"Фонетико - фонематикалық тіл кемістігі бар оқушылардың сөздік қорын молайту"

Фонетикалық – фонематикалық тілдік дамымаушылық – бұл әртүрлі сөйлеу бұзылыстарының салдарынан  баланың ана тілінде дыбыстау жүйесінің қалыптасуының бұзылысы. Фонетикалық – фонематикалық тілдік дамымаушылығы бар баланың сөйлеу тіліндегі негізгі  көрінетін белгі дыбыстарының қалыптаспауы. Бұл балаға тән фонетикалық қабылдау қабілетінің қалыптасуының жеткіліксіздігі болып табылады. Лексикалық – грамматикалық дамуы да кешеуілдейді.

Сөйлеу тілінің фонетикалық – фонематикалық  дамымауы – бұл сөйлеу жүйесіндегі дыбыс айту үрдістерінің қалыптасуындағы бұзылыс, ол әртүрлі сөйлеу бұзылыстары бар балаларда дыбыс айту мен қабылдаудың бұзылуы салдарынан болады. Сөйлеу тілінің дыбыстық қатарының қалыптасуындағы ауытқушылықтардың барлық түрі екі категорияда біріктіріледі: фонетикалық және фонематикалық бұзылыстар. Сөйлеу тілінің фонетикалық бұзылысы моторлы механизмдермен, ал фонематикалық – сөздің дыбыстық қатарының тілдік бағдарлану операцияларының толық болмауымен байланысты деп саналады. Сөйлеу тілінің дыбыстық қатарының қалыптасуындағы бұзылыстарға себепші механизмдердің 5 түрін қарастыру қабылданған:

1.     Артикуляциялық мүшелердің бұзылысы

2.     Сенсорлы бұзылыстар(көбіне есту)

3.     Артикуляциялық мүшелер мен тіс, жақ аппаратының анатомиялық аномалиясы

4.     Ақыл – ой дамымаушылығы.

5.     Аралас сенсомоторлы механизмдер.

Дыбыс айту мен фонетикалық қабылдаудың қарастырылған ерекшеліктерімен қатар, фонетикалық – фонематикалық дамымаушылығы бар балаларда сөздің түсініктілігі мен айқындылығының дамымаушылығы байқалады.

Фонетикалық қабылдауды қалыптастыру бойынша жұмыстар ең алдымен сөздік емес дыбыстар материалында жүзеге асады. Арнайы ойындар мен жаттығулар үрдісінде балаларда сөздік емес дыбыстарды  тану мен ажырату қабілеттілігі дамиды. Балалар ойын кезінде дыбыстық тіркестерді, сөздерді естіп, дауыстың тембрін, күшін және биіктігін ажыратуды үйрене білуі қажет. Осыдан кейін олар дыбыстық құрамы жағынан жақын дыбыстарды, кейінірек – буындарды ажыратуды үйренеді. Баланың сөйлеу тіліндегі дамымаушылықтың қатарына дыбыстарды дұрыс айтпау, сөздік қорының жетіспеуі, мәнерлеп айту тәсілдерін дұрыс қолданбауы, сондай – ақ «шамадан тыс бос сөйлеу» жатады. Осыған байланысты сөйлеу тілінің құрылымы мен оларды балалардың ақылмен қолдануына аса назар аудару керек. Ойын – баланың негізгі іс-әрекет түрі. Н.И. Крупская бала үшін ойынның алатын орны ерекше деп жазған: олар үшін ойын, оқу, еңбек, тәрбиелеудің бір түрі. Сөйлеу тіліндегі ақаулықтар еріксіз ойынға да әсер етеді. Мұндай балаларды ойынға қосу қиындайды. Олар  әлсіз, ойында алдына мақсат қоя алмайды, көбіне көрермен болады немесе оындаушы рөлін атқарады. Бұндай балаларға дидактикалық, қимылдық, шығармашылық құрастыру, рөлдік мағыналық ойындар ойнатылганы жөн.

«Кім солай сөйлейді?» ойыны

Мақсаты: жануарлардың дауысын айыра білуге және дауыстарын еліктеуге үйрету.

Ойын барысы: ойынға 4-5 бала қатысады. Мұғалім балаларға допты лақтырып бір жануарды атайды,  бала  аталған жануардың дыбыстауын еске түсіруі керек.

«Суретті тап» ойыны

Мақсаты: оқушының ойлау жылдамдығын арттыру.

Ойын барысы: оқушыларға әр түрлі суреттер беріледі, мұғалім бір әріпті атайды. Оқушылар суреттердің арасынан сол әріптен басталатын суретті  тауып көрсетуі керек.

«Қайтала» ойыны

Мақсаты: оқушылырдың есту зейінділігін, фонематикалық есту қабілеттерін дамыту.

Ойын барысы: ойынды топпен де, жеке де ойнауға болады. Балалар көздерін жұмады, мұғалім ритмді соғады. Оқушылар шапалақпен сол дыбысты қайталауы қажет.