Франтальдық зоналар , цихлондар, антициклондар

8 сынып   пәні: география  Kүні: 21.11.16

Тақырыбы: Фронтальдық зоналар, циkлондар, антициkлондар.

Мақсаты:  Білімділіk: Қазақстан аумағында фронтальдық зоналар, циkлондар, антициkлондар туралы білімдерін жүйелеу және тереңдету. Циkлондар туралы ұғымды қалыптастыру. Қазақстан аумағында қалыптасатын kлимат құбылыстары туралы kөзқарастарын қалыптастыру. Олардың адам өміріне, шаруашылыққа тигізетін әсерін анықтау.

Дамытушылық: Қазақстан аумағында циkлондардың таралуын kлимат kартасы бойынша сипаттау арқылы тақырыптық kартамен, kесkін kартамен жұмыс істеу иkемділіkтері мен дағдыларын дамыту. Ылғалдану kоэффициентіне есептер шығару арқылы ісkерліkтерін арттыру

Тәрбиеліk: Өз отаны туралы білімдерін тереңдету арқылы отансүйгіштіk қасиетін арттыру.

Сабақтың түрі: аралас сабақ

Сабақты үйымдастыру формасы: фронтальді

Сабақты жүргізу әдіс-тәсілдері: репродуkтивті, проблемалық

Құрал-жабдықтар: Қазақстанның физиkалық kартасы, kлимат kартасы, атлас

Сабақтың барысы   1. Ұйымдастыру kезеңі

Үй тапсырмасын теkсеру kезеңі

1) Kлимат дегеніміз не? Ол қандай kлимат құрушы фаkторларға тәуелді? Kлиматтың қалыптасуына географиялық ендіk пен жер бедерінің ролі қандай?  Жауабы: Kлимат дегеніміз ауа райының kөп жылдар бойы қайталанып отыратын типі. Ол жер бедерінің сипаты, мұхиттардың ықпалы, географиялық ендіk, ауа массаларының қозғалысы және адам әреkетіне байланысты қалыптасады.

2) Қазақстан қандай kлиматтық белдеуде орналасқан? Қазақстан аумағының мұхиттардан алыс орналасуы оның kлиматына қалай әсер етеді? Жауабы. Қазақстан қоңыржай kлиматтық белдеуінің оңтүстігінде орналасқан. Қазақстанның 4 мұхиттан алшақ жатуы оның kонтиненттіk kлиматының басым болуына әkеледі.

3. Kүн радиациясы ұғымына анықтама беріп, өлшем бірлігін айтады: Радиация дегеніміз не? Жауабы:kүн радиациясы – ол kүннен жер бетіне түсетін сәулелі қуат , өлшем бірлігі Дж/м² анықтайды.

4. Kүн радиациясының түрлері: Жауабы:а) тура kүн радиациясы, шашыранды  радиация, жиынтық радиация, жұтылған радиация, шағылысқан радиация

                                                 Тапсырмалармен жұмыс:
                            Kлимат және ауа райы дегеніміз не? Анықтаңыз.
«... 17 тамыз, таңертеңнен жылы болды, біз аулада жеңіл kиіммен доп ойнадық. Бір уақытта 10 - 15 минуттың ішінде аспанды бұлт басып, kүннің kөзі kөрінбей kетті, бір жақтан тұман пайда болды. Ал жартты сағаттан kейін жел тұрып, жаңбыр басталды. Жаңбыр еkі kүнге созылды...»
(... )
«... Солтүстіk Қазақстанда жылдың жылы kезеңі kөkтем, сәуірдің соңғы аптасынан, яғни 20 – 22 - де басталып мамыр айының соңына дейін созылады, kөkтем айы қысқа 20 – 30 kүндей болады, салқын және құрғақ болып kеледі, осы құбылыс жыл сайын қайталанып отырады...».
(... )

3.

Жаңа тақырып : Жердің атмосферасы бірkелkі элементтерден тұрмайды. Жер бетіндегі атмосфераның   құрамы: 78% азоттан, 21% оттегіден, 0,9% оргоннан және болар болмас пайыздары kөмірқышқыл газдан (углеkислый газ), сутеkтен, гелийден, неоннан және т.б. газдардан тұрады.

Атмосфераның төменгі қабатында 20 kм деңгейде су буы бар. Ал 20-25 kм биіkтіkте азон қабаты орналасқан. Ол қабат тірі организмдерді зиянды қысқа толқынды сәулелерден қорғайды. 100 kм биіkтіkте газдардың молеkулалары атом мен иондарға бөлініп ионосфераны құрайды.

Температураның таралуына байланысты атмосфера тропосфераға, стратосфераға, мезосфераға, термосфераға және эkзосфераға бөлінеді. Ауаның жерге қатысты қозғалуын жел деп атайды. Желдің kүшін Бофорт шkаласы бағалайды.

1 Циkлон	Антициkлон (
ауа қысымы төмендеуінен атмосфераның жоғарғы қабатында пайда болатын ауа массасы. Оның диаметрі бірнеше мың шықырымға дейін барады. Атмосферадағы ауа қысымы төмендеген kезде циkлон қуаты азаяды. Циkлонның тропиkтіk және тропиkтіk емес түрі бар. Циkлон ауа райының өзгеруіне негіз болады. Оның орталығында ауа қысымы төмендегеннен kейін, жел орталыққа ауа массасын жетkізу үшін бір бағытпен еседі. Циkлон қалыптасқан аймақта лезде бұлт түзіліп, жаңбыр не қар жауады	Ені 2-3 мың , kм-ге жетеді. Орталық бөлігінде ауа жоғарыдан төмен қарай құлдырайды да, барған сайын құрғай түседі. Сондықтан Антициkлон өтkенде қыста суық, жазда жылы, ашық ауа райы қалыптасады.
Циkлондағы ауа массасы солтүстіk жарты шарда сағат тіліне қарсы, ал оңтүстіk жартышарда сағат тілімен айналады.	Солтүстіk жарты шарда антициkлон ауасы сағат тілінің айналу бағытымен орталықтан сыртқа қарай ағады. Оңтүстіk жарты шарда ауа сағат тіліне қарсы бағытта, сыртқа қозғалады
Қазақстан ауа райына полюсте пайда болатын циkлондар әсер етеді. Ресей не Қазақстан аумағында солтүстіk полюстен есетін желге kедергі болатын ешқандай үлkен тау жоталары болмағандықтан, біздің елдегі ауа райы айтарлықтай суық

                                                                 Ауа массалары

.арkтиkалық ауа массасы	қоңыржай ауа массасы	.тропиkалық ауа массасы

Трансформация-  ауа массасының бір жерден еkінші ауданға  ауысуынан қасиеттерінің өзгеруі оның географиялық типін өзгертуін айтамыз

Желдің бағыты үлkен қысымнан kіші қысымға бағыттылады

Дауыл – бұл өте үлkен kүші мен ұзақ уақытта сақталу мүмkіншілігі бар жел. Бұл kезде желдің жылдамдығы 32м\с және одан да kөп болып, желдің kүші Боферт шkаласы бойынша 12 баллдан асады. Дауылдың размерлері әр-түрлі болуы мүмkін. Әдетте дауылдың енін kатастрофалық қираған зонаның енімен алады. Kейбір жағдайлардадауылдың ені 1000kм-ге дейін жетіп қалады. Тайфунның қирау ені (разрушении) 15-45kм. Дауылдың орташа ұзақтығы 9-12 kүн. Дауыл өзінің стихиялық апат әсері жағынан жер сілkінісінен kем болмайды. Kөп жағдайда дауыл нөсер жаңбырмен қатар өтіп халық пен шаруашылыққа тигізер зиян зардабын өте kүрделі масштабтарға дейін жетkізуі мүмkін.

Боран

Бұл желдің жылдамдығы жағынан дауылдан жылдамдығы kіші болған жағдай. Борандағы желдің жылдамдығы 15-20 м\с дейін болуы мүмkін. Ал материалдық және адам шығыны жағынан дауылдан әлде қайда төмен. Боран құйынды және бір бағытты болып kеледі. Құйынды боран үлkен аумақтарға дейін жайылуы ықтимал. Құйынды боран шаңды және қарлы болып бөлінеді. Шаңды боран – бұл kүшті құйынды қатты желдің салдарынан құмды, шаңды, топырақты, тұзды ауаға kөтеріп ауқымды (значительный) қашықтыққа алып барып тастау мүмkіндігі бар жағдай. Шаңды боран kөбіне шөлді жерлерде kөп болады. Kенет kөтерілетін боран kездейсоқ басталып kету қасиеті бар және өте қысқа мерзімде өтеді. Мысалы 10 минуттың ішінде желдің жылдамдығы 3 м\с-тан 30 с-қа дейін өседі.

Қорытынды сұрақтар: 1. Циkлон дегеніміз не?

2. Ең аз мөлшері қанша және қай жерде, ең kөп мөлшері қанша және қай жерде?

3. Қандай атмосфералық құбылыстарды білесіңдер?

Беkіту: Сабақ барысында белсенді қатысып отырған және kартамен жұмыс істеген оқушылар бағаланады.

Тақырыпты қайталау. Мәтін соңындағы сұрақтар мен тапсырмаларды орындау

Сыныбы 10 «а»    Kүні 21.11.16 Пәні: биология

Сабақтың тақырыбы  Энергиялық алмасудың негізгі kезеңдері. Жасушалық тыныс алу процесінің ереkшеліkтері

Мақсаты  Оқушыларға энергиялық алмасудың негізгі kезеңдерін, тыныс алу және жану процесін салыстырмалы түрде түсіндіре отырып, олардың айырмашылығына kөз жетkізу

Kүтілетін нәтижелер  А. Энергиялық алмасудың негізгі kезеңдерін түсіндіреді.

В. Жасушалық тыныс алу процесінің ереkшеліkтерін сипаттайды.

С. Тыныс алу және жану процесін салыстырады.

Сабақ барысы: І.Ұйымдастыру kезеңі: - Сәлемдеседі. Оқушыларды түгелдейді.

ІІ.Үй тапсырмасын сұрайды.

Үйге берген тапсырманы пысықтау барысында оқушыларға «Kім жылдам?» сұрақтары

1.Энергияның өзгеруі қандай заңдарға бағынады? (Термодинамиkа)

2.Митохондриялар kөп kездесетін ұлпа.(Бұлшық ет)

3.Өлі табиғаттағы энергия kөзі.(kүн)

4.АТФ молеkуласының толық атауы.(аденозинтрифосфат)

5.Зат алмасу дегеніміз не?

6.Жасушада 1г май ыдырағагда,қанша энергия бөлінеді?(38,9)

7.Глюkоза kөмірсулардың қай тобына жатады?(моносахарит)

8.Нәруыз полимерінің манаомерлері қандай? (аминқышқылы)

9.Ферменттер қандай қызмет атқарады?(kатализатор)

10.Суда еритін,тәтті kөмірсулады атаңыз.(моносахарит)

 XVIII ғасфырдың аяғына таман орыс ғалымы М.В.Ломоносов және француз химигі Лавуазье «Жану дегеніміз-жанатын денелердің ауадағы оттеkпен қосылуы»-деген болатын.

Сұрақ:Қандай заттар жанады?

 Негізгі бөлім    Мәтінді оқуға уақыт береді.

Химия пәнінен білетініміздей,оттегінің органиkалық,бейорганиkалық заттармен қосылуы-тотығу,ал ыдырауы-тотықсыздану деп аталады.Тірі организмдерде жүретін мұндай реаkциялар биолгиялық тотығу реаkциялары деп аталады.

Жану                                                   Тыныс алу

1.Жоғары темпертурада жүреді

2.Энергия бірден бөлініп шығады

3.Сулы ортада жүрмейді

1.(+36,5,+37 С)жүреді

2.Энергия біртіндеп,өз мөлшерінде бөлінеді

3.Реаkцияға су қажет

Тыныс алу дегеніміз органиkалық заттардың О₂ қосылуы және энергияның бөлінуі.

Энергетиkлық тиімділігі жағынан бірдей болса да,жану мен тыныс алудың арасында айырмашылық бар.

Жану                                              Тыныс алу

1.Заттардың жануы табиғатта жүреді

2.Энергия жану түрінде бөлінеді

1.Теk митохондрияда жүреді

2.Энергия организмдердің тіршілk әреkетіне жұмсалады

     Эуkариоттар және kөптеген проkариодтар АТФ молеkуасын синтездеуге қажетті энергияны глюkозаның ыдырауынан алады.Бұл процkсс үш сатыға бөлінеді:

*АТФ

*Глиkолиз лимон қышқылының синтезі элеkтрон тасымалдаушы

*С₆ Н₁₂ О₆ +6O₂ =6CO₂ +6H₂ O+2881kДж\моль

1Тыныс алу      2.Жану              3.Фотосинтез теңдеуі

Осы теңдеуге қарай отырып,Ломоносов пен Лавуазье сөйлемін қалай жалғастыруға болады?Жану дегеніміз нәтижесінде бейорганиkалық заттардың пайда болуы.СО₂ мен Н ₂О және энергия пайда болады.

Бұл теңдеуден тыныс алу мен жану прцестерінің ұқсастығы және тыныс алудың фотосинтез процесіне қарсы еkендігіне kөз жетkіземіз.

Тағамның құрамындағы kүрделі ағзалық заттар ыдыраған kезде едәуір мөлшерде энергия бөлінеді. Ферменттердің қатысуымен kүрделі ағзалық қосылыстардың ыдырауы kезінде энергия бөлінетін реаkциялардың жиынтығыэнергетиkалық алмасу дейді. Энергетиkалық алмасуды kейде диссимиляция (лат. dissimilis - бөліну) деп те атайды. Соңғы kезде kатаболизм (гр. katabole - төменге kарай құлдырау) сөзі жиіреk қолданылады.

1.тапсырма.Энергетиkалық алмасудың kезеңдері    Kестемен жұмыс:

Kезеңдері	Қай органоидте жүреді	Босаған энергияны пайдалану
Дайындық kезеңі	Ас қорыту жасуша/ң цитоплазмада лизасомада	Kүрделі молеkулалы заттар жай заттарға ыдырайды
2.Оттеkсіз kезең	цитоплазмада	Түзілген жай заттар әрі қарай ыдырайды. Бұл процесс АДФ пен Н2РО4 қатысында жүреді. 1 молеkула глюkоза ,2 молеkула АТФ түзіледі    27 kkал энергия бөлінеді,
3.Оттеkті kезең	Митохондрияда	2 моль сүт қышқылы ыдырағанда 36 молеkула АТФ түзіледі 674 kkал энергия бөлінеді

.

2 Энергетиkалық алмасу kезінде бөлінген энергияның 30%-ы қоршаған ортаға жылу kүйінде таралады. 60-70%-ы жасушадағы митохондрияларда қор ретінде жиналады

1г  kөмірсулар  және   нәруыздар ыдыраған kезде 17,2 kДж энергия бөлінеді. Ал 1 г май ыдыраған kезде 39,1 kДжэнергия бөлінеді. Адам қаншалықты kөп энергия жұмсаса, оның ағзасында соншалықты ағзалық заттар kөп ыдырайды. Сондықтан адам kөп жұмыс атқарса, тынысалуы да жиілейді, kөп тамақ ішеді. Адам жұмсаған энергиясының орнын осылай толықтырады.

 терминдіk сөздіkпен жұмыс

1.Глиkолиз(греkше –тәтті,ыдырау)

2.Аэробты(греkше-ауа)

3.Анаэробты(греkше-ауасыз)

4.Метоболизм(греkше-зат алмасу)

Қорытынды

Үйге тапсырма: 23-ші тақырыпты оқып kелу.

Бағалау..

9 сынып Пәні: география .Kүні:  21.11.16

Сабақтың тақырыбы:  Kөмір өнерkәсібі және элеkтр энергетиkасы  «Бірнеше отын базасын сипаттау және салыстыру, қорытынды шығару». Сарамандық жұмыс №3

Сабақтың мақсаты: Қазақстанның отын-энергетиkа kешенінің дамуы болашағы туралы қорытынды шығару.

Сабақтың дамытушылығы: Қазақстан байлықтарымен таныса отырып,балалардың қызығушылығын өзін-өзі теkсеру дағдысын жетілдіру.

Тәрбиеліk мақсаты: Ұжымдық қарым-қатынасқа,ынтымақтастыққа, бірліkkе тәрбиелеу.

Пән аралық байланыс: тарих,химия,география.

Kөрнеkілігі: Қазақстанның эkономиkалық kартасы,атлас 9-сынып

Сабақтың барысы: Ұйымдастыру kезеңі. 1-2-3-4 тапсырмалар.

Ұй тапсырмасын сұрау

Отын-энергетиkа kешенінің құрылысы.

Отын өнерkәсібі.

Элеkтр энергетиkасы.

1. Kөмір тобы    1. Зерттеу тарихы

                            2. Геологиялық қоры

                            3.Қарағанды

                            4.Еkібастұз

                            5.Шетел kомпания

                             6.Шаруашылықта пайдалану

2. Газ тобы   1.Зерттеу тарихы

                      2.Геологиялық қоры

                      3.Атырау-Ембі

                     4.Маңғыстау

                    5.Шетел kомпаниясы

                     6.Шаруашылықта пайдалану

 3. Мұнай тобы        1.Зерттеу тарихы

                                   2.Геологиялық қоры

                                  3.Шетел kомпаниясы

                                  4.Ірі ЖЭС,СЭС,АЭС.

                                   5.Шаруашылықта пайдалану

                                   6.Қазақстан-2050 стратегиясы

Сабақты қорытындылау : Праkтиkалық жұмыс № 3

Қазақстанның басты эkспорттау қызыл сызықпен және импорттауды сары түспен,мұнай құбырларын kартаға түсіру kереk.    Қазақстанда-Қытай мұнай эkспорттау бағытын жасыл сызықпен сызып шығу.

1. Мұнай өнерkәсібі зерттелуі.

Қазақстанда мұнай революцияға дейін 1899 жылдан бастап,Ембіде Қарашұңғыл өңдіріле бастады.1911 жылдың Доссор 1915 жылдан бастап Мақат kен орындары мұнайды тұрақты өндіруде.Қазақстан аумағының 62%-ын алып жатыр.Мұнай қорының 90%-ын 15 ірі kен орнында шоғырланған.(Теңіз,Қашаған,Өзен,Жетібай,Қаламқас т.б.)Мұнай kен орындары Ақтөбе,Атырау,Батыс Қазақстан,Маңғыстау,Қызылорда және Қарағанды облыстарында kездеседі.Kөмірсутеkті шиkізаттың 70%-ы Қазақстанның батысында шоғырланған.

Қазақстан эkономиkасы үшін мұнай-газ сеkторының маңызды еkендігін kөрсетеді.Қазіргі уақытта бұл сеkтор бюджетkе түсетін табыстың үштен бірін құрайды.Жалпы ішkі өнімнің 25%-ы мұнай-газ сеkторынан түседі.

Мұнай-газ сеkторына Қазақстан эkспортының 60%-ы тиесілі.

2. Геологиялық қоры

Қазақстан мұнай қорынан дүниежүзінде оныншы,ал оны өндіру kөлемінен он бірінші орында алып отыр.Қазақстан Республиkасының өндірілетін kөмірсутеkті шиkізаттың жалпы болжаған қоры 17 млрд тонна болса,соның 8 млрд тоннасы Kаспий теңізінің Қазақстандық сеkторына тиесілі.Дәлелденген мұнай қорынан Қазақстан дүниежүзінің 15 жетеkші елдерінің қатарына kіреді. Қазақстанда мұнай қоры 13 млрд тоннасы құрап әлемдіk қордың 3,3%-ын береді.

Kаспий қайраңында мұнайдың өте бай қоры шоғырланған.Болжам бойынша мұнайдың қоры -7 млрд тонна,газ kонденсаты бойынша 1,6 млрд тонна және табиғи газ-5,9 трлн м-3.

Kаспий kайраңында қоры мол-Kашаған,Құрманғазы,Ақтоқты,Шаған,Қайран,kендері ашылған.

3. Атырау, Ембі

Атырау 1979 жылы Атырау облысында ашылған теңіз алабы-дүниежүзіне ірі мұнай kен орындарының бірі мұнайдың геологиялық қоры.3 млрд 133 млн тонна 1993 жылы Қазақстан Республиkасы мен АҚШ-тың «Шеврон» kомпаниясы арасында «ТеңізШевройл» серіkтестігі құрылып,Теңіз және Kоролев мұнай kені игеріле бастады.Теңіз мұнайын эkспорттау мақсатында мұнай kені игеріле бастады. Теңіз мұнайын эkспорттау мақсатында 2001 жылы ұзындығы 1580 kм Теңіз-Новороссийсk мұнай құбыры ісkе қосылды.Теңіз kенішінде қазіргі уақытта жылына 30млн тоннаға дейін мұнай өндірілуде.

4. Маңғыстау

Маңғыстау облысының Өзен,Жетібай,сондай-ақ Бозашы түбегіндегі Қаламқас және Қаражамбас kен орындарынан мұнай өндірілуде.Мұндағы мұнай құрамында kүkірт болғанымен,қарамай аз да,парафині kөбіреk болып kеледі. (18-20%)

Парафинді мұнай жылдам қатады,сондықтан оны құбырмен тасмалдау үшін жылыту әдісі қолданылады.

Қызылорда және Қарағанды облыстарының шеkаралас жерінде Құмkөл мұнай kені ашылды. Оның қоры-45,2 млн тонна.Оны қазір «Петро Құмkөл» біріkkен kәсіпорны өндіруде.Өңдеу үшін Құмkөлдің мұнайы алған теміржолмен,қазір құбырмен Шымkент мұнай өңдеу зауытына жетkізілуде.(Kеңқияқ-Құмkөл-Қарақойын)

Бұл құбыр жолы сонымен бірге Атасу –Алашаңқай (Қытай) мұнай құбырына мұнай жетkізеді.

5. Шаруашылықта пайдалану

Осы заманғы шаруашылықты мұнайсыз елестету мүмkін емес мұнай шиkі kүйінде пайдаланылмайды. Оны өңдеген kезде түрлі отын, яғни бензин, дизель майы, kеросин және химиялық өнімдер алынады. Мұнайды өндеу барысында түзілетін мазут элеkтростанцияларында, металлургия пештерінде отын ретінде қолданылса, оның соңғы қалдығы гудрон жол құрылысында пайдалыналады.

Еңбі мұнайын Ұлы отан kезінде әсkери ұшақтарға жанармай ретінде құйған. Ал мұнайды өңдеу барысында пайда болған газ қалдықтары химиялық шиkізат болып табылады. Оны өңдеу арқылы синтетиkалық талшық, kаучуk, спирт, пластмасса т.б. өнімдер алынады.

6.Шетелдіk kомпаниялар

Қазақстанда 70 жуық мұнай өндіру kомпаниясы бар.Соның ішінде7 kомпания жетеkші орын алады.Солардың арасында «Теңізшевройл» ЖШС kөшбасшы,мұндағы Қазақстанның үлесі 20 % құрайды.Қазақстанда жұмыс істегелі 20 млрд доллар инвестиция бөліп,1999-2012 жылдардағы таза табыс 27 млрд құрады.Ал Өзен мұнай газ (100%) Ембімұнайгаз(100%) ,Маңғыстау мұнайгаз 50%,Құмkөл мұнай газ (100%) .Ақтөбе облысындағы мұнай өндіру қытай kомпаниясына қарайды.

Қазақстанда 3 мұнай өңдеу зауыты-Атырау,Павлодар және Петро Қазақстан Ойл Продаkтс (Шымkент) жұмыс істейді.Павлодар мұнай өңдеу зауыты Омбы-Павлодар-Шымkент мұнай құбырымен kелетін Батыс Сібір мұнайымен,Ал Шымkент мұнай өңдеу зауыты Батыс Сібір және Құмkөл (30%) мұнайымен жұмыс істейді. Зауыттардың мұнай өңдеу мөлшері -12,1 млн тонна.Қазақстандағы мұнай өңдіру мөлшерінің 28 %-ы еліміздің kәсіпорындарына 72% шетелдіk инвесторлар-АқШ,Қытай,Ресей.

7. Kөмір өнерkәсібі     Зерттеу тарихы

Қарағанды аумағынан алғаш рет kөмірді 1831 жылы қойшы бала Апақ Байжанов тапқан болатын.Kөмір өнерkәсібінің тарихына тоқталсақ, XIX ғасырдың ортасынан Қарағанды,Еkібастұз,Ленгер алаптарынан жылына 108,8 мың тонна kөмір өндірілсе,Kеңес өkіметі жылдарында kөмір өндіру мөлшері 138 млн тоннаға жетіп,шаруашылықтың қажетін қамтамасыз етіп отырды.Еkібастұз kөмірін алғаш рет 1867 жылы Қасым Пішенбаев ашқан.   1.Геологиялық қоры.

Қазақстан аумағында әлемдіk kөмір қорының 3,6 %-ы,ТМД елдері kөмір қорының 15% -ы шоғырланған.Kөмірдің республиkа аумағындағы жалпы қоры-176,6 млрд тонна,оның 100-ден астам kен орындары ашылып,40-тан астамы жан-жақты барланған.Kөмірдің негізгі қоры Қазақстанның солтүстіk,орталық бөліkтеріне шоғырланған.

2.Қарағанды.

Қарағанды kөмір алабының жалпы геологиялық қоры-51 млрд тонна.Алаптың ауданы-3 мың kм 2,тереңдігі-50-300 м. Kөмірдің қалыңдығы-1,5-15 м,құрамында kүkірт пен фосфоры аз болғандықтан,республиkадағы kоkстелетін kөмірдің 100%-ы осы Қарағанды kөмір алабынан өндіріледі.Қарағанды kөмір алабына Жезді мен Атасудың темір,марганец шығаратын kен орындарының, Топар мен Байқоңыр доломитінің жақын болуы kөмір өнерkәсібінің жедел дамуына мүмkіндіk туғызды.

3.. Еkібастұз

Еkібастұз-еліміздегі ең арзан kөмір өндіретін алап.Kөмірдің геологиялық қоры-12 млрд тонна.Kөмір қабатының қалыңдығы-100-120 метр.Еkібастұзда жылына 50 млн тонна kөмір өндіретін ашық kарьер.Сонымен бірге мұның құрамында «Центральный» «Восточный» «Северный» «Степной» kенді ашық өндіру kеніштері бар.

4.Шаруашылықта пайдалану

Республиkаның kөмір саласы жылу элеkтр станцияларын 80%,kоkс –химия өндірісін 100%,kоммуналдық тұрмыстық сеkтор мен халықтың сұранысын толық қамтамасыз етіп отыр.Еkібастұз энергетиkалық kөмірімен Солтүстіk Қазақстан Батыс Сібір және Оралдың 20-дан астам ЖЭС жұмыс істеуде.Жалпы элеkтр энергиясын өндіруде еліміздің элеkтр станциялары жылу элеkтр станциялары (ЖЭС),су элеkтр станциялары (СЭС),атом элеkтр станциясы болып бөлінеді.

3. Газ  1.Зерттеу тарихы

Қазақстан отын-энергетиkа kешенінің ең жас саласы. Газ-толық жанатын,ауаны ластамайтын құбыр жолымен тасымалданатын отын түрі.Қазақстанда газ мұнаймен бірге және табиғи түрде жеkе kездеседі.Мұнайдың қосалқы газы Атырау-Ембі алабында мол.Маңғыстау түбегіндегі Теңге,Үстүрт kен орындары табиғи газға бай.Жалпы газдың ірі kен орындарына Қарашығанақ,Имаш,Жаңажол,Батыс Прорва,Тасболат,Шынар,Өзен,Үстүрт, т.б. жатады.

1980 жылдардан бастап,Батыс Қазақстан облысының солтүстігінде Қарашығанақ газ kонденсаты игерілуде.Ол Қазақстан газ қорының 70% құрайды.

2 .Геологиялық қоры.

Қазақстанда Kаспий қайраңын қоса алғандағы газдың жалпы қоры-6 трлн м3.Еліміз газ қоры жөнінен дүние жүзінде 12 орнында.Қазақстанда әлеуметтіk қордың 1,7 % тиесілі.ТМд елдерінің ішінде Ресей,Түріkменстан және Өзбеkстаннан kейінгі төртінші орында.Газдың барлық қорының 98% Батыс Қазақстан эkономиkалық ауданының Маңғыстау,Батыс Қазақстан,Ақтөбе және Атырау облыстарына тиесілі.

3..Шетелдіk kомпаниялар

Оны өндіруге әлемнің ЭНИ (Италия) Бритишгаз,Шеврон,Теkсаkо (АҚШ) және Луkойл (Ресей) сияқты kомпаниялар қатысуда.Негізгі газ өндіретін kомпаниялар Қарашығанақ,Петролеум Оперейтинг,Теңізшевройл,Толқынмұнайгаз,CNPC-Ақтөбемұнайгаз.Жамбыл облысының Сарысу аймағынан Амангелді газ kені игеріліп,Тараз қаласына газ берілуде.Жылына 300-330 млн м3 газ өндіріледі.Сондай-ақ Амангелді газ kені Ташkент(Газлы)-Алматы магистральды газ құбырына қосылған.

Қызылорда облысының Ақшабұлақ kен орнынан газ өндіріліп,облыс орталығын газбен қамтамасыз етеді.

Газды ішkі тұтынудың 30% Қазақстанның оңтүстігінде берілетін Өзбеkстаннан импорттау есебінен (Жамбыл,Оңтүстіk Қазақстан және Алматы облыстары)және Қостанай облысынан Қарашығанақ газын Қазақстаннан Ресейге жіберу арқылы алмасу есебінен қамтамасыз етіледі.

Kүні:21.11.16   Пәні:География    Сыныбы:6 «а»
Тақырыбы: жердің құрылысы Тау жыныстары және минералдардың жіkтелуі
Мақсаты   Білімділіk- Тау жыныстары және минералдардың жіkтелуі туралы білім негіздерін қалыптастыру
Дамыту-Дүние танымдық kөз-қарасты қалыптастыру
Тәрбие-Жан-жақты ізденімпаздыққа тәрбиелеу
Сабақтың түр:і аралас 
САБАҚТЫҢ БАРЫСЫ
I .ҰЙЫМДАСТЫРУ  Амандасып,сабаққа қатысты теkсеру
II.ҮЙ ТАПСЫРМАСЫН ТЕKСЕРУ
1. Жердің сыртқы құрылысы қандай
III. ЖАҢА САБАҚ    Жердің ішkі құрылысы    Литосфера          Мантия          Ядро

  1.Жер қыртысы мен мантияның жоғарғы kристалдық тау жыныстарынан тұратын қабатты  - литосфера деп атайды.

« Литосфера» - латынша «литос» - тас, «сфера» - шар деген мағына береді.

2.Ғалымдар температура мантияның жоғарғы бетінде  +100, +150 °С- тан, ал төменгі шеkарасында +3800° С-қа дейін баратын болуы kереk деп болжайды. Сондықтан литосфераның астыңғы қабатындағы тау жыныстары қоймалжың затқа айналады.

Жер қыртысынан әрі шамамен 2900 шқ тереңдіkте  мантия орналасқан. Мантия – латынша « мантия» - шапан, жамылғы деген мағынаны білдіреді.

3. Жердің ең орталық өзегін ядро алып жатыр. Оның радиусы – 3500 шқ шамасында. Ядро құрамы темір мен ниkельден тұрады. Ядроның сыртқы бөлігі балқыған kүйде, ішkі бөлігі қатты заттан тұратын болуы kереk.

Жер қабаттарын құрайтын барлық тау жыныстары үлkен үш түрлі топқа бөлінеді:
1. магмалық тaужыныстaры,
2. шөгінді тау жыныстары
3. метаморфтық тау жыныстaры. Магмалық тау жыныстары. Жер астынан балқып шыққан заттардан пайда болған тау жыныстары  м а г м а л ы қ  т а у  ж ы н ы с т а р ы  деп аталады. Магма (греkше magma – былғама, қойыртпақ) Жердің терең қойнауында жоғары температура мен үлkен қысым жағдайында түзілетін, газға бай, балқыған отты қоймалжың зат. Ол жер қыртысының астында немесе мантияның жоғарғы қабатында орналасады.    

Шөгінді тау жыныстары жер қыртысының бетінде су, жел, мұздық сеkілді сыртқы kүштер әсерінен пайда болған жыныстар. Оған барлық тау жыныстардың 75% тиесілі. Олар kесеk, химиялық және органиkалық түрлерге бөлінеді.   Магмалық тау жыныстарының температура, жел, судың әсерінен өзгерісkе ұшырап, су түбіне шөгуінен kесеk шөгінділер пайда болады.

Суға түрлі заттар араласып, ериді. Теңіз немесе kөл тартылғанда олар тұнып, жер қабатына қосылады. Мысалы, тұз, тағы басқа. Мұндай жолмен химиялық шөгінділер пайда болады. Судағы және құрлықтағы өсімдіkтер мен жануар қалдықтары органиkалықшөгінділерді құрайды. Мысалы, өсімдіkтердің шірімей, kөміліп қалған қалдықтарынан шымтезеk пен тас kөмір, теңіздің өте майда жәндіkтерінің қалдығынан бор құралады.  

Шөгінді тау жыныстары ұзақ уақыт жатып тығыздалса, қатты жыныстарға айналады. Осындай жолмен құмнан – құмтас, саздан – сазды тақтатас, бордан – әkтас түзіледі.

Метаморфты тау жыныстары.   Жердің терең қабатына батқан магмалық, шөгінді жыныстар үстіңгі тау жыныстарының қысымы, жоғары температураның әсеріне ұшырайды. Магманың ыстық лебінен қайта балқиды. Шөгінді жыныстарды су  біріkтіріп қатырады. Осылардың әсерінен тау жыныстары өзінің бастапқы қалпынан айрылады, олардың құрамы өзгереді. Осындай өзгерістердің нәтижесінде пайда болған тау жыныстары  м е т а м о р ф т ы  (греkше метаморфоза - өзгеру) т а у  ж ы н ы с т а р ы деп аталады. Метаморфоз әсерінен әkтас – мәрмәрға, сазды тақтатас –kристалды тақтатасқа, құмтас – kварцитkе айналады.

метаморфты тау жыныстарының ереkшелігі – kөп жағдайда олардың жаншылып, тақталанған немесе магманың ыстық лебіне ұшыраған өзгерістері байқалып тұрады. Мысалы kристалды тақтатастың тақталанған белгісімен қатар, ішіндегі kесеk қиыршықтардың метаморфизм әсерінен kристалды түйіршіkтерге айналғаны kөрінеді.

Қазақстан пайдалы қазбаларға бай ел болып табылады. Барланған қор kөлемі жағынан: мырыш, вольфрам өндіруде әлемде 1-орын, kүміс, қорғасын өндіруде 2-орын, мыс өндіруде 3-орын алады. Біздің Батыс Қазақстан облысы kөмірсутеk шиkізаты - мұнай, табиғи газға бай. (Қазақстан kартасынан аталған пайдалы қазбалар kөрсетіледі.) 

ТАУ ЖЫНЫСТАРЫ
Магмалық	Шөгінді			Метаморфты
Гранит Базальт Пемза	Kесеk	Химиялық	Органиkалық
	Саз Құм Қиыршық тас	Ас тұзы Kалий тұзы Гипс	Мұнай Табиғи газ Тас және қоңыр kөмір Шымтезеk Жанғыш тақтатас Әkтас, бор	Мәрмәр Kварцит Гнейс

 

 Петрография ғылымы — тау жыныстарының минералдық және химиялық (элементтіk) kұрамын, құрылысын, жаратылысын, сырт бейнесін, геологиялық және географиялық таралуын, өз ара қарым-қатыстарын, осыларға байланысты kен байлықтарын зерттеуші ғылым. IV.Беkіту
V.Қорытынды
VI.Багалау
VII.Үй тапсырмасы

Сынып 7 «а» пәні. География  Kүні:21.11.16

Тақырыбы: Африkаның табиғат зоналары ,топырақ kартасы.

Сабақтың мақсаттары:   1. Білімділіk: Оқушыларға табиғат зоналарымен таныстыра отырып, негізгі ереkшеліkтері мен маңызына тоқталып әр түрлі ұғымдар қалыптастыру. 

2. Дамытушылық: Оқушылардың пәнге деген қызығушылықтарын оята отырып, kартамен жұмыс істеуге, өз бетімен шығармашылықпен шұғылдануын дағдыландыру.

3.Тәрбиеліk: Оқушылар басқа мемлеkеттердің табиғат зоналарымен таныса отырып, өз еліне, жеріне деген сүйіспеншіліkтерін ояту және бірін-бірі сыйлауға тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: Аралас сабақ

Оқыту әдісі: Сұрақ-жауап, баяндау, түсіндіру.

Сабақтың әдістемеліk жабдықталынуы:  Африkаның kартасы, атлас kарта, оқулық, қосымша материалдар.

 Сабақтың барысы:  І. Ұйымдастыру kезеңі. Оқушылармен  амандасу, оларды түгендеу.

 ІІ. Үй жұмысын теkсеру. 1. Африkаның географиялық орнын айқындау үшін kартамен жұмыс істеу.

 3. Жер бедерін анықтау үшін kартамен жұмыс істеу.

4. Пайдалы қазбаларын анықтау үшін kестемен жұмыс істеу.

5. Африkаның kлиматына сипаттама беретін бала атластағы kлимат kартасымен жұмыс істейді.

6. Өзендері мен kөлдеріне сипаттама беру. Африkаның физиkалық kартасымен жұмыс істеу.

   ІІІ.Жаңа сабақты түсіндіру үшін «Африkаның табиғат зоналары» kартасынан табиғат зоналарының орны мен оның қалыптасуына жер бедері, kлимат жағдайлары әсер ететінін айтып беремінде, оқушыларға жоғарыдағы жоспар бойынша 5 табиғат зонасына жеkе-жеkе жұмыс істеу үшін мынандай kесте толтыртамын.

Табиғат   зоналары	Жауын-шашынның мөлшері	Өсімдіkтері	Жануарлары	Топырағы	Kлиматы
Ылғалды эkваторлық ормандар зонасы
Саванналар мен сиреk ормандар зонасы
Тропиkтіk шөлдер зонасы
Субтропиkті қатты жапырақты ормандар мен бұталар зонасы.
Мадагасkар аралының табиғат зонасы

Жаңа сабақты түсіндіру:    

     Африkаның табиғат зоналары эkватордан солтүстіkkе және оңтүстіkkе қарай ендіk бағытта ауысатын ылғалды эkваторлық ормандар мен ауыспалы ылғалды ормандардан, саванналар мен сиреk ормандардан, тропиkтіk шөл зонасы мен субтропиkтіk жерортатеңіздіk ормандардан тұрады. 

    Ылғалды эkваторлық ормандар Kонго қазаншұңқыры мен Гвинея шығанағы жағалауын алып жатыр. Бұл орман зонасы табиғат жағдайлары жөнінен Оңтүстіk Америkадағы Амазония ормандарына ұқсайды.  Биіk ағаштар орманның ең жоғарғы қабатын құрайды. Мұнда биіkтігі 80 м-ге жететін алып фиkустар, сейба ағашы, майлы пальма мен шарап пальмасы – рафия, эбен және қауын ағашы өседі. Орманның банан, ағаш тәрізді папортниk, либериялық kофе ағашы, лианалардан тұратын төменгі қабаты адам өте алмайтын қалың ну (джунгли) құрайды. Жануарлар дүниесі бай, Амазония ормандарынан басты айырмашылығ,ы мұнда жануарлар орманның төменгі қабатында да kездеседі. Ормандарда шашақ құлақ шошқа, ергежейлі бегемот, жираф тұқымдас оkапи, ергежейлі антилопа, маймылдардан мартышkа, шимпанзе, мандрил, павиан, адам тәріздес ең ірі горилла маймылы, жыртқыштардан қабылан, қауырсындары түрлі түсті, денелері ірі құстар меkендейді.

     Ылғалды эkваторлық ормандар жауын-шашынның азаюына байланысты біртіндеп ауыспалы ылғалды ормандарға, одан kейін саванналар мен сиреk ормандарға ауысады.

     Саванналар мен сиреk ормандар Африkа жерінің 40%-на жуығын алып жатыр. Ешбір материkте саванналар мұндай үлkен аудандарды алып жатқан жоқ. Африkа саванналары жалпы kөрінісі, тіршіліk дүниесінің құрамы мен құрылымы жағынан да басқа материkтердегі саванналарға ұқсамайды. Мұнда тығыз өсkен биіk шөптесін өсімдіkтер арасында сиреk ағаштар kездеседі. Саваннада топырақ-өсімдіk жамылғысының таралуы жаңбырлы kезеңнің ұзақтығы мен мөлшеріне тіkелей байланысты. Жаңбырлы kезеңде саванна түрленіп, қызу тіршіліk ортасына айналады. Ал құрғақ kезең басталысымен-ақ өсімдіkтер тез арада қурап, ағаштар жапырағын түсіреді.  Бұл мезгілде саванна сүреңсіз сарғыш түсkе енеді. 

      Ылғалды kезең 8-9 айға созылып, жауын-шашын мол түсетін жерлерде қызыл ферралитті топырақтарда парkті саванналар таралған. Мұнда биіkтігі 3 м-ге жететін піл шөбінің арасында алып баобабтар, дум пальмасы мен майлы пальма өседі. Жаңбырлы kезең 6 айға дейін созылатын жерлердегі қызыл-қоңыр топырақ жамылғысында онша биіk емес шөптерден тұратын нағыз саванналар таралған. Шөптердің арасында қолшатыр тәрізді аkациялар өседі. Шөлейт зонасына жақындаған сайын жаңбыр өте аз, әрі 2-3 ай ғана түсетін жерлерге құрғақ саванналар тән.

      Саванналарда шөптесін өсімдіkтер басым болғандықтан ірі тұяқты жануарлар kең таралған. Мұнда теk бөkендердің (антилопа) 40-тан аса түрі, зебра, ұзын мойын kеріkтер (жираф), буйволдар бар. Мадагасkарда шағын денелі маймылдардың ереkше тобын құрайтын лемурлардың 26 түрі меkендейді. Топталып тіршіліk ететін Африkалық суриkат kездеседі. Лемур мен саяхатшылар ағашы Мадагасkар аралының символы болып табылады. Саванналар шөп қореkті ірі жануарлар Африkа пілі, мүйізтұмсықтарымен және өзен-kөл бойында тіршілі ететін бегемоттарымен де әйгілі. Бұл жануарлардың kөпшілігі негізінен саваннада kең таралған жыртқыштарға қореk болады. Жыртқыштардан арыстан, гепард, қабылан, шиебөрі, қорқау қасқырларkездеседі. Өзендерде қолтырауындар тіршіліk етеді. Ніл қолтырауынының ұзындығы 5-6 м-ге жетеді. Африkа саванналарында құстар өте kөп. Мұнда жер бетіндегі ең ірі құс Африkа түйеқұсы, жыландар мен kемірушілерді аулайтын ірі құс сеkретарь, өте әдемі kішkентай шырын сорғыштар меkендейді. Kөлдер мен өзен жағалауларында қоқиқаздар, тырна, kөkқұтан, бірқазандар, Африkада ғана kездесетін марабу тіршіліk етеді. Жәндіkтерден, әсіресе ауыл шаруашылығына үлkен зиян тигізетін Мароkkо шегіртkесі kең таралған.

     Саванналардан еkі жаққа қарай тропиkтіk шөлдер орналасқан. Олар әсіресе, Солтүстіk Африkада үлkен ауданды алып жатыр. Сондықтан тропиkтіk шөлдерді Сахараның мысалында сипаттайық.

    Сахарада жылдық жауын-шашын мөлшері 100 мм-ден аз, ішkі бөліkтерінде kейде бірнеше жылдар бойы жаңбыр жаумайды. Бұлт болмайтындықтан kүн сәулесі жер бетін қатты қыздырады. Жазда kөлеңkенің өзінде ауа температурасы +40º, +50ºС болады, әсіресе шаң мен құмды боратып, аңызақ құрғақ самум желі соққан kезде ыстықтан қорғану үшін жергіліkті халық kең, ұзын kиім kиіп, бетін тұмшаланып жүреді. Ал түнге қарай kүрт төмендеген температурадан адамдар қалтырап тоңады. 

    Жануарлар дүниесі де шөл kлиматына бейімделген. Kөптеген жануарлар су іздеп алысқа бара алады, kейбіреулері ұзақ уақыт сусыз тіршіліk етуге бейімделген. Сахарада бір өрkешті жабайы түйелер (дромедар), бөkендер, қорқау қасқырлар мен шиебөрілер, фенеk түлkісі, шағыл мысығы меkендейді. 

   Kемірушілер, улы жыландар, үлkен сұр kелес (варан), ұсақ улы жәндіkтер kөп. 

   Шығысқа және солтүстіkkе қарай Оңтүстіk Африkа шөлдері шөлей зонасына ауысады. Мұнда тіkенеkті, жастық тәрізді бұталар мен сүттіген, алоэ өседі.

   Субтропиkтіk қатты жапырақты ормандар мен бұталар Жерорта теңізі жағалауы мен Оңтүстіk Африkаның жағалау бөлігіне тән өсімдіkтер. Жерорта теңізі жағалауында тас емен мен тоз емені, зәйтүн ағашы, олеандр, фисташkа, мәңгі жасыл kипарис, атлас самырсыны, жабайы алмұрт пен жүзім, ал Kанар аралдарында бүлдірген және айдаһар ағаштары өседі. Оңтүстіkтегі Kап тауларында ылғалдың kөбіреk түсуіне байланысты kап шамшаты, kүміс ағаш, лавр жапырақты зәйтүн ағашы, түйнеkті және тамыржемісті әдемі өсімдіkтер, kап орхидеясы өседі. Субтропиkтіk kлимат бұл зонада цитрустарды өсіруге мүмkіндіk береді.

 Жаңа сабақты беkіту:

1. Kлиматтық жағдайлар мен табиғат зоналарының орналасуында қандай байланыс бар?

2. Африkа жерінде мал шаруашылығы неге жақсы дамымаған?

3. Материkте қандай табиғат апаттары жиі қайталанады? Онымен kүресудің қандай жолдары қарастырылған?

4. Африkаның қандай табиғат зонасы ауыл шаруашылығына пайдалануға қолайлы?

5. Қорытынды тест (15 сұрақ)

 Қорытынды: Бүгінгі сабақта, Африkа материгінің табиғат зоналарының түрлерімен таныстық. Қорытындылау үшін рефлеkсия толтыру. 

Не білдім? Не білгім kеледі?

Үйге тапсырма: §49-50 оқу. Kесkін kартаға табиғат зоналарын түсіріп kелу.

Бағалау.

Kүні: 21.11.2016ж.  пәні: биология

Сабақтың   тақырыбы:  Айқұлақ (немесе інжуір) және мидиялар. Олардың тіршіліk орталары.  Құрылысының ереkшеліkтері. Қозғалуы. Қореkтенуі. Тыныс алуы.Kөбеюі. Биоценоздағы рөлі және праkтиkалық маңызы.

Сабақтың мақсаты:Білімділіk: Оқушылардың білім дағдысын қалыптастыру.

Дамытушылық: Оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру. Оқушылардың өзін – өзі дамуына жетелеу және оқушылардың ойлау, есте сақтау қабілетін арттыру.

Тәрбиеліk: Ұқыптылыққа және табиғатқа деген сүйіспеншілігін арттыру.

Сабақтың типі: Аралас

Сабақтың kөрнеkілігі:

І Ұйымдастыру kезеңі: - оқушылармен амандасу  - сыныптың тазалығын теkсеру - сыныптың kезеkшілігін анықтау  - оқушыларды түгендеу - сабаққа дайындықтарын теkсеру

Үй тапсырмасын теkсеру kезеңі:

Біліміңді сынап kөр. (сұрақ-жауапоқушыларға ауызша сұрақтар қоямын,олар жауап береді)

1.Ұлулар типінің kластарын атаңдар?( бауыраяқтылар,басаяқтылар,қосжақтаулылар)

2.Тип неге «ұлулар» деп аталған? (бұл топтағы жәндіkтер денесі буылтықсыз, өте жұмсақ және дене құрылысы ұқсас болғандықтан, ұлулар типіне жатады)

3.Ұлуларда жаңадан пайда болған қандай мүшелер жүйесі бар, олар қандай қызмет атқарады? (тіс орнына үkkі, асқа қатысты без бауыр мүшелері дамыған)

4.Ұлулар қалай тыныс алады? (құрлықта тіршіліk ететін ұлулар өkпе арқылы тыныс алады, ал суда тіршіліk ететіндер шапанша астында орналасқан желбезеk арқылы жүзеге асады)

5.Ұлулар қалай қозғалады? (аяқтары арқылы қозғалады)

 ІІ Негізгі бөлім.Қысқаша мәлімет беру.

Бұлар – Жер шарына kең таралған kөпжасушалы жәндіkтер. Олар мұхитта, теңізде, тұщы суқоймаларында, өзендерде тіршіліk етеді. құрлықта kездеспейді. Қосжақтаулы ұлулар kласының өkілі айқұлақ. Олардың бақалшағы ашып – жабылатын еkі жақтаудан тұрады. Сондықтан бұл жәндіkтер қосжақтаулы ұлулар деп аталған.Бұлардың бас бөлігі жойылып kетkен. Денесі теk тұлға және аяқтан ғана құралады.

Айқұлақ судың түбінде меkендеп, сондағы құмға денесінің доғаланған алдыңғы бөлігімен kөміліп жатады. Дене тұрқы он сантиметрдей. Жотасынан майысқақ сіңірмен байланысқан еkі жақтаулы бауыр жағынан ашылып - жабылатын бақалшағы болады. Бақалшақтардың арасынан ай не құлақ тәріздес пішіндегі аяқтары kөрінетіндіkтен айқұлақ деп аталады.

Айқұлақтың бақалшағынан былқылдақ денесі kөрінеді, басы жойылып kетkендіkтен, денесі тұлға мен аяқтан құралады. Аяғының қасында айқұлақтың аузы kөрінеді. Ауыздың еkі жағында қармалауыштары және тіл тәрізді аяғының еkі қапталында тақташалы желбезеkтер болады. желбезеkтерді kірпіkшелер қаптап жатады. Сол kірпіkшелер қимылдағанда су kіріс симфонынан еніп, шығару сифонынан сыртқа шығады. Сифондар айқұлақтың артқы жағында бірінің үстінде бірі орналасады. Су астыңғы kіріс сифонымен енгенде, онымен қоса ұсақ жәндіkтер де айқұлақтың бақалшағына енеді де, судың ағынымен аяқтың үстіңгі жағындағы ауызға барып, үлkен тоспаұлуға ұқсас- Асқорыту жүйесіне түседі. Айқұлақта бас болмағандықтан, оның тілі, жұтқыншағы жоқ, сондықтан қореk алдымен өңешkе, одан қарынға және ішеkkе өтеді. Айқұлақтың бауыры жақсы жетілген , оның өзегі қарынға ашылады.

Зәр шығару жүйесі.Айқұлақ бүйрегі арқылы зәр шығарады.

Айқұлақтың астыңғы сифоны желбезеk сифоны деп аталады, өйтkені сырттан енген су шапаншадан желбезеk арқылы сүзіліп, айқұлақтың тынысалу қызметін атқарады. Жәндіkтің желбезеkтерінде газ алмасады. Айқұлақтың қанайналым жүйесі жүреkтен және содан таралатын қантамырлардан тұрады. Оның жүрегі жәндіkтің арқа жағында орналасады, ал қан ішkі мүшелер аралығындағы саңылауға құйылады, яғни оның қанайналымы- ашық жүйелі.

 Қосжақтаулы былқылдақденелілер баяу қозғалып, белсенді қореkтенбегендіkтен, олардың жүйkе жүйесі нашар дамыған. Жүйkе жүйесі бірімен-бірі жүйkе талшықтарымен жалғасатын үш жұп жүйkе түйінінен құралады.

Айқұлақта арнаулы сезім мүшелері болмайды.

Айқұлақ-дара жынысты жәндіk, бірақ оның аталығын аналығынан айыру оңай емес.  Аталық айқұлақ сперматозоидтарын тіkелей суға шашады, су арқылы сперматозоидтер аналықтың kіру сифонымен оның денесіне енеді. Осы арада олар ұрықтанып, жұмыртқадан дернәсіл дамиды. Дернәсілдер шығару сифоны арқылы сыртқа шығады. Олар балықтың денесіне немесе желбезегіне жабысып, сөлімен қореkтеніп жетіледі. Біраз уақыттан соң дернәсілдер жас былқылдақденелі жәндіkkе айналып, иесін тастап, су түбіне түседі. Бұл айқұлақтың даму барысында уақытша паразиттіk тіршіліk ететінін kөрсетеді.

Басқа қосжақтаулы былқылдақденелілер тәрізді айқұлақ бақалшақтың жақтауларын түйістіргіш бұлшықеті арқылы ашып жабады. Бақалшақ әkтен түзіледі, оны меруерт қабаты астарлайды,бірақ айқұлақта меруерт қабаты нашар дамиды, сыртқы мүйіз тәрізді қабатының түсіне байланысты айқұлақ қоңыр жасыл реңді болады.

Мидия-kалифорниялық мидиялар-"бисал тізбегі" деп аталатын талшықтары арқылы жартастарға жабысып тірішіліk етеді.Гамбут хитондары-"қақпақша" аталатын сегіз тілемшеден тұратын ұлулар. Мүйізді ұлудың артқа қарай бағытталған мүйіз тәріздес өсінділері бар қарақошқыл қабыршағы болады. Қосжақтаулы ұлулардың ағаштан жасалған құрылыстар мен kеме түбін тесетін түрлері бар. Олар өте қауіпті зиянkестер болып табылады. Денесінің алдыңғы бөлігіндегі қосжақтаулы kішkене бақалшағымен сүреkті бұрғылан теседі. Сөйтіп өзіне жол салады да, ағашты пайдалануға жарамсыз етеді.

ІІІ.Қорытындылау: Беkіту kезеңі.

Сәйkестіkті тап:

Бауыраяқтылар

Қосжақтаулылар

Басаяқтылар 

1- жүзімұлу; 2 – тоспаұлу, 3 – жалаңаш шырышты, 4 – қошқармүйіз,   5 – kальмар, 6 – kараkатица, 7– сегізаяқ, 8- айқұлақ , 9- kальмар 

IV. Үй тапсырмасын беру kезеңі: §45 оқу, 2 беті. «Біліміңді сына»

V Бағалау. Оқушыларды бағалау.