Ғылыми жоба "Тірі ағзалардың әр түрлі ортаға бейімделуі"

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Шолақсор орта мектебі

Сагындыкова Мадина

(9 – сынып оқушысы)

Тақырыбы: Әртүрлі аймақтардағы ағаш жапырақтарының климатқа байланысты өзгеруі

Бағыты:  «Қазақстан – 2030» стратегиясын жүзеге асырудағы табиғат негізінде

Секция: Адам денсаулығымен қоршаған ортаны қорғау

                                                         Ғылыми жетекшісі: Жекенова М.Қ.

                                                2013 – 2014 оқу жылы

Мазмұны

1.     Кіріспе                                                                                                5

2.     І бөлім. Ағаш жапырақтарының ауыр металдардың мөлшері            11

3.     1.1 Қазіргі замаңғы сапалы биондикация өткізу                                14

4.     1.2 Ағаштардың құрамындағы элементтер                                           15

5.     II Бөлім. Терек  ағашының геохимиялық қатары                               15

6.     Қорытынды                                                                                               17

7.     Пайдаланылған әдебиеттер                                                                     18

                                                 Аннотация

Зерттеу мақсаты

         Зерттеудің мақсаты –әртүрлі аймақтардағы өсімдіктердің және ағаштардың климатқа байланысты өзгеруі туралы түсінік қалыптастыру.

Міндеттері

Завод, ЖЭС, ТЖВ және саябақтағы ағаштардың айырмашылығын түсіндіру ;

Адамдардың өмірінде ағаштардың маңызы және  алатын орны;

Ауа ластануын аздап болса да тоқтату.

Болжамы (гипотезасы)

          Бұл жоба  оқушылардың ғылыми зерттеулеріне тың деректер ұсынумен негіз болады. Сонымен қатар болашақта одан әрі де көгалдандыру жұмысы көркейе берсін деген ойдамын.

Эксперименттік әдістемесі

 Ғылыми жобада өзіміздің тұрып жатқан ауылымыздың ағаштарын алып

зерттедік және де ел аузынан жинаған деректер тақырыпты зерттеудің тірегі

 болды.

Жұмыс нәтижелері мен қорытындысы

Жұмыс нәтижелері мектепішілік, аудандық ғылыми отырысында тыңдалды.

Қорытындыларын практикалық қолданудың салалары

Зерттеу жұмыс нәтижелерінде биология сабақтарындағы практика

ретінде қолдануға болады. Оқушыларға көмек ретінде де қарастыруға

болады.

                                                                                                                             Зерттеу барысы, кезеңдері

           Жұмыс барысы 8 кезеңнен тұрады:

1)    Материалдарды жинақтау кезеңі;

2)    Объект:

     3) Жинайтын мерзімі:

    4) Өсу шартысы

    5) Ағаштың жасы:

    6) Жапырақтың саны

    7) Материалдың сақталуы мен этикет қағаз

    8) Өлшеуі

                                                    Кіріспе

Қоршаған ортаның сапасын бағалау үшін материалды жинау мен өндеу әдісі

Кез келген биологиялық жүйенің тұрақтылық деңгейін бағалау, әсіресе антропогенді әсердің деңгейін анықтау үшін өте қажет. Ағзалардың билатеральды симметриялық табиғи популяциясының жағдайын флуктуирлеуші асиметрияның өлшемінің анализі арқылы бағалауға да мүмкін, яғни олар тұрақтылық дамудың бағытталмаған ұсақ кемшіліктеріне сипаттама беретін және қоршаған ортаның жағдайына ағза итегралды жауап беретін болады. Өсімдіктер, экожүйесінің продуценттер сияқты, барлық өмір сүруі бойынша локалды аумаққа ынтықты және екі ортаның әсер етуіне ұшырағыш болады: әуе мен топырақты; жүйеге күйзелген әсер ететінің толық кешенің көрсетеді. Химия  мен физикалық көрсеткіштерді бағалайтыны дәстүрлі әдістер биологиялық жүйесіне әсер етуі туралы кешенді түсінікті бере алмайды, ал  биоиндикациондық көрсеткіштер организмнің, оған әсер ететін әр түрлі факторларына реакциясын көрсете алады, сонымен бірге биологиялық түсінігін сақтайды.

Материалды жинау:

Биоиндикациондық зерттеуге материалды жинау кезінде төмендегі ережелерді сақтау керек:

Объект: Модельді объектінің мысалы ретінде кең тараған түрі алынады.

Жинайтын мерзімі: Жапырақтын қарқынды өсу кезі өткен соң ғана материалды жинай бастау керек, яғни мамырдың соңы – маусымның басында бастап күз түскенше дейін.

Өсу шартысы: Ылғалдығы, жарық түсуі деңгейі бойынша экологиялық шарттары ұқсас жерлерінде өсетін өсімдіктерді іріктеу жүргізіледі. Мысалы, іріктелген өсімдіктің біреуі күнде  , ал біреуі көлеңкеде болу керек.

                          

Ағаштың жасы:

 Жас пен кәрі даналарды алмай, анализге тек қана орта жастағы өсімдіктер таңдалады.

Жапырақтың саны:

Бір – біріне жақын өсіп тұрған 1-2 ағаштан 5 жапырақтан  алған дұрыс.

Материалдың сақталуы мен этикет қағаз:

Әр іріктеуге заттаңба жапсырылады: алынған мерзімі, орны көрсетіледі (өскен жеріне көп ынтықты беру) және іріктеуді кім өткізгені туралы ақпарат болуы керек. Жапырақ пен заттаңбасы полиэтилен пакетке салынады. Егер жиналған материалды сол кезде өңделмесе, оны тоңазытқыштың астыңғы сөресіне қою қажет (сақтау мерзімінің ұзақтығы – бір апта). Ұзақ мерзімге дейін сақтау үшін фиксатор – спиртті 1/3 глицеринмен немесе сумен араластырып пайдаланады.

Өлшеуі:

Жиналған материалды өндеу үшін қажетті: сызғыш, циркуль – өлшеуіш, транспортир. Егер өлшеуді бірнеше адам өткізсе (бір іріктеу бір адаммен өнделеді), сызғыш пен транспортирлері бір келкі болуына назар аудару керек.

1 – жапырақ жартысының еңі. Өлшеу үшін жапырақты көлденен қақ бөледі , жапырақтың басын негізісіне салып, сосын бүгіп және пайда болған бүкпе бойынша өлшеу жүргізіледі;

2 – жапырақтың екінші реттің негізінен екінші түтіктің ұзындығы;

3 – екінші реттің бірінші мен екінші түтік негіздерінің аралары;

4 – осы түтіктің шеттерінің аралары;

5 – екінші реттің негізінен екінші түтік пен бас түтіктің арасындағы бұрышы;

Бірінші төрт параметрі циркуль – өлшеуішімен өлшенеді, түтіктер арасындағы бұрыш транспортирімен өлшенеді.

Бұрышты өлшеу кезінде транспортир терезесінің ортасы екінші реттің екінші түтіктің тармақтандыру орнына сай келуі қажет.

Түтіктер түзусызықты емес, керісінше иірек болғанына байланысты, бұрышты келесі ретімен өлшейді: терезенің ішіндегі транспортирді  900 транспортирдің ортасымен сай келтіреді, ал екінші қатардың түтігін сызғышты пайдалана отырып транспортирдің градус мағынасына ұзартады.

Ағаш ұшар басындағы жапырақтың жатуы:

Жапырақтар, көтерілген қолдың деңгейінде бұтақтар көп жерлерінен ағаштың ұшар басының төмен жағынан алынады, (бағыттары әртүрлі бұтақтарды алу қажет, шартты – солтүстікке, оңтүстікке, батыс, шығыс)

Бұтақтың типі:

Теректің тек қана қысқаша бұтақтардың жапырақтары пайдаланылады.

                        

Жапырақтың өлшемі:

Жапырақтарды алынған түрі біркелкі , орта болуына тырысу.

Жапырақтардың бұзылуы:

Егер өлшем алынатын жерлері бұзылмаса, бұзылған жапырақтар зерттеп пайдалануға болады.

Белгілі бір ағашқа жататындығы: Бір ағаштың жапырақтары кесіндісі бойынша жіппен байланады.

Жапырақтың жүйкеленуі:

Қауырсын тәрізді торлы жүйкеленуі, саусақ салалы жүйкелену, параллель жүйкелену, доғалы жүйкелену.

Жапырақтың орналасуына қарай:

Үш құлақты күрделі, саусақ салалы, қауырсын тәрізді.

Есептеуі:

Ассиметриялық көлемі интегралды көрсеткіш арқылы бағаланады – ерекшелегінің орта салыстырмалы айырмашылығының көлемі  (жапырақтың оң мен солдың жақтарының өлшеудің сомасына айырмашылығының арифметикалық орта сәйкестігі, ерекшелігінің санына )

Есепті шығару үшін көмекші кестемен пайдаланылады.

Кесте № 2. Есеп шығару үшін көмекші кесте:

№ бет	1 ерекшелігі	2 ерекшелігі	3 ерекшелігі	4 ерекшелігі	5 ерекшелігі	Қатысы орта айырмашылығы
1	0,024	0,033	0,11	0	0,023	0,038
2	0	0,032	0	0,067	0,048	0,029
3	0,05	0	0,11	0,059	0,025	0,049
4	0,029	0,036	0,25	0,059	0,045	0,084
5	0,07	0,051	0,11	0	0,035	0,053
6	0	0,053	0,14	0,059	0,013	0,053
7	0	0,055	0	0,053	0,05	0,032
8	0,024	0	0,11	0	0,047	0,036
9	0,1	0,05	0,25	0,125	0,024	0,11
10	0,07	0,016	0,25	0,053	0,045	0,09
(3) Х=Z1+Z2+…+Zn=0.574=0.057 N                                 10

Бірінші амалында (1) әр ерекшелігіне сол мен оң жақтары ерекшеліктерінің мәндері арасында салыстырмалы айырмашылықтарын табамыз (ү). Сол үшін бір жапыраққа бір ерешелігі бойынша өлшем мәнінің айырмашылығын табады, сосын осы мәндерінің сомасын табады да, айырмашылығын сомаға бөледі.

Мысалы біздің өрнекте № 1 жапырақтың бірінші ерекшелігі бойынша Хл=21, ал Хп=20

Ү мәнін формула арқылы табамыз:

У1=Хл-Хп=21-20=1=0,024

Хл+Хп  21+20  =  41

Табылған Ү1 мәнін көмекші кестеге жазамыз. Әр ерекшелікке осындай есептеу шығарылады. Нәтижесінде, бір жапыраққа Ү – тің 5 мәні шығады. Осындай есептеу әр жапыраққа жеке шығарылады, нәтижесі кестеге жазылады.

Екінші амалында  (2) әр жапырақтың (Z) ерекшелігіне жақтар арасында мәндерінің орта салыстырмалы айырмашылығын табады. Сол үшін, салыстырмалы айырмашылығының сомасын ерекшелігінің санына бөледі.

Мысалы, 1 жапырақ үшін Ү1=0,024: Ү2=0,033: Y3=0.0111 : Y4=0:  Y5=0.02.

Z  мәнін формула бойынша табамыз:

Z=Y1+Y2+Y3+Y4+Y5=0.0024+0.033+0.111+0+0.02=0.038

Осындай есептеу әр жапыраққа шығарылады. Табылған нәтижелер кестеге жазылады.

Үшінші амалында іріктеу үшін ерекшелігінің орта салыстырмалы айырмашылығы шығарылады. Сол үшін Z – тің барлық міндері қосылады және осы мәндердің санына бөлінеді:

Х= Z= Z1+ Z2+…. Zn=

=0.062+0.029+0.29+0.08+0.145+0.053+0.032+0.036+0.09=0.057

Көрсеткіш организмнің ассиметриялық дәрежесіне сипаттама береді. Осы көрсеткішке, нормадан тыс шығарумен бес ұпайлы шкаласы құрастырылады. Қайда 1 ұпай – шарты норма, ал 5 ұпай – нашар жағдайы.

№ 3 кесте. Ассиметриялық көрсеткіштердің ұпайлы мәні

Ұпай	Ассиметриялық көрсеткіштің мәні
1 ұпай	0,055 кейін
2 ұпай	0,055-0,060
3 ұпай	0,060-0,065
4 ұпай	0,065-0,070
5 ұпай	0,07- ден көп

І бөлім. Ағаш жапырақтарының ауыр металдардың мөлшері

Ағаш жапырақтарының ауыр металдардың мөлшері мг/кг

Зауыт маңында өсетін ағаш жапырақтарың қорғасынды жоғары мөлшерде жинақтайды. Ағаш жапырақтарында Pb>Cd>Zn>Cu. Темір жол вокзалы маңында өсетін өсімдіктердегі ауыр металдардың биологиялық сіңіру қатары бойынша ағаш жапырақтары кадмийді жоғары мөлшерде сіңіреді: Cd>Zn>Pb>Cu. Барлық зерттеу нысандарында өсімдіктер хромды аз мөлшерде сіңіреді.

Ағаш өсімдіктерімен қала топырақтарынан элементтердің биологиялық жинақталу қатары

Алынған жер	Өсімдік мүшесі	Элементтердің биологиялық сіңірілуі	Элементтердің сіңірілуінің биологиялық коэффициенті
			Биологиялық жинақталу	Биологиялық ұсталымы
1	2	3	4	5
ЖЭС	Жапырақ	Pb Zn Cu Cd Cr 0.82>0.58>0.49>0.1>6> 0.04	Pb,Zn,Cu,Cd	Cr
Саябақ	Жапырақ	Pb Zn Cu Cd Cr 1.01>0.46>0.42> 0.4>0> 0.01	Pb,Cu, Cd, Zn	Cr
Алюминий заводы	Жапырақ	Pb Zn Cu Cd Cr 0.97>0.78>0.78> 0.7>3> 0.05	Pb,Cd,Zn,Cu	Cr
ТЖВ	Жапырақ	Pb Zn Cu Cd Cr 0.59>0.58>0.49> 0.3>9> 0.15	Cd,Zn,Pb,Cu, Cr	Cr

Тұжырым

Павлодар қаласының стационарлық көлік шығарылымдары мен , әр түрлі кәсіпорындардың, қала ауасының ластануына қосатын үлесі өте зор. Жыл сайын атмосфералық ауаға 79,8 мың тонна қалдық заттар шығарылады, оның 11,4 тоннасы стационарлық көлік көздерінің үлесіне тиеді. Ауаны ластаушы заттар біртіндеп өсімдіктер бетіне шөгіп, адам ағзасына әсерін тигізуде. Алюминий заводы мен темір жол маңындағы алынған ағаш жапырақтарының ауыр металдардың мөлшерін Zn>Pb>Cu>Cd қатар бойынша орналастыруға болады. Темір жол маңындағы терек жапырағында қорғасының үлесі 13,9+-0,23 мг/кг, мырыштың мөлшері 50,40+-3,97 мг/кг, мыс 8,65+-0,18 мг/кг, ал алюминий заводының маңында мырыш 46,20+-2,65 мг/кг, мыс 6,73+-0,08 мг/кг, кадмий 0,88+- 0,03 мг/кг көрсетті. Алюминий заводының маңындағы ағаш жапырақтарының құрамындағы қорғасының мөлшері шкаладан 24, кадмий 4 еседен жоғары.

Алюминий заводының маңында өсетін ағаш жапырағының мырыш және қорғасыемен.

Ағаш жапырақтарының санитарлық жағдайының нашар болуы көпшілік жағдайда тікелей немесе жанама антропогендік әрекеттерге байланысты, сонымен қатар рекреациялық жүктеменің жоғарылығы және қала топырағының беткі қабатының тығыздалуы болып табылады. Саябақтарда рекреациялық қысымның нәтижесінде, оның физикалық, химиялық және биохимиялық қасиеттері өзгереді.

Ұсыныстар

Темір жол вокзалы және алюминий заводының аймақтарында топырақ бойында ауыр металдардың жиналу үрдісін азайту үшін жыл сайын жиналатын ағаш жапырақтары мен шөптесін өсімдіктер қалдырып қала аумағынан шығарып, утилизация жасау керек. Топырақ ауыр металдардың шоғырлану қарқының бәсендету үшін көгалдандыру жұмысын әрі қарай жетілдіруді дамыту керек. Қала ланшафтында бейімделу қабілеті жоғары ағаштар отырғызу қажет. Павлодар қаласының экожүйесіндегі өзгерістерді болжау және экологиялық қауіпті бағалау үшін кешенді экологиялық мониторинг жүргізіп отыру керек.

Бірінші биондикациялық бақылау

Бірінші биондикациялық бақылауды антикалық ғалымдар жасады: әсіресе олар, олардың климатқа байланысты өзгеруін байқады. Біздің эрамызға дейін 327-287 жылдары Теофраст «Табиғат өсімдіктері» деген белгілі жұмысында жапырақтар туралы көптеген кеңестер жазылған. Совет үкіметінің кезіндегі ғалымдар биондикациялық өзгерістерді зерттеген, оның ішінде: А.П.Карпинский. Ол өсімдіктерді индикаторлар деп атаған, индикаторлардың екі түрі белгілі. Биондикациялық әдіс арқылы антропогендік картасхемасы салынды.

Жапырақтардың климатқа байланысты өзгеруі

Жапырақтардың түсі мен көлемінің өзгеруі көбінесе өсіп тұрған аймаққа байланысты. Ауаның бұзылуы ағаш жапырақтарына көп әсерін тигізеді. Әр түрлі аймақтарда бір ағаш түрі әр түрлі өседі, өйткені әрбір аймақтың климаты әр түрлі. Ауыл аймақтарын алсақ, егер онда оларда ағаш жапырақтары жақсы өседі, биондикациялық өзгерістер байқалмайды. Оларда завод және темір жол станциялары жоқ.

Биологиялық мониторинг

Биологиялық мониторинг дегеніміз – жапырақтардың ассиметриясы зерттеудегі күндегісін жазып отыру. Тірі ағзалардың популяциясы, объектісі, өсімдіктердің құрамындағы элементтерді орналыстырады, стабилизациялық ортада қатысады, өзіндік биогеохимиялық барьер ретінде, сонымен қатар қоректендіру қоры болып табылады. Антропогендік трансформация табиғат ортасындағы оның химиялық ластануы арқылы зат алмасуда жүреді.

1.1 Қазіргі замаңғы сапалы биондикация өткізу

Қазіргі замаңғы сапалы қоршаған ортаның биондикациясында өсімдіктерді қолдану

Қазіргі кезде негізгі индикатор ретінде, қоршаған ортаның сапасы. Қоршаған ортаның ластануының көрсеткіші. Жылу электр станциясы және қара, түсті металлургия қоршаған ортаға, атап айтқанда Павлодар облысында әсерін тигізеді. Қазақстан бойынша Павлодар облысында әсерін тигізеді. Қазаұстан бойынша ауаның ластануына әсерін тигізетіні 200 үлкен заводтар мен мекемелер бар. Павлодар облысының, Май ауданында көп уақыт Семей полигоны әсер етті (39% Май ауданында бар). Жыл сайын атмосфераны ластайтын зиянды заттардың құрамы өсіп жатыр. 2006 жылы зиянды заттардың эмиссиясы атмосферада 592,8 мың тонаға дейін жетті. Бүгінгі күнде, жалпы зиянды заттардың көлемі облысымыз бойынша 5,6 млрд. құрайды, оның ішінде шаруашылық заттар 3 млн тонна.

Негізгі ластаушы заттар ЖЭС мен металлургиялық кәсіпорындардан 94,4 % заттар түседі. Ішкі істер басқармасының көрсеткіші бойынша 2001-2003 жылдары Павлодар қаласында машина көбейіп кетті. Павлодарда машинаның өсуі: 44711,45689 және 46130, сонда 1999 - 2003 жылдары аралығында 13-тен бастап, 17- тоннаға дейіе өскен. Осылардың әсерінен табиғаттағы ағаш жапырақтарының көлемі, түсі өзгереді. Ағаш жапырақтарының құрамында ауыр металдар, атап айтқанда Zn,Pb, Cd бар. ЖЭС аймағында экологиялық тұрғыдан қайын ағашын зерттедік, өйткені қайын ағашы кең таралған. Оның құрамында қорғасын, кадмий, цинк бар екендігі анықталды. Біздің мақсатымыз Павлодар қаласының қайын ағашының жапырақтарының құрамында ауыр химиялық элементтер бар екенін анықтау. Қайын ағашының жапырақтарын төрт телімінен алдық, атап айтқанда: темір жолвокзалы, жылу электр станциясы, алюминий заводы және саябақ. Ағаш жапырақтарын Павлодарда 2013  жылы вегетация кезінде  жетекшім алып келген . Олардың құрамындағы химиялық элементтер бар екенін анықтау үшін вольтамперметрмен қарастырдық.

1.2 Ағаштардың құрамындағы элементтер

Терек ағашының құрамындағы элементтер төмендегі таблицада көрсетілген.

Элементтер	Х+- Х,мг/кг	S	Me	Мода	X min	X max	V, %
Zn	10,2+-0,93	7,9	7,5	3,9	0,015	39	77,4
Cd	0,095+-0,02	0,21	0,0024	0,002	0,002	1,1	221
Pb	0,5+-0,03	0,3	0,4	0,49	0,027	1,5	60
Cu	0,7+-0,09	0,8	0,5	0,00003	0,00003	5,7	114

Берілген таблицада  Х+-Х- орта арифметикалық және қателігі, S – дисперсия, Ме – медиана, Х min – минимум, X max – максимум, V – вариация коэффициенті.

Анализ бойынша терек ағашының құрамында микроэлементтер бар.

II Бөлім. Терек  ағашының геохимиялық қатары

Павлодар қаласындағы терек ағашының геохимиялық қатары

Телім	Геохимиялық қатар
1 (солтүстік - батыс)	Cd 1.5, Zn 0.9, Pb 0.8, Cu 0.75
2(солтүстік - шығыс)	Pb 1.05, Zn 1, Cu 0.5, Cd 0.3
3 (батыс)	Cd 1.05, Pb 1, Cu 0.7, Zn 0.75
4 (шығыс)	Zn 1.9, Cu 1.9, Pb 1, Cd 0.63
5 (оңтүстік - шығыс)	Cd 0.8, Pb 0.8, Cu 0.7, Zn 0.6

   Терек жапырағында 0,8 ден 1,2 Кс жоғары деңгейде қорғасын бар екені анықталды. 1,5 тен 1,7, 1,3 және 6 бөлімдерді белгіленген. 1,2,3 және 6 бөлімдерде ағаш жапырақтарының цинкпен ластануын көрсетеді. Ең жоғары цинкпен ластану 4 бөлімде көрсетілген. 1,4 тен 1,9- ға дейін мыстың ластануын 4 және 6 бөлімдерде көрсетеді, ал ең жоғары 4 бөлімде. Қорытындылай келе ең көп таралған ауыр металдар 4 бөлімде. Биоаккумуляцияның коэффициенті немесе оны зиянды заттардың қоры деп атаймыз, Павлодар қаласының азаю қатарында Cd>Pb>Cu>Zn. Жақын аралықтағы шығыс және солтүстікте 6,4 және 1 бөлімдерде терек ағашының жапырақтарында зиянды заттардың көп екені анықталды, өйткені олар қалаға жақын орналасқан.

                                                          Қорытынды

Біз қоршаған ортаға биондикациялық зерттеулер жүргіздік. Соның ішінде көп таралған түрі  - қайынды алдық. Нәтижесінде қайын ағаш жапырақтарының құрамын амперометрикалық инверсиямен құрамында зиянды заттардың пайда болуы заводтар мен кәсіпорындар және машиналардың түтіндерінің әсері. Темір жол вокзалы және алюминий заводының аймақтарында топырақ бойында ауыр металдардың жиналу үрдісін азайту үшін жыл сайын жиналатын ағаш жапырақтары мен шөптесін өсімдіктер қалдырып қала аумағынан шығарып, утилизация жасау керек.

Топырақ ауыр металдардың шоғырлану қарқының бәсендету үшін көгалдандыру жұмысын әрі қарай жетіолдіруді дамыту керек. Қала ланшафтында бейімделу қабілеті жоғары ағаштар отырғызу қажет. Павлодар қаласының экожүйесіндегі өзгерістерді болжау және экологиялық қауіпті бағалау үшін кешенді экологиялық мониторинг жүргізіп отыру керек.

                                      Пайдаланылған әдебиеттер

 1. Бурдин К.С. Основы биологического мониторинга / К.С. Бурдин – М.

    Моск. Ун-та, 1985 -158 б.

 2. Гераськин С.А., Васильев Д.В., Дикарев В.Г., Удалова А.А., Евсеева Т.И.,      Дикарева Н.С., Зимин В.Л. Оценка методами биоиндикации техногенного   воздействия на популяции в районе предприятия по хранению радиоактивных отходов// Экология, 2005, №4. 575 және 285 б.

3. Гельдымамедова Э.А. автореферат на соискание ученой степени кандидата биолог.наук Тяжелые металлы в почвах и овощных культурах г. Павлодар Республики Казахстан, Новосибирск, 2007, 24.

4. Экологический бюллетень. Информация о состоянии окружающей среды Павлодарской области в 2007 г. Павлодарское областное территориальное управление окружающей среды. Павлодар, 2008, 68 б.