаз.

Үлгі: белес, өрік.

3.Мына сөздерге дыбыстық талдау жаса:

Атамекен, Қоскөл.

4. «Жазғы демалыс күндерінде»деген тақырып бойынша шығарма жаз.

Шығармадан үнді дауыссыз дыбыстардың астын сызып, көрсет.

ӨЖ-1

Дауысты дыбыстар.

1.Қазақ тіліне тән дыбыстарды ата?

Қазақ тіліне тән дыбыстар(9) ә,ғ,қ,ң,ө,ұ,ү,һ,і.

2.Дауысты дыбыс дегеніміз не?

Ауа өкпеден кедергісіз шығып, үннен ғана тұратын дыбыстарды дауысты дыбыстар дейміз.

3.Тілдің қатысына қарай дауысты дыбыстар нешеге бөлінеді?

Дауысты дыбыстар екіге бөлінеді.1.Жуан.2 Жіңішке.

ӨЖ-2

Жуан, жіңішке дауыстылар.

1.Жуан дауыстылар деп қандай дыбыстарды айтамыз және нешеу?

Тіл кейін шегініп, үсті дөңестену арқылы жасалған дауысты дыбыстарды  жуан дауыстылар дейміз.

Олар (5) а,о,ұ,ы,у.

2.Жіңішке дауыстылар деп қандай дыбыстарды айтамыз, олар нешеу?

Тіл ілгері қарай созылу арқылы жасалған дауысты дыбыстарды жіңішке дауысты дыбыстар деп атаймыз.Олар тілімізде  (8) ә,ө,ү,і,е,э,и,у.

ӨЖ-3

Ашық, қысаң дауыстылар.

1.Ашық,қысаң дауысты дыбыстар дегеніміз не?

Жақтың кең ашылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды ашық дауыстылар дейміз.Олар (5) а,і,о,ө,э.

2. «у»дыбысы неліктен бірде дауысты, бірде дауыссыз болады?

 «у»дыбысы  дауыстыдан  соң келсе дауыссыз, ал дауыстыдан соң келсе дауыссыз болады.

ӨЖ-3.

Дауыссыз дыбыстар.

1.Дауыссыз дыбыстар ненің қатысына қарай үш топқа бөлінеді?

Дауыссыздар салдыр мен үннің қатысына қарай үш топқа бөлінеді.

2.Қатаң дауыссыздар  дегеніміз не?

Салдырдан жасалған дауыссыз дыбыстарды қатаң дауыссыздар деп атаймыз.

3.Ұяң дауыссыздар дегеніміз не?

Салдыр мен үннің қатысы арқылы жасалған,бірақ үннен салдыры басым дауыссыз дыбыстарды ұяң дауыссыздар дейміз.

4.Үнді дауыссыздар дегеніміз не?

Үн мен салдырдың қатысынан жасалып, бірақ салдырдан үн басым болатын дауыссыз дыбыстарды үнді дауыссыз дейміз.

Тест.

1.Тілімізде қанша дауысты дыбыс бар?

А)19      ә)12       б)21      в)  26    г) 27

2.Қайсысы езулік дауыссыздарға жатады?

А) о,ө,ы....ә) а,е,э...... б) и,у,ү....в) ү,і,и   г) а,о,ө...

3.Сөйлеу мүшелерінің қатысына қарай дауысты дыбыстар неше топқа бөлінеді.

А)  3         ә) 5               б) 4               в) 6            г) 2

4.Қай  дыбыс сөздің соңында келмейді?

А) ы     ә) о       б) а     в)  е          г) і

5.Дауысты қысаң дыбыстар қайсысы?

 а) ы,і,и     ә) а,е,э      б) ы,ө,ә     в)  у,ы,ә          г) у,ұ,ә

6.Дауыссыз дыбыстар қалай жасалады?

а) езудің қатысына қарай.

ә)ауаның кедергіге ұшырап шығуынан.

б) үн мен салдырдың қатысынан.

в) үннен ғана жасалады.

г) ауа кедергіге ұшырамай шығады.

7.

Краткое описание документа:

Тарау: Фонетика

Тақырыбы: Дауысты және дауыссыз дыбыстар.

Білімі:

-Фонетикалық ұғымдардың мәнін білу;

-сөз құрамындағы дыбыстардың дауысты, дауыссыз түрлерін және олардың әрі қарай іштей жіктелуін білу;

-қазақ әліпбиінің құрамын,ретін білу;

Біліктілігі:

-Тіл дыбыстарын клафикациялай алу;

-тіл дыбыстарының жасалу жолын дәлелдей алу;