Тема:
Аар-берге чаш назын ийи чогаалда.
Сорулгазы:
1) Революция
мурнунда ядыы уругларның аар-берге амыдыралын чогаал дамчыштыр уругларга
билиндирери;
2) Тыва
чогаалда Долбаа, Чудукмаа, Хаваа болгаш орус литературада Валик, Маруся-биле деңнеп
көөрү;
3) Чогаадыг-миниатюра,
үлегер домактарның дузазы-биле аас чугаазын, дыл-домаан сайзырадыры;
4) Чогаал
дамчыштыр эриг сеткилдиг, кээргээчел, дузааргак чорукка уругларны кижизидери.
Дерилгези:
эпиграф «Шаг шаа-биле турбас,
Чавылдак көгү-биле турбас»,
уругларның
чуруктары.
План:
1. Организастыг
кезээ.
2. Кол
кезээ:
а)
беседа.
б)
деңнелге таблицазын долдурары.
в)
мини-чогаадыг, чурук чурулгазы.
г)
беседа.
3.
Түңнел.
4.
Онаалга бээри.
Кичээлдиң чорудуу:
I.
Организастыг кезээ:
__Экии,
уруглар! Бистиң бөгүнгү кичээливис онзагай кичээл болур. чүге дизе кичээл-деңнелге
хевирлиг болур. Тыва чогаал, орус чогаал болгаш төөгү кичээлдерин холбап тургаш
эрттирер бис.
II.
Кол кезээ:
1)
Беседа.
__Бис
С. А. Сарыг-оолдуң «Шойдаң ирейниң Чудукмаа дугайында чугаазы» деп чогаалын өөренип
доозупкан бис. Чогаалда революция мурнунда ядыы арат-чоннуң, ылаңгыя бичи
уругларның кончуг аар-берге, түреңги амыдыралын көргүзүп турар.
Дараазында
айтырыгларны чугаалажып, сайгарып көрээлиңер.
1. Чүге
бичии уруглар ынчаар чурттап чорааныл? Чылдагааны чүдел?
(Чүге
дизе Россияга ол үелерде капитализм, Тывага__феодализм үелери турган. Ядыы чон
эрге чагырга чок, дарлал адаанга чораан. Эрге-чагырга, өнчү-хөреңги байлар, дүжүметтер
холунга турган).
2. Орус
чогаалдарда революция мурнунда уругларның аар-берге амыдыралының дугайында
чогаалдар база бар.
3. Бо
чогаалдарда аар-берге амыдыралдыг бичии уруглар кымнар-дыр?
2)
Деңнелге таблицазын долдурары.
|
Долбаа, Хаваа, Чудукмаа
|
Валик, Маруся
|
|
Чогаалдың маадырлары бичии уруглар кайда чурттап
турарыл?
|
|
«Соңгаар
аастыг, ыржым-шыпшың, ээн кара хем оруунда чодур-чодур чоон дыттар баарында,
ирик кара өдектиг эрги чурт черде, дашты черзиленип кыраан чөвүрээ чадырда.
|
|
|
Долбааның даштыкы хевирин канчаар чуруп көргүскен-дир?
|
|
|
Куу
тос дег арынныг, дизиглиг сөөгү арткан, чоон кара чаштарының бирээзи бодунга
хойгаштыр уннажып шөйлү берген, чап-чаа-ла кыс бооп келген улуг карактары
шимдинчек, багайтыр тынып чыдар».
|
|
|
Канчаар чурттап, чүнүң-биле амыдырап турарыл?
|
|
Аш,
түреңги, ядыы, аар-берге.
Ай-бес,
кичигене казып чип турар.
|
|
|
Хавааның
дуңмазынга хамаарыл-газы кандыгыл?
|
|
|
«Акызы
оол элеңейнип, ширик силгээш, бодунуң болгаш дуңмазының тынын кадагалаан».
|
|
|
Чогаалда мөзү чок маадырлар кымнарыл?
|
|
Омзур-Мээрең
кожай.
|
|
__/стүнде
таблицага даянып алгаш, бичии уругларның аажы-чаңынга хамаарыштыр кандыг түңнел
үндүрүп болур силер?
1. Иштики
сагыш-сеткили бай.
2. Дузааргак,
экииргек.
3. Харам
сеткил чок.
III.
Мини-чогаадыг, чуруктар чурууру.
__Кайы-даа
чогаалда бичии уругларның салым-чолу кээргенчиг, амы-тынындан чарлы бээр кылдыр
көргүскен. Силер чогаалчы болган болзуңарза, чогаалдың төнчүзүн канчаар төндүрер,
өскертир турган силер? Кыска чогаадыг, а кошкак уруглар маадырларның
портреттеринге даянып алгаш, чуруктар чуруур.
|
Хавааның салым-чолу.
|
Валиктиң салым-чолу.
|
|
Хаваа
дээрге Чудукмааның акызы. Ооң салым-чолу кээргенчиг кылдыр төнер. «Доругуп өзе
бергеш, байлар-биле демисежир, орлан-хортан, кайгал, дургун ат-сураа үнген, сөөлүнде
ак шериглер, солааннар, камың шериглер-биле чаалажып, кызыл орус-биле
каттыжып, эрги езу дүжүп, кызыл ужуру доктаап турда, бир тулчуушкунга окка
таварышкаш, ады чаагай өлген.
|
|
IV.
Беседа.
__Чудукмаа,
Хаваа, Валик ышкаш аар-берге салым-чолдуг чораан уруглар чүнүэң ачызында
аас-кежик, тайбың чуртталганы чедип алганыл?
Эпиграф-биле
ажыл.
__Бо
үлегер домак чогаалда уругларның салым-чолунга тааржыр бе?
__Бис
бөгүн тайбың-чаагай, эки амыдыралга чедип келген-дир бис. Ынчалза-даа бо үеде
аштап, түреп чоруур, берге салымныг уруглар бар бе?
__Кандыг
чылдагаан-биле оларның салым-чолу ындыг болган?
__Амыдыралга
үр үеде чем чивээн, аштаан кижи таварышса, силер кандыг хемчег алыр силер?
__Бо
хевирлиг оон өске кандыг чогаалдар билир силер?
(С.
К. Тока «Араттың сөзү», А. Неверов «Аштыг-чемниг Ташкент хоорай», С. А.
Сарыг-оол «Саны-Мөге»).
__Амгы
үеде ОМзур-Мээрең ышкаш кижилер бар бе? олар кандыг кижилерил?
Түңнел.
__Бөгүн
бис кандыг кичээл эрттирдивис?
__Бо
кичээлден ажыктыг чүнү билип алдыңар?
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.