Ғылыми жоюа " Кісі ксімдерінің құпиялары"

          ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫ

коммуналдық меМЛЕКЕТТІК МЕКЕМЕ “№27 ОРТА МЕКТЕБІ”

Секция: Қазақ тілі және әдебиеті

ТАҚЫРЫБЫ:

Кісі есімдерінің құпиялары

                                                                       Орындаған: Тоқанова Аида

                                                                                     2 «Г» сынып оқушысы

                                                                            «№ 27 орта мектеп» КММ

                                                                        Жетекшісі: Қыдырбекова К.А

                                                                         «№ 27 орта мектеп» КММ

                                                                         Бастауыш сынып мұғалімі

                                                  Өскемен, 2016 жыл

МАЗМҰНЫ:  

АБСТРАКТ..............................................................................................................3-6

КІРІСПЕ .......……………………………………..................................................3-4

1. Негізгі бөлім

1.1. Есімдер тарихынан. Ат қою дәстүрі............................................................7-8

2. ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ:

2.1 Тәжірибе..............................................................................................................11

2.2 Сауалнама жүргізу............................................................................................12

3. Қорытынды …………………………….............................................................13

4. Ұсыныстар ...........................................................................................................14 

Пайдаланған   әдебиеттер …………………………………….............................15

Абстракт

Балаларға бүгінгі жарқын өмір, бақытты дәуір талабына сай жарасты да лайқты есім қою халық діттеп отырған мүделлі де маңызды мәселенің бірі болып саналады.

Сондықтан балаға жарасымды  есім беру  ежелден келе жатқан  ізі суымаған жалпы халықтың игі дәстүрі.  Есімдер де халық тіліндегі сөздер сиақты өмір сүріп ескіріп әрі жаңарып отырады.

Адам баласы туылғанда азан шақырып қойған есімін құрмет тұтып, ата-анасының үмітін ақтау керек

      Жобаның мақсаты:

Бүгінгі күні балаларға қойылған есімдердің сырын анықтау;
 Сауалнамалар арқылы өз сыныбымдағы оқушылардың    есімдерінің мағынасын  білу деңгейлерін байқау;

Ат қою дәстүрі туралы мағлұмат беру.

Қазіргі кезде жиі қойылатын есімдерді анықтау;

Зерттеу міндетім:

1.      «Есім, ат» ұғымдарына талдау жасау;

     2.    Өз есімімнің мағынасын анықтау;

     3.    Өзіммен «аттас» танымал адамдардың өмірімен танысу;

     4.    Зерттеу барысындағы материалдарды жүйелеу, ретке келтіру

Зерттеу әдістері:  

n  Байқау.

n  Бақылау.

n  Сауалнама жүргізу.

n  Нәтижелерді жинақтау.

Күтілетін нәтиже:
Есімнің сырын білу арқылы өзін – өзі тануға жол ашу;

Ғылыми    жұмыстың  жаңашылдығы.  

Адамдардың өз есімдерінің құпияларын  қаншалықты білетіндерін анықтау Практикалық маңызы: зерттеу нәтижелерін сынып сағаттарда пайдалану мүмкіндігі

Abstract

Today in life of children of the bright, happy and deserving names interested statement of a question, providing for to the requirements of epoch were appropriate population is considered one of major.

Original name to the child and т. of д., therefore kind tradition of all population, delivery is ancient track. There are the names in folk, how to live farther renovates language of word outdated.

A man causes respect, because the name already at birth of child, and also parents hopes must justify

im of project :

To date in the world of the names;determination

Supervisions, questioning of students through knowledge of the names value  of levels;

Information about the name of tradition.

Presently often set the names;determination

Research task:

1. "Name, name" by considerations of analysis;

2. Determination of sense to it by them

3. In private with itself of the same "name" acquaintance with life of prominent people;

4. During research of materials, systematization, organization

Research methods:

 Competition.

 Control.

 Questionnaires.

 Generalization of results.

Expected result:

Through knowledge of his name and professional consciousness;

Scientific novelty of work.

Determination of persons, names of the secrets know, as far as Practical meaningfulness: possibility of drawing on research results class hours

Абстракт

Сегодня в жизни детей ярких, счастливых и достойных имен заинтересованных постановка вопроса, предусматривающая требованиям эпохи были уместны населения считается одним из важнейших.

Оригинальное имя ребенку и т. д., поэтому добрая традиция всего населения, выдача древний след. В народной имена, как жить дальше обновляется языке слова устарело.

Вызывает уважение человек, потому что имя уже при рождении ребенка, а также родителей должны оправдать надежды

Цель проекта:

На сегодняшний день в мире имен;определение

Наблюдения, опросы учащихся через знание своих имен значение  уровней;

Информация о наименовании традиции.

В настоящее время часто задаваемые имен;определение

Задача исследования:

1. «Имя, имя» соображениями анализа;

2. Определение смысла своей ими

3. Наедине с собой «одноименной» знакомство с жизнью выдающихся людей;

4. В ходе исследования материалов, систематизации, упорядочения

Методы исследования:

 Конкурса.

 Контроля.

 Анкетирования.

 Обобщение результатов.

Ожидаемый результат:

Через знание его имени и профессионального самосознания;

Научная новизна работы.

Определение лиц, имен своих секретов знают, насколько Практическая значимость: возможность использования результатов исследования классные часы

КІРІСПЕ: Бұл тақырыпқа қызығушылығым өз сыныптастарымның есімдері, сынып жетекшімнің есімі және де өзімнің есімім өзгелерден ерекше екенін білгеннен бастап туды.

– Неге басқа қыздардың, мысалы екі Айдана, екі Наргиз, есімдері бірдей, ал менікі өзгеше?

– Бала дүниеге келгенде туыстары оған атты қалай таңдайды?

Осы сияқты көптеген сұрақтардың жауабын табуға тырыстым.

Қазақтың салты бойынша, жас нәресте туған кезде ата – анасы ең сыйлы, қатты құрмет тұтатын адамына өз сәбиінің есімін қойғызады. «Балаға қандай ат қойылса, оның болашақ тағдыры соған байланысты болады», – деген наным – сенім бар.

– Адам есімі келешек тағдырына қаншалықты ықпал етеді?

– Аттас адамдардың көбісінің мінез – қылығы неліктен бір – біріне ұқсас?

Бұл ХХ ғасырдың басынан бері ғалымдардың зерттеу жүргізіп келе жатқан жұмыстарының бірі. Соның нәтижесінде кейін адам есімдерін зерттейтін антропонимика ғылымы пайда болды.

Қазақ тіл білімінде антропонимия деген термин бар. Антро+пос – «Адам, оним//онима – «Есім», «Ат» деген сөз. Ендеше, антропоним дегеніміз – «Кісі есімі», антропонимика дегеніміз – ономастиканың кісі есімдерін зерттейтін саласы.

Бала – адамның бауыр еті. Қай ата – ана да өз шаңырағында шыр етіп сәби дүниеге келгенінде оған ең жақсы есімді қоюға тырысады. Негізінен, жаңа туған сәбиге есім таңдауға қазақтан дана, қазақтан шебер халық жоқ. Алайда, әрбір ата – ана баласына ат қоярда өзіне жүктелер жауапкершілікті жете сезініп, оған сақтықпен қарағаны, он ойланып, он толғанып барып қана жүрегі қалаған есімді сәбиіне қойғаны абзал. Өйткені, есімдердің адам өміріне, адам атына планеталардың ықпалы өте айрықша. Осы адам есімдерін зерттеуші ғалымдардың дәлелдеуінше, есім бала өміріне айтарлықтай әсер етеді, сәбилерді неғұрлым көркем есімдермен атаған сайын, баланың тұла бойы соған сәйкес көркемделе түседі.

Баласының атын ырымдап қою – ата – анасының ниетін білдіреді.

1.Негізгі бөлім

1.1 Есімдер тарихынан. Ат қою дәстүрі.

Адам баласы сөйлеуді үйренгеннен бастап, айналасындағы заттарға, құбылыстарға және өздеріне, адамдарға да жеке аттар бере бастаған. Есім, ат негізгі қатынас құралы, адамның жеке атауы. Ежелден адамдар атты (есімді) адамның бір бөлігі ретінде қараған. «Балаға қандай ат қойылса, оның болашақ тағдыры соған байланысты болады», - деген наным - сенім бар.

- Адам есімі келешек тағдырына қаншалықты ықпал етеді?
-  Аттас адамдардың көбісінің мінез - қылығы неліктен бір - біріне ұқсас?
Бұл ХХ ғасырдың басынан бері ғалымдардың зерттеу жүргізіп келе жатқан жұмыстарының бірі. Соның нәтижесінде кейін адам есімдерін зерттейтін антропонимика ғылымы пайда болды.
      Қазақ тіл білімінде де антропонимия деген термин бар. Антро+пос - «Адам, оним//онима - «Есім», «Ат» деген сөз. Ендеше, антропоним дегеніміз - «Кісі есімі», антропонимика дегеніміз - ономастиканың кісі есімдерін зерттейтін саласы.
        Халқымыз үшін баланың дүниеге келуі ең үлкен қуаныш. Сондықтан да баланың атын қоюға асқан жауапкершілікпен қараған. Дәстүр бойынша баланың атын атасы немесе елге сыйлы ақсақал қоятын болған. Кейде ат қою құрметі жақсы тілекпен үйге келген құтты қонаққа берілетін болған.
Жалпы қазақтар балаға ат қою рәсіміне үлкен мән берген. Балаға әдемі, мағыналы ат қойған немесе сәл де болса сол адамдарға ұқсасын деген ниетпен елге танымал адамдардың есімін берген. Қазақтың салт-дәстүрін зерттеушілердің бірі Ю.Бошняков бұл туралы былай деп жазады: «Баланы бесікке бөлерде күн ілгері ауыл-аймаққа хабар беріліп, әркім қал-қадірінше той жасайды. Тойға жиналғандар балаға қатысты екі шараны жүзеге асыратын болған. Бірінші кезекте балаға ағайын-туысы-ның ұйғарымымен өздері іштей құптап жүрген есімді қою. Мұны сол ауылдың ең беделді азаматы сәбиді қолына алып азан шақырып, үш рет бала есімін құлағына қайталайды. Ал, ақсүйек әулеттердің баласына есімді молда құран оқып, кітапқа қарап қояды

Кiсi есiмдерiне қарап отырып-ақ, өзiмiзге дейiн өмiр сүрген ата-бабаларымыздың тарихы, мәдениетi, тұрмысы, әдеп-ғұрыптары мен салт-санасы, дүниеге, дiнге көзқарасын, неге қол созып, неден үмiт күткендiктерiн бiлуге болады. Сол замандарда өткен тарихи оқиғалардан ( Совет, Кеңес, Съез, Колхозбай, Совхозбек т.б.), қоғамдық өзгерiстерден (Коммуна, Социал, Октябрь, т.б.), соғыстар мен атыс-шабыстардан (Майдан, Армия, Әскербай, т.б.), жеңiс пен жеңiлiстен (Жеңiс, Бейбiт, Тыныштық) мәлiмет аласыз.

Баласының атын ырымдап қою – ата - анасының ниетін білдіреді. Қазір де көп адам баласына ғұлама болсын деп – Марғұлан, Қаныш, ақын болсын деп – Абай, батыр болсын деп – Едіге, Жәнібек, Алпамыс, ақылгөй ана болсын деп – Зере, Айғаным деп ырымдап ат қойып жатады.

Және де ата-бабаларымыз жаңа туған нәрестеге көз тимесін, өмірі ұзақ болсын деген ниетпен баласына әдейі түпкі мағынасы сиықысыз есімдерді де қойған. Мұндай дәстүр қазақтарда ғана емес, орыстарда да бар. Орыс халқында: Клавдия (ақсақ), Ардалион (лас), қазақ халқында: Жаман, Қиқым, Шоқпыт, Сасық секілді есімдер сондай ырыммен қойылған.[¹]

2.     ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ:

  2«Г» сынып оқушыларының есімдерімен зерттеу жұмысын жүргізу. Қазіргі кезде жиі кездесетін есімдер.

Бала – адамның бауыр еті. Қай ата - ана да өз шаңырағында шыр етіп сәби дүниеге келгенінде оған ең жақсы есімді қоюға тырысады. Негізінен, жаңа туған сәбиге есім таңдауға қазақтан дана, қазақтан шебер халық жоқ. Біздің сыныптағы балалардың да ата аналары өз балаларына әдемі аттарды қоюға тырысыпты.Солардың кейбіреуіне тоқтала кетейік. Ең алдымен сынып жетекшімнің есімінің сырына үңілейік. Сынып жетекшімнің есімі-Күншуақ

Күншуақ —  жарқыраған;  Шолпан, таң жұлдызы.

Өз атым - Аида. Аида - араб тілінен  — пайда, сый. Аида - әдемі, сұлу, тартымды. Біз дүниеге келген жылдары  (2007)  бұл есім ең танымал болыпты.

АИДА - араб тілінен  — пайда, сый.

БЕКЗАТ- бек иран тілінен алынған зат, зада бектің ұлы /қызы бектен туған перзент. Қазақ халқында ұлға да, қызға да қойылады.

ЕРАСЫЛ - аса аяулы, нағыз батыр.

ЖАНБЕК,  ЖӘНІБЕК – иран сөзі жан + қазақ сөзі бек. Бала жаны мықты, берік, өмір-жасы ұзақ болсын деген тілекпен қойылған есім.

АҚБОТА - бала аппақ бота сияқты болған соң ұқсату мақсатымен қойылған есім.

НАҒИМА - араб тілінен алынған нагімә —     мейірімді, жарқын, инабатты;  биязы, нәзік, жұмсақ.

МАДИНА - араб, парсы тілдеріндегі «дин» (дін), сөзімен төркіндес болып келеді. Мадина сөзін араб тілінен аударғанда қала мағынасын білдіреді.  Қала - дін мен мәдениеттің көрсеткіші. Көп үлгі тұтар зиялы болсын деген ниетпен қойылады.

ЕЛДАР - елін, Отанын сүйетін отаншыл.

НҰРСҰЛТАН - араб тілінен — әрлі, нұрлы сұлтан.

 Қазақстан Республикасының статистика агенттігі ең көп таралған ұл балалардың есімдерін былай деп көрсетеді:

1. Ерасыл

2. Әлихан

3. Санжар

4. Нұрислам

5. Нұрасыл

6. Мирас

7. Артем

8. Арсен

9. Диас

10. Әмір

11. Ислам

12. Әділет

13. Әли

14. Руслан

15. Азамат

16. Алдияр

Агенттік көрсеткіші бойынша қазақстандық ата-аналар өздерінің қыздарына мынадай есімдерді өте көп таңдаған екен:

1. Айзере

2. Айару

3. Інжу

4. Кәусар

5. Айша

6. Аружан

7. Әмина

8. Аяулым

9. Іңкәр

10. Сезім

11. Мадина

12. Дария

13. Диана

14. Аяла

15. Нұрай

16. Жанерке

17. Аяжан

18. Алина

19. Сабина

Ай сайын орын ауыстырғаны болмаса, осы есімдер айналып қойылып жатыр, қойылып жатыр. Жаман емес, жақсы есімдер[⁶]

2.1. Тәжірибе.

Бүгінгі күні ең танымал болып отырған «Айзере» есімінің мағынасын қарастырайық. АЙЗЕРЕ - қазақ тілінен алынған ай + зере иран тілінен зер — алтын. Алтынай есімінің синонимі. Ал «Ерасыл» есімінің мағынасы: ЕРАСЫЛ - аса аяулы, нағыз батыр. [²]

Мені өзімнің, сыныптастарымның және сынып жетекшімнің есімінің ерекше болуы мұның сырын білуге деген қызығушылығымды арттырды.
- Бала дүниеге келгенде туыстары оған атты қалай таңдайды?
 Жұмысты бастамас бұрын біз 2-сыныптарда сауалнама жұмысын жүргіздік.

Сауалнамаға  40 оқушы қатысты.

№27 мектептің 2-сыныптарында («К», «Г»,) жиі кездесетін есімдер. Барлығы 59 оқушы. Аружан -3, Аида-3, Сабина-2, Мадина-2, Ерасыл-2, Томирис-2

       Жүргізілген сауалнама көптеген оқушылардың өз аттарының мағынасын білмейтінін көрсетті. Сондай - ақ өз аттарына риза емес оқушылардың да бар екенін көрсетті.

       Сауалнаманың нәтижелері зерттеу жұмысын әрі қарай жүргізуге деген ынтамызды арттыра түсті. Өйткені есімдердің құпиясын ашу - бұл қызықты іс болып саналады.

  Біз сұрақ қойған оқушылардың көпшілігінің адам есімі туралы нақты түсініктері болған жоқ. Сондықтан біз сөздіктерден, әдебиеттерден «ат, есім» сөздерінің мағынасын білуге тырыстық.

2.2. Сауалнама жүргізу.

      Сауалнаманың көмегімен көптеген ақпарат анықтауға болады. Оқушылардың, ата-аналардың  арасында сұрау жүргіздім.  Сауалнама келесі сұрақтардан тұрды:

    Сауалнама нәтижелерін келесі кестеден көруге болады:

№1 кесте.

 Сауалнамаға  40 оқушы қатысты.

Сұрақтар	иә	жоқ
«Ат (есім)» деген сөздің мағынасын білесің бе?	25	33
Сен өз атыңның (есіміңнің) мағынасын  білесің бе?	20	38
Сен өз атыңа ризасың ба?	30	28

  Қорытынды: Бұл сауалнаманың нәтижесінде оқушылардың да, ата-аналардың да есімдер туралы мағлұматтары аздығы туралы айтуға болады.

Жалпы зерттеу жұмысының нәтижесінде[⁵]

Қорытынды

    Бастапқы қойылған міндеттерді орындағанның нәтижесінде келесі мәліметтер анықталды:

Негізінен, жаңа туған сәбиге есім таңдауға қазақтан дана, қазақтан шебер халық жоқ. Алайда, әрбір ата - ана баласына ат қоярда өзіне жүктелер жауапкершілікті жете сезініп, ойланып,  толғанып барып қана жүрегі қалаған есімді сәбиіне қойғаны абзал. Өйткені, есімдердің адам өміріне, адам атына планеталардың ықпалы өте айрықша. Осы адам есімдерін зерттеуші ғалымдардың дәлелдеуінше, есім бала өміріне айтарлықтай әсер етеді, сәбилерді неғұрлым көркем есімдермен атаған сайын, баланың тұла бойы соған сәйкес көркемделе түседі.

        Бірақ соңғы кезде кез-келген шетелдіктердің атын (Изаура, Элисса) тіпті кейде не қазақша не орысша мағынасы жоқ аттар (Айнара, Сафиназ, Самита, Азиада, т.б.) немесе қазақша әп-әсем атты орысшалап бұзып (Елнұры – Эльнура, Әнел – Анелья, Әмина - Амина, Әмір – Амир, т.б.) қойып жатады. Дұрыс қойылған есім баланың тағдырына да ықпал ететінін, баланың өз атына қарап өсетінін естен шығармаған жөн. Қазақ тілі- өте бай тіл. Қазақ тілінде әдемі есім өте көп. [³]

 Ұсыныстар:

1. Есімдер адам өміріне  байланысты екенін білген жөн.

2. әр адам өзінің есімдерінің құпияларынг білуі керек.

3. Сәбилерді неғұрлым көркем есімдермен атаған сайын, баланың тұла бойы соған сәйкес көркемделе түседі.

4. Дұрыс қойылған есім баланың тағдырына да ықпал ететінін, баланың өз атына қарап өсетінін естен шығармаған жөн

Әдебиеттер тізімі:

1.     “Қазақтың дәстүрлі этнографиясы” Алматы кітап, 2006 ж, А.К.Саматұлы 56-57 б

2.     “Ежелгі Қазақстан”  Аруна 2006 ж, Т.Жұматаев, Л.И.Тетенко, Т.Жұмаханов 92-93 б

3.     “Қазақ әдебиеті” Алматы кітап, 2005 ж 65-67 б

4.     “Сен білесің бе?” Энциклопедиясы, К.Ж.Райымбеков, Қ.Т.Байғабылова 252-253 б

5.     “Ғылыми – педагогикалық журналдар”

6.     Интернет желісі