İNSAN ŞƏXSİYYƏTİ:
QURULUŞU VƏ İNKİŞAFI
ŞƏXSİYYƏTİN PSİXOLOJİ CƏHƏTDƏN ÖYRƏNİLMƏSİ
1. Şəxsiyyət, fərd və fərdiyyət
anlayışları
İnsanı orqanizıfl, fərd və şəxsiyyət səviyyəsində
xarakterizə etmək olar. Bu anlayışlar bir-birilə qarşılıqlı əlaqədədir, lakin
on- lardan hər birinin özünəməxsus evristik mənası vardır.
Orqanizm anlayışı bioloji elmlər, şəxsiyyət anlayışı isə sosial
elmlər kontekstində fonnalaşmışdır.
Orqanizm geniş anlayışdır. Hər bir eanlı varlıq - bitki də, hey-
van da, insan da orqanizmdir. Psixologiya insanı orqanizm kimi de- yil, fərd vəşəxsiyyət kimi öyrənir.
Hər bir insan, bir tərəfdən, bioloji varlıqdır, digər tərəfdən,
so- sial varlıqdır. Onun bioloji varlıq kimi psixoloji xüsusiyyətlərini fərd
temıini, sosial varlıq kimi psixoloji xüsusiyyətlərini şəxsiyyət tennini ilə
ifadə edirlər. İnsanm həyat fəaliyyətində bu iki eəhət bir-birilə elə uzlaşır
ki, biz çox vaxt nəinki onları aydm şəkildə fərqləndirmir, hətta bu haqda
fıkirləşmirik. Halbuki insanın fərd və şəxsiyyət kimi xarakteristikaları vəhdət
təşkil etsə də, orıları eyni- ləşdinnək olmaz. Təsadüf nəticəsində heyvanlar
arasına düşmüş və onların içərisində böyümüş uşaqlara aid faktlarla bu baxımdan
tanış olaq.
Ehnə təxminən 50-yə qədər belə hadisə məlumdur. Müxtəlif heyvanlar
- meymun, çanavar, ceyran, ayı və s. içərisində böyümüş belə uşaqlarm ancaq bir
neçəsi, xüsusilə 1920-ci ildə Hindistanda canavar yuvasmdan tapılmış, Kəmalə və
Amalə adlandırılmış qız- lar psixoloqlar tərəfmdən nisbətən ətraflı
öyrənilmişdir.
Kəmalənin çox uzun və qabarlı əlləri var idi, ovurdları batmış-
dı, qulaqları iri və yastı idi. O, demək olar ki, soyuğu və istini hiss
etmirdi. Yalnız çiy ət yeyir, süd içirdi, çox güclü alt çənəsi və iti
dişləri var idi. Gündüzlər, demək olar ki, hərəkət etmir, gecələr
isə gəzişir və canavar kimi ulayırdı. Bir il keçəndən sonra o, ətrafdakı
adamlarla maraqlanmağa başlayır. İkinci ildə qız artıq stəkandan is- tifadə
edir və otuz söz bilirdi. O, küçəyə çılpaq çıxmağa daha razı olmurdu.
Qarşıya sual çıxır: bu uşaqları şəxsiyyət adİandırmaq olarmı? Əgər
olmazsa, bunu nə ilə əsaslandırmaq mümkündür? Gəlin, bu suallara cavab vermək
üçün fərd və şəxsiyyət anlayışları ilə tanış olaq.
Biz uşağı fərd kimi səciyyələndirərkən, birinci növbədə, onun
insan növünə mənsub olduğunu qeyd edirik. Buııu başa düşmək üçün təkcə onu
göstərmək kifayətdir ki, insan balası heyvanlar içə- risinə düşdükdə belə,
heyvan balasma çevrilmir, insan olaraq qalır. Amalə və Kəmaləni canavar
balaları ilə müqayisə etsəniz, bu cə- həti aydırı görə bilərsiniz: onların
bədənləri, beyinləri, əlləri və s.- nin quruluşu nəinki canavarın, hətta
meymunun bədəni, beyni və ya əllərinin quruluşundan kəskin surətdə fərqlənir.
Bədənin konfıqurasiyası dik yerimək, beyııin quruluşu inteilek-
tin inkişafı, əllərin quruluşu alətlərdən istifadə etmək üçün imkan yaradır.
Aydın məsələdir ki, heyvanlar miihitində insan övladınm bu imkanları tam həyata
keçmir.
Lakiıı bununla belə o, məhz öziinün bu xüsusiyyətləri ilə hey-
vanın balasından kəskin surətdə fərqlənir.
Fərd anlayışı bir cəhətdən də maraqlıdır: eyni növlü bitki və
heyvanlar bir-birindən müəyyən xüsusiyyətlərə görə fərqlənsəiər də, onların
arasmda oxşarlıq daha çoxdur. İnsanlar isə belə deyil- dir: psixoioji baxımdan
onlar bir-birlərinə oxşamırlar. Biz insanı fərd kimi xarakterizə edərkən məhz
bu cəhətləri nəzərə çarpdırı- rıq.
« /Fərd - öziinəməxsus psixoioji xüsusiyyətləri olan, heç kəsə
oxşamayan təbii varlıq deməkdir. Fərd anlayışınm evristik mənası da elə bundan
ibarətdir.
Bu baxımdan hər bir adam - həm təzə doğulmuş uşaq, həm də hər
hansı bir yaşlı adam fərddir. Eyni sözləri biz Amalə və Kəma- lə haqqında da
deyə bilərik: onlar da fərddirlər.
Bir cəhəti dəqiqləşdirək: insan fərd kimi doğulur, cəmiyyətdə
müəyyən sosial keyfıyyətlər kəsb edir və şəxsiyyətə çevrilir.
Şəxsiyyət nədir? Sovet psixologiyasmda şəxsiyyətin 50-dən çox
tərifı məlumdur. Bu gün şəxsiyyət haqqmda hamı tərəfmdən
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.