Хэшээлэй темэ "Буряад угалзанууд"

Буряад угалзанууд

             Актуальность. Эртэ урда сагҺаа хойшо буряад зон байра байдалаа, эдлэжэ ябаҺан хэрэгсэлнүүдээ, үмдэжэ ябаҺан хубсаҺаяа урлан бүтээжэ, гоёор шэмэглэхэ гэжэ оролдодог байҺан. Мүнөө үедэ ёhо заншалаа hэргээхэ ажал эршэмтэй ябажа, олон тоото шэнжэлгэнүүд хэгдэнэ. Жэлhээ жэлдэ олон залуушуул буряад хубсаhаа оёжо, өөрын онсо янзаар шэмэглэн үмдэдэг, зүүдхэлнүүдээ зүүдэг болонхой. Тиимэhээ ургажа ябаҺан үхибүүдтэ хэрэглэхэ буряад угалзанууд тухай заажа   үгэбэл hайн гэжэ hананабди. Энэ багахан программа соо буряад угалзануудай нэрэнүүдые, тэдэнэй  илгаа ба удха шанарынь ойлгон абажа, хэрэглэжэ hурахыень хараалагдана. Юундэ эдэ бүгэдые мэдэхэ хэрэгтэйб? Анхан сагһаа урлал бүтээлгэнүүдэй удхыень шэнжэлэн шэмэглэхэдээ аргагүй нягтаар хандадаг байгаа бшуу. Жэшээнь, хадамда гарахаяа байhан залуу басаган инаг нүхэртөө бэлэг болгон алшуур оёбо гээшэ, тэрэнэй гоёор угалзануудаар шэмэглэбэ, харин угалзануудайнгаа удхыень мэдээгүй байҺанҺаа боложо, иигэжэ бүтээлыень нүхэрынь тайлбарилба: «өөрыншни одо заяан уhые уруудан урдаг, γри хγγгэдэйшни аза ябадал уруугаа орожо, хотон бууса дээрэшни γбhэ ногоон ургаг, табан хушуу малшни талаар дγγрэн γхэжэ хэбтэг, урбажа, худхажа, урагшагγй ябаарай».  Манай үхибүүдтэ иимэ  ушар тохёолдоогүй hаа hайн байгаа.

              Угаймнай мүнгэшэ, алташа дархашуул хэлэдэг байhан: «Эрдэмтэ зон үзэгүүдээ холбожо, hонин зохёолнуудые дүүргэдэг. Харин бидэ үзэгүүдтэл угалза бүхэнэй удха шанарыень тайлбарилан өөрын шэнжэ оруулан бүтээдэг байнабди».

             Зорилгонууд: угалзануудай нэрэнүүдые, удха шанарыень мэдэхэ, урлал бүтээлгэдэ зүбөөр хэрэглэжэ шадаха; хүүгэдэй ухаан бодолго, ухаа мэдээ дэбжүүлхэ; уран гартанай бүтээлгэнүүдые шэнжэлэн сэгнэхэ.

1-хи хэшээл Табан хушуу малай хэшэгэй тэмдэг угалзанууд.

2- хи хэшээл Ургамалые һажааһан угалзанууд      

3 -хи хэшээл Замби түбиин угалзанууд

4-хи хэшээл Ажабайдалда хабаатай угалзанууд

5-хи хэшээл Буряад угалзанууд (согсолол)

Темэ. Буряад угалзанууд.

Зорилгонууд: 1)hургалгын: буряад угалзануудай удхыень дабтаха, зγбєєр тайлбарилха; 2)практическа шадабариин: угалзануудые зγбєєр хэрэглэхэ; 3)хγгжєєлгын: уран гартанай бγтээлнγγдые ажаглаха, шэнжэлхэ ; творческо ухаан бодолоо хγгжєєхэ, угалзануудта тааруулан амаршалгын γреэл γгэнγγдые зохёохо

- Мγнөөдэрэй хэшээлдэ буряад угалзануудай удхыень дабтан, зγбөөр тайлбарилжа, һурахабди.   

- Буряад зон ямар юумэ гоёодог бэ?

- Хайшан гээд гоёодог бэ?

-Ямар угалзануудые мэдэхэбтэ?  Дабтая.

угалзанууд	нэрэнүүдынь	тайлбарилга
	эбэр хамар	ажаллажа байҺан табан хушуун малай хэшэгэй тэмдэг
	алхам хээ	хүнэй үдэр бүриин ута наҺанай алхам
	холбоотой хоёр бугааг	Эб найрамдалай, хани барисаамнай бүхэ байг
	үүлэн хээ	үргэдэг, шүтэдэг үндэр тэнгэриин тэмдэг
	ҺубариҺан үлхөөтэй Һэеы гэрнүүд	үри хүүгэдэй үнэр олон хотон айл боложо түбхинэхын дэмбэрэлэй тэмдэг
	сэсэг угалза	манай байдалай шэмэг - сэсэгүүд
	бүтүү  утаҺан	хүнэй үлзы Һайхан заяае тэмдэглэнэ

                Хоер алшуурай  угалзануудай тайлбарилга:

- зγбєєр шэмэглэгдэhэн алшуурай удхань: гэр байдалдашни ороhон мγγ юумэн арюудхагдажа, бузаргγй, арюун сэбэр байг, сэсэг намаата юртэмсэ дээрэ γри хγγгэдшни γдэжэ, γнэр баян, олон болог, табан хушуу малшни талаар дγγрэн γдэг, өөрыншни одо заяан, γлзы хутаг амгалан, γγлэндэ хγрэтэр бадараг, улаан γнгэ – баяр жабхаланта, урагшаа дабшан, муу юумэндэ илагдашагγй ябаг

 -буруугаар оёhон – єєрыншни одо заяан уhые уруудан урдаг, γри хγγгэдэйшни аза ябадал уруугаа орожо, хотон бууса дээрэшни γбhэ ногоон ургаг, табан хушуу малшни талаар дγγрэн γхэжэ хэбтэг, урбажа, худхажа, урагшагγй ябаарай гэжэ хара γнгэтэй бγдөөр бγрижэ оёбо.

- Угалзануудые хайшан гээд хэрэглэхэ болонобта?

Даабари. Нэгэ даабарииень шэлэн абаад, амаршалгын открытка хэгты:

1)  γγлэн хээ, гал угалза, алхам хээ, сэсэг угалза, зэрэлгээн хээ.

2) γγлэн хээ, бγтγγ утаhан, хоер загаhан, hэеы гэрнγγд, хамар                    угалза, сэсэг набша.

3) алхам хээ, холбоотой хоер бугааг, hэеы гэрнγγд, эбэр угалза, зэрэлгээн хээ.

Ара таладань үреэл үгэнүүдые тааруулан бэшэгты.