6-гы класска тыва дылга кичээл планы

6-гы класска тыва дылга  кичээл планы

Темазы: «Төрээн черивистиң аттарының делегейи»

(Топонимнер)

Сорулгазы:дылдың «Лексика» адырын уламчылап өөренир;  «топонимнер» деп билиг дамчыштыр төрээн чериниң тускайлаңын, онзагайын ажыдар; Каа-Хем дугайында литература, төөгү, география талазы-биле билиглерин делгемчидер; словарьлар-биле ажылдаарын өөредир болгаш    уругларның чугаазын байыдар болгаш сайзырадыр; патриотчу  болурунга   кижизидер.

Дерилгези: Каа-Хем кожууннуң, Сарыг-Сеп суурнуң географтыг картазы, тыва дылдың болгаш орус дылдың тайылбырлыг словарьлары. Тываның топонимнер словары, чуруктар, слайдылар.

Кичээлдиң чорудуу:

Организастыг кезээ.Каа-Хем дугайында ыры ырлап турар.

Башкының киирилде сөзү.

Уруглар, бо аялга, класстың дерилгези бөгүнгү кичээлдиң темазын силерге айтып тур. Төрээн черивис, Сарыг-Сеп суурувус дугайында өөренир бис. Биске тыва дылдың, чогаалдың, төөгүнүң болгаш географияның билиглери хереглеттинер.

·         Дыл эртеминиң кандыг адырын өөренип турар ийик бис? (Лексика)

Лексика – грек дылда Lexikos- дылдың словарьлыг курлавыры.

·         Дылдың бо адырынга чүнү өөренирил?

·         Сөстер чүнү илередип болурул?

·         Ааттарны кандыг эртемде өөренип турарыл, билир силер бе? (Ономастика)

Ономастика – грек дылдан оnomastike –аттар бээриниң уран чүүлү.

1.      Хуу аттар.

2.      Дыл эртеминиң хуу аттар өөренир адыры.   Оnoma – ат,  loqos – эртем

·         Ономастиканың географтыг аттар өөренир адырын чүү дээрил? (Топонимика). Бистиң бөгүнгү кичээливистиң темазы ол.

 «Топонимнер» деп теманың өөренир планы:

 1. Топонимнер дугайында билиг.

 2. Топонимиктиг словарьлар.

 3.Төрээн чериниң черлер аттарының бөлүктээшкини.

1. – Орус дылдың тайылбырлыг словарындан топонимика деп сөстүң тайылбырын тыпаалыңар.

                                                Топонимика

1.Совокупность географических названий какой-нибудь местности, страны.

2.Отдел языкознания, изучающий географические названия (С.И.Ожегов.Толковый словарь русского языка).

Ук тайылбырны кыдырааштарынга бижиир.

Башкының тайылбыры:

             -  «Топос» - чер; «онома» - ат (грек)  «Топонимика – Черниң дылы»-  деп тайылбырны дыл эртемдени Н.И.Надеждин берген (1804 – 1856).      

Топонимнер – географтыг аттар

(дылдың сөстери, демдек-сөстер, ориентир-сөстер)

·         Проблемниг  айтырыг:

·         Чүге бистиң суурнуң географтыг  объектилери ындыг аттарлыг болганыл? Кичээнгейлиг болур силер, бо айтырыгга кичээливис төнчүзүнде харыылаар силер.

·         Суурну долгандыр черлер аттарын канчаар бөлүктеп болур силер?

·         Топ онимнер:

 * Гидронимнер * Ойконимнер *Оронимнер

Суурувус долгандыр аян-чоруктан кылыптаалыңар.

    1. Ойконимнер  (oikia – бажың, оран-сава) – чурттакчылыг черлерниң аттары. Суурувустадолгандырчерлераттарындаойконимнер бар-дыр бе?

                     (Сарыг-Сеп, Кок-Хаак, Мерген…)

Каа-Хем дугайында ырыны уруглар ырлаар.

Мария Тамдын-оолдуң «Сарыг-Сеп» деп шүлүүнүң аянныг номчулгазы.

- Ам суурувус кыдыында агып чыдар хемивисте келдивис. Хемниң ады чүү ийик? (Каа-Хем). Суг объектилериниң аттарын кандыг термин-биле адап болур ийик? (гидроним).

1.      Гидронимнер (hydor –суг)– суглуг черлер аттары.

 Башкы: Черниң географтыг объектилериниң аразында Черниң кырының көвей кезиин далайлар, океаннар, хемнер, хөлдер, дамырактар, кудуктар, кара-суглар. Аржааннар шыва   алган. Бо бүгү бойдустуң чайгаар бүткен болгаш кижиниң кылып кааны черлери шупту аттарлыг. Гидроним – кандыг-даа суг объектизиниң ады.

Суурувусту долгандыр оон өске кандыг суглуг черлер билир силер?

(Мерген,Оштан,Дерзиг,Копту….)

- Картада кайда чыдар-дыр  ук хемнеривис?

- бо черлер аттарын канчаар бижиир-дир? Чүге?

«Оо,Каа-Хем» деп ырыны дыңнаар.

-бо чараш  ыры апарган шүлүктүң  автору  кымыл? (Б.Маады).

-ук ырыда хемнин кандыг  чараш  овур-хевирин  дамчыткан-дыр? (салгынга чалгыыр, эштирге  эптиг,…)

2.      Аян-чоруувусту   уламчылаалыңар. Ам турар  даавысты  чүү  дээр  ийик бис? (Даргат). Шын-дыр, уруглар. Чогум-на бо  дагның  баштайгы  адын   Хая-Даа  дээр. Улуг  назылыгларывыс ол адын  ам-даа  ажыглап   турар.

Оронимнер (oros – даглар)– даглыг черлерниң болгаш оргулааштарның   ады. Азы кургаг черлер  аттарының. 

Суурувус  долгандыр  кандыг даглар  барыл?

(Кыстар-Даа, Дагылга-Даа, Баяан-Чүрек, Толбул сыны…)

- Ам  шиитпирлээр  ужурлуг айтырыывысче  эглип  келиилиңер:

Чүге  бистиң суурнуң  географтыг  объектилери  ындыг  аттарлыг  болганыл?

(уругларның  харыылары)

Ол черниң   кандыг-бир онзагайын көргүзер   дээш: Дерзиг – шапкын  агып    чыдар, Дыттыг-Хем – долгандыр  дыттар  үнген  хөл  дээш   оон-даа  өске.

Оюн «Бойдустуң  чараш  булуңун   тып» (слайдаларда  болгаш үндүрген черлер чуруктарын көргүзерге, уруглар ол черниң адын  адаар)

Оюн-чарыш «Кым хөйнү, дүрген тыварыл?»

 «Хемнер» темага кайы одуруг дүрген словарь тургузуп  бижиптерил?

Түңнел.

- Черлер  аттарын  өөренириниң  чугулазының  дугайында  кандыг  түңнел  үндүрүп  болур-дур бис?

·         Сөс  курлавырывыс   байыыр.

·         Төрээн  черивис  дугайында   билиглеривис  көвүдээр.

Башкыныңтүңнелсөзү:

Черлер  аттары – бистиң  төөгүвүс. Оларның дузазы-биле  ада-өгбелеривистиң  кандыг  ёзу-чаңчылдарлыг,  ажыл-агыйлыг чораанын билип   алыр бис.  Черлер   аттары база хумагалап, камнаары  чугула    болур.

Бажыңга    онаалга:

Суурну   долгандыр   черлер   аттарын   чыып     бижиир.

Чогаадыг «Мээң   ынак    черим», «Бир  топонимниң  төөгүзү»

Дыңнадыг  «Онзагай   черлер    аттары»