ҒЫЛЫМИ ЖОБА "Тұрақты тіркестер" (10 сынып)

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі Алматы облысы , Райымбек ауданы , Сүмбе ауылы                                         Абай атындағы орта мектеп                                                                                     Дарын

Ғылыми тәжірибелік жоба

Тақырыбы : Тұрақты тіркестер

Орындаған : 10 б сынып оқушысы Жеңісова Сабина

Секциясы : қазақ тілі

                                                                   Сүмбе ауылы

     Тұрақты сөз тіркесі фразеологиялық тіркес - екі немесе одан да көп сөздердің тіркесуінен жасалып , бір ұғымды білдіретін бейнелі сөздер тобы .                                                                       

     Тұрақты тіркестің құрамындағы сөздердің орнын өзгертуге , басқа сөзбен ауыстыруға келмейді .  Мысалы : ит өлген жер – алыс , тайға таңба басқандай – анық , тілді үйіреді – тәтті , көз шырымын алу – ұйықтау . Ағама жеңгем сай , апама жездем сай – мінез – қылығы үйлес . Ағынан жарылды – ештеңені жасырмай , бар шындығын айтты . Ажал оғы атылды – мерт болды .

     Сонымен қоса :  Ажары кірді – көріктенді ;                                                                                                                               

                                   Ауызы алты қарыс – қаһарлы ;                                                                                                                    

                                   Аузын айға білеген – батыл ;                                                                                                                           

                                   Айдар тақты – әйгілі қылды ;                                                                                                               

                                   Айдарынан жел еседі – рахат өмір ;                                                                                                            

                                   Айды аспанға бір шығарды – аты шықты  ;                                                                                                                   

                                   Айдың күні аманда – аман – есенде ;                                                                                   

                                   Аймандай қылды – әшкреленді , ұятқа қалды ;                                                                                                 

                                   Айна қатесі жоқ ( айна қатесіз ) – дәл , тура ;                                                                                      

                                   Айтаққа ерді – өсекке ерді ;                    

                                   Айтқан сөз құлағынан ағып кетеді – естімейді , ұқпайды ;

                                   Айы оңынан туды – жолы болды ;

                                   Айызы қанды – көңілі жай тапты ;

                                   Ақ ауыз қылды – алдап соқты ;

                                   Айылын жимау – жасқанбау , сескенбеу ;

                                   Ақ жарқын – ашық көңіл ;

                                   Ақиық – айрықша асыл ;

                                   Ақ киізге көтерді – хан сайлады ;

                                   Ақ саусақ - еріншек ;

                                   Ақыл ( ой ) таразысына салды – дұрыстап ойланды ;

                                   Ақысын жеу – еңбегінің ақысын бермеу , біреудің еңбегін                   пайдаланды ;

                                 Алаауыз – бірлік жоқ ;

                                 Ала болды – араздасты ;

                                 Ала көзімен атты – жек көрді ;

                                 Алақанға қарады – дәмеленіп тұр ;

                                 Алақанның аясындай – тар ;

                                 Алақанына түкірді – дайын , әзір тұр ;

                                 Ал–дал болды – көңілі жай таппады , т . б .  , - тұрақты сөз тіркестерін тұрмыс жағдайында жиі–жиі  қолданады .

         « Екі иығына екі кісі мінгендей » - деген тұрақты сөз тіркесі – денелі , тұлғалы , иықты деген бір ғана мағынаны білдірсе , « аяғы – аяғына жұқпады » - тұрақты тіркесі – шапшаң , тез жүрді деген ұғымда қолданылып тұр .

        Тұрақты сөз тіркесінің мағынасы оның құрамындағы сөздердің мағыналарынан алшақ болады . Бір – біріне антоним болатын сөз тіркестер :

 Антоним дегеніміз – мағыналары бір – біріне қарама – қарсы сөздер .

Бетінен оты шықты ( ұялды ) – Беті бүлк етпеді ( ұялмады ) .

Зәресі ұшты ( қорықты ) – Қуанышы қойнына сыймады ( қуанды ) .

Еңбегін сауды ( адал күн кешті ) – Жер қаптыру ( алдау ) .

Қолы – қолына жұқпады ( тез қимылдады ) – Саусағының ұшын қимылдатпады ( қозғалмады , еш нәрсе істемеді ) , т . б .

         Бір – біріне синоним болатын сөз тіркестер :

Синоним дегеніміз – мағыналары жағынан бір – біріне ұқсас сөздер .

  Үріп ауызға салғандай , Қыздың жиған жүгіндей – сұлу , әдемі , көрікті , келбетті , әсем , т . б .

 Ит өлген жер , ит арқасы қиянда , жер аяғы қиянда , жер түбі – алыс , қашық , шалғай .

Ит терісін басына қаптады , жерден алып , жерге салды – ұрысты , сөкті , балағаттады .

Екі көзі шарасынан шығу , жаны зәр түбіне жету – қорқу , қатты шошыну .

       Мақал – мәтелдер де тұрақталған , қалыптасқан сөздер тобы болып табылады . Мақал – мәтелдердегі сөздердің де орнын басқа сөздермен алмастыруға келмейді . Бірге айтылғанымен мақал мен мәтелдің бір – бірінен ерекшелігі , айырмашылығы болады .

       Мақал–мәтелдер – халық даналығының , көрегендігінің айнасы , тіл байлығының алтын қазынасы . Олардың көбі өмір шындығының қорытындысы .

       Халықтың кейінгі ұрпаққа қалдырған өсиеті , өмір сүру әрекетінің ережесі секілді қымбат мұра .

       Мақал дегеніміз – өмірлік тәжірибеден туындаған түйінді пікір , тұжырымды сөз өрнегі немесе тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні .

       Мәтел дегеніміз – белгілі бір ойға , ұғымға ишара жасайтын , астарлап , жұмбақтап айту мәні басымдау болатын халық мұрасы .

       Тұрақты сөз тіркесінің құрамындағы сөздер өзінің дербес мағыналарынан ажырап жеке – дара сөздерге балама ретінде , жұмсалады , олардың тіркестегі мағынасы жеке тұрғандағы мағынасына сай келе бермейді , ( көре алмау – қызғану , іші күю – өкіну , т . б . ) тұрақты сөз тіркесі бірнеше топқа жіктеледі : идиомалық тіркестер немесе идиома ( қабырғаңмен кеңес , ешкімнің ала жібін аттама ) өзегі талмас ) . ; мақал – мәтел ( ел үмітін ер ақтар , ер атағын ел сақтар ; өнерлінің озегі талмас )

Тұрақты сөз тіркесі қатарына бұлардан басқа екі кейде одан да көп сөздердің қатар жұмсалуынан жасалып , бастапқы мағынасын сақтай отырып , бір ұғымды білдіретін тіркестер де кіреді . Мысалы : қол қою , көз салу , қол ұшын беру , т . б .

              Екі қолынан демін алу – болып , жетісіп отыру .

              Еңсесі құру – сағыну .

Ер қаруы – бес қару – қылыш , найза , садақ , шоқпар , сойыл – ерлер асынып жүретін қарулар .

Ереуіл атқа ер салу – елін қорғауға асыну .

Ернін шығарды – мазақтады .

Ернінің емеурінін табу – көңілін табу .

Есек құрты мұрнына түсу – баю .

Етек – жеңін жию – есін жию .

Етектен алу – кедергі жасау .

Ешкімнің ала жібін аттамау – қиянат жасамау .

Жағадан алу – қылғындыру .

Жағасын ұстау – таңдану .

Жағы сембеді ( тынбады ) – көп сөйледі .

Жағына пышақ жанығандай – арық .

Жайдың атқан тасындай – аса құдіретті , мықты .

Жалғанды жалпағынан басу – молшылықта өмір сүру .

Жанары кетті – көзінің нұры кетті .

Жанды жегідей жеу – қиналу .

Жаны сіріден жасалған екен – мықты .

Жанын қоярға жер таппау – әлек болу .

Жараның аузын алу – ескі дертті еске түсіру .

Жарғақ құлағы жастыққа тимеу – тыныш таппау .

Жауырынан жел өту – азап шегу .

Жегенін желкесінен шығару – сазайын беру .

Желкесін қасу – қысылу , сасу .

Жеме – жемге келгенде – шешуші сәтте .

Жер астынан жік шықты , қос құлағы тік шықты – табан астынан бөле шықты .

Жер болу – ұялу .

Жер жұту – жоқ болу .

Жер қабу – өлу .

Жетім қыздың тойындай – елеусіз .

Жұлдызы оңынан туу – жолы болу .

       Тисе – терекке , тимесе – бұтаққа . Болса болар , болмаса қояр немесе келсін – келмесін әрекет қыла берсе , әйтеуір біреуі нәтиже берер деген мағынаны білдіреді . Тіпті , үміткерлер арасына жұмыссыздар да жоғары білімі жоқ азаматтар да кездеседі . « Тисе – терекке , тимесе – бұтаққа » дей ме , әйтеуір , билікке көңілі толмайтын топтың да көңіл – күйі алабөтен . (« Жас Алаш » ) . Оғын тарс та , тұрс та төгіп келеді . Тисе – терекке , тимесе бұтаққаның кеі келуде ( Қ . Тұрсынқұлов , Шығ . ) .

       Көзбен шолды - жаппай шолып қарап , бағдарлады .

 Көзбен шолып егін орған алаңын ,

Әбіш пенен тұр басқарма қара мұрт . ( Т . Жароков , өлеңд . ) .

Көз болды – ие болды , бас – көз болды , басы – қасында жүрді , қорыды . Біз көз болып отырмасақ , апам картопты қазанға қабығымен салып жіберуге бар . ( Б . Соқпақбаев , Бастан кеш . ) . Халқыңа көз бол , адам бол , Құрдасым , Балта аман»бол . ( Манас ) . Біздің малға көз болатын кісіміз жоқ деген сайын тақаты қалмайды ( М . Әуезов , Таңд . шығ . )

Көз бояу – алдау , шындықты жасыру . Марал халықтың көзін бояу үшін екінші бір жол тұтты . ( « Айқап » ) . Ол – бұлардың қазіргі тек көз бояу екенін түсінді . ( І . Есенберлин , Қатерлі . ) Біреуден көшіріп көз бояудың керегі не еді ? (М . Иманжанов , Менің махабб. ) .

Көз бұқасын көрсетті – жақтырмай қарады , ала көзімен атты , Зорька бұрыштағы қара саулыққа да көз бұқасын көрсеткен . ( х . Есенжанов , Ақ жайық ).

Көз ашып , жүрек жуды – көңілді оятты , жүректі тазартты .

Ойлану ескек жылы жел ,

Көңілдің алтын жүрегі .

Көз ашады , жүрек жуады ,

Бұлт қуа , тұман түреді . ( І . Жансүгіров , Поэм . ).

Көзден жасы бұршақтады - егіліп жылады , көзінен жасы парлады – деген мағынаны білдіреді . Көзді ашып – жұмғанша . Лезде , қас пен көздің аасында , әп - сәтте . Мысалы : Өнер білім бар жұрттар ,

                                       Тастан сарай салғызды .

                                       Айшылық алыс жерлерден

                                       Көзді ашып – жұмғанша ,

                                       Жылдам хабар алғызды . ( Ы . Алтынсарин , Шығ . ) .

                                                             Тезис

                                                         Алматы облысы Райымбек ауданы

                                                         Абай атындағы орта мектеп мектепке

                                                         дейінгі шағын орталығымен комуналдық      

                                                         мемлекеттік мекемесінің 10 б сынып              

                                                         оқушысы

                                                         Жеңісова Сабина

                                                         Жетекшісі : қазақ тілі пәні мұғалімі

                                                         Манабаев Дәурен

Тақырыбы : Тұрақты тіркестер  

Мақсаты : Мен жұмысымда күнделікті өмірде кездесетін тұрақты тіркестердің мағыналарын зерттей отырып , антонимдік , синонимдік және мақал-мәтелдерде кездесетін тұрақты тіркестердің сырын ашу . Егер барлығы күнделікті өмірде тұрақты тіркестерді қолдана отырып сөйлесе , онда осы тұрақты тіркестердің - біздің сөздік қорымыз жетіліп , тіл байлығымыздың кеңеюіне өз ықпалын тигізері сөзсіз деп ойлаймын .

Міндеті : Зерттеу жұмысымның мақсатына сай міндеттерін төмендегідей етіп тұжырымдаймын :

-         Тұрақты тіркестер ;

-         Антонимдік тұрақты тіркестер ;

-         Синонимдік тұрақты тіркестер ;

-         Мақал–мәтелдік тұрақты тіркестер ;    

           Нәтижеге жету жолдары : Тұрақты тіркестердің толық мағынасын ашу , үлгі – өнеге ету . Күнделікті өмірде тұрақты тіркестерді өз орнымен пайдалансақ – біздің сөзіміз сұлу , тіліміз көркем , ойымыз ұшқыр шығатыны сөзсіз . Бүгінгі жаһандану дәуірде адамды тілі бай көркемдікке , шешендікке , даналыққа баулитын халқымыздың осындай асыл қазынасын өмірде жарату . Сонда жалаң сөйлеу , таяз ойланудан аулақ болып , сыры терең сиқырлы сөздерден жүрегіне қуат алып , тілін сүйетін жаныңа жақын ұрпақтар өсіп жетілмек .                                                          

                          Кіріспе

     Тілдің рухани мәдениетке де , заттық мәдениетке де қатысы бар . Өйткені тіл – ойлаудың , танымның және өнердің құралы , сондай – ақ ақиқат өмірдегі зат пен құбылыстардың таңбасы , оларды танып – білудің құралы . Ол – таным – білімді сақтаудың , ұрпақтан – ұрпаққа жеткізудің құралы . Аса көрнекті ғалым Ахмет Байтұрсынұлының сөзімен айтқанда : « Тіл – құрал » .

    Тұрақты сөз тіркестері қазақ тілінде « фразеология » деген термин арқылы таныс . Фразеология деген термин гректің фразис ( сөйлемше ) , логос ( ілім ) деген сөздерінен біріктіру арқылы жасалған . Тіл ғылымындағы қазіргі мағынасы « тұрақты сөз тіркесі » деген ұғымды білдіреді .

    Тілімізде еркін сөз тіркестері және тұрақты сөз тіркестері деген терминдер бар .

    Еркін сөз тіркестері – тіркестегі сөздер еркін , орындарын басқа сөздермен ауыстыра беруге болатын сөздер . Мысалы : жасыл қала – әдемі қала , жасыл кітап – қызыл кітап .

    Тұрақты сөз тіркестері – тілде екі немесе одан да көп сөздердің тіркесіп , бір ғана мағына беретін сөздер . Мысалы : ит тұмсығы өтпес ( қалың , ну ) , қоян жүрек ( қорқақ ) , т . б .

    Тұрақты сөз тіркесінің құрамындағы сөздер өздерінің дербес мағыналарынан ажырап жеке – дара сөздерге балама ретінде  жұмсалады , олардың тіркестегі мағынасы жеке тұрғандағы мағынасына сай келе бермейді ( көре алмау – қызғану ; іші күю – өкіну , т . б . ) тұрақты сөз тіркесі бірнеше топқа жіктеледі : идиомалық тіркестер немесе идиома ( қабырғаңмен кеңес , ешкімнің ала жібін аттама ) ; мақал – мәтел ( Ел үмітін ер ақтар , ер атағын ел сақтар ; Өнерлінің өзегі талмас ) .

   Тұрақты сөз тіркесі қатарына бұлардан басқа екі кейде одан да көп сөздердің қатар жұмсалуынан жасалып , бастапқы  мағынасын сақтай отырып , бір ұғымды білдіретін тіркестер ( лексикалық тіркестер ) де кіреді . Мысалы , қол қою , көз салу, қол ұшын беру , т . б .

   Тұрақты сөз тіркестері ұрпақтан – ұрпаққа , ғасырдан – ғасырға өтпек , жалғаса бермек . Олай болса сөздік қорымызды жоғалтып алмай , сөз қолданысының қадірін білейік !

                    Қорытынды

     Өзіміз білетіндей , біз күнделікті өмірде тұрақты тіркестерді пайдаланып жатқанымызды байқамай қалып жатамыз . Тұрақты тіркестер сөйлеу тұрғысында ерекше орын атқарады .

     Міне , осындай тұрақты тіркестердің өзінің терең мағынасымен ойымызды дұрыс жеткізуге өз септігін тигізетінін дәлелдедім .

     Қорыта келгенде , тұрақты тіркестерді әрдайым есте сақтап , жаңғыртып отырсақ  , ол біздің тіл мәселесінің ұтымды жолы болары сөзсіз !

                                О , туған тіл !

О,туған тіл! Дүниеде

Сен болмасаң не етер ем ? –

Аңмен бірге аң болып ,

Шаңмен бірге шаң болып ,

Ұстағанның қолында ,

Тістегеннің ауызында

Олжа болып кетер ем .

Сені берген атамнан ,

Сені үйреткен әжемнен ,

Қалай айналмаспын мен !

Сенен алған намыспен

Қырқып түсер қылыштай

Қалай қайырылмаспын мен !

Ерлігімді мұқалтпай ,

Елдігімді жұқартпай ,

Еңсемді еркін ұстауды

Қалай ойланбаспын мен !

Өз тілімдей тіл қайда еркін басар ?!

Тілім барда еркіме кім таласар .

Туған тілім күрмеліп әлсіресе ,

Ыстық қаным суынып , сиқым қашар .

Пайдаланылған әдебиеттер :

1 . Қазақ тілі энцклопедиясы      6 – том        Алматы 2003 жыл

2 . Қазақ тілі энцклопедиясы      8 – том        Алматы 2003 жыл

3 . Интернет желісі                       Уикипедия сайты

4 . Шың кітабы                              Алматы 2012 жыл

5 . Қазақ тілі                   Н . Оралбаева     Алматы 1993 жыл

6 . Қазақ тілі                   С . Исаев  Алматы 2007 жыл

            Қазақстан Республикасы , Алматы облысы Райымбек ауданы « Абай атындағы орта мектеп мектепке дейінгі шағын орталығымен » коммуналдық мемлекеттік мекемесінің 10 б сынып оқушысы Жеңісова Сабинаның « Тұрақты тіркестер » ғылыми- практикалық жоба жарысына жазған зерттеу жұмысына ғылыми жетекшісінің                              

                                       ПІКІРІ

Оқушы өзінің зерттеу жұмысында тұрақты тіркестердің мағыналарының көркемдігін саралауда ойын анық жеткізе алған . Тұрақты тіркестердің антонимдік , синонимдік , мақал – мәтелдік тұрақты тіркестерді пайдалана отырып , кең тоқталған . Әр түрлі тұрақты тіркестердің бір - бірінен айырмашылығын табуы да өз орнымен . Оқушы тілі жетік , көркем , әрі бай . Тұрақты тіркестердің ерекшеліктерін тіл анықтамасына сүйене отырып ашық та айқын көрсете білген . Бұл – оқушы ізденісінің жемісі .

                               Қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі :

                                                        Сауданбекова Гүлназ   

 Антонимдік тұрақты тіркестер

Бетінен оты шықты ( ұялды ) – Беті бүлк етпеді ( ұялмады ) .

Зәресі ұшты ( қорықты ) – Қуанышы қойнына сыймады ( қуанды ) .

Еңбегін сауды ( адал күн кешті ) – Жер қаптыру ( алдау ) .

Қолы – қолына жұқпады ( тез қимылдады ) – Саусағының ұшын қимылдатпады ( қозғалмады , еш нәрсе істемеді ) , т . б .

Синонимдік тұрақты тіркестер

  Үріп ауызға салғандай , Қыздың жиған жүгіндей – сұлу , әдемі , көрікті , келбетті , әсем , т . б .  

 Ит өлген жер , ит арқасы қиянда , жер аяғы қиянда , жер түбі – алыс , қашық , шалғай .

Ит терісін басына қаптады , жерден алып , жерге салды – ұрысты , сөкті , балағаттады .

Екі көзі шарасынан шығу , жаны зәр түбіне жету – қорқу , қатты шошыну .

 мақал – мәтелдік тұрақты тіркестер :

 Ел үмітін ер ақтар , ер атағын ел сақтар

Өнерлінің өзегі талмас .