Исследование чувашского слова "ЛĂПĂ"

«ЛĂПĂ» ĂНЛАВĂН ТЫТĂМĔ

Пире «Лăпă» ăнлавăн чăваш халăх ăс-хакăлĕнче мĕнле содержаниллĕ пулни кăсăклантарать. Лăпă – ĕç хатĕрĕ. Ăна вăрман çывăхĕнче пурăнакансем çăка пушăтĕнчен, юхан шыв çывăхĕнче вырнаçнă ялсенче хăва-çÿçерен авса тунă. Хальхи вăхăтра ял çыннисенчен чылайăшĕ çăка пушăтĕнчен авса-çыхса япаласем тăвас ĕçе пăрахăçлăран тата выльăх-чĕрлĕх усрама пăрахнă пирки лăпă сăмах пĕлтерĕшĕ манăçма пуçланине туйса хамăр ĕçе лингвокультурологи енне сулăнтартăмăр.

Чăваш чĕлхи пĕлĕвĕнче лингвокультурологи текен пай йĕркелекенсе кăна пырать-ха, çавăнпа сăмахăн культура содержанине тишкерни паянхи пурнăç ыйтнине тивĕçтерет. Эпир тишкерекен лăпă сăмах та тăван халăхăн пурнăçне, ĕçĕ-хĕлне, культурине, ăс-тăнне палăртать тата чăваш халăх тĕнче курăмне ăнланма пулăшать.

    «Лăпă» ăнлавăн тытăмĕ темăна хускатса лăпă сăмахра чăваш чĕлхи пуянлăхĕ мĕнле палăрнине шыраса тупас терĕмĕр. Ку ĕçе проект мелĕпе пайăн-пайăн тума палăртрăмăр:

1. Сăмахăн лексика пĕлтерĕшне уçăмлатасси.

2. Сăмахăн этимологине палăртасси.

3. сăмах çыхăнăвĕн йăвине тăвасси.

Сăмахăн лексика пĕлтерĕшĕ

    М.И. Скворцов редакциленĕ «Чăвашла-вырăсла словарьте» (1982) лăпă сăмаха «большая корзина, кошель редкого плетения» (служит в качестве яслей для дачи ягнятам сена) тесе ăнлантарнă. Лăпă сăмахăн лексика пĕлтерĕшĕпе ĕçленĕ май унăн омонимне çак словарьтех панă: лăпă диал.1. нанос, мусор (принесенный полой водой). 2. хлопья, пух (остающиеся при тканье). [ 4, 212 c.]. Н.И. Ашмаринăн «Чăваш сăмахĕсен кĕнекинче» (VIII т., 113 с.) лăпă «глубокая корзина из прутьев»; «лăпă, кошель, сплетенный из ивы»; «лăпă, плетушка для сена» тесе ăнлантарнă. Словарьте лăпă – путексене пушăтран тунă утă памалли кунтă (очень редкого плетенья); ăна çÿлтен çакса хураççĕ тенĕ. // То же, что кĕпсĕ. Çип лăппи (лăпă) = кĕпсĕ сăмах пуррине палăртнă.

    Кунсăр пуçне лăпă сăмахăн омоним пуррине асăрхарăмăр: лăпă – всякий дрязг на берегу, принесенной водой. Пĕве хĕррисенче кăçал сапнă пулă çÿрисем лăпă пек нăмай. Чиркĕве лăпă çын тулнă. [1, 113 c.].

    Хамăр тишкерекен сăмахăн синонимĕсемпе антонимĕсем пурри-çуккине «Вырăсла-чăвашла словарьпе» (И.А. Андреев, Н.П. Петров, 1971) усă курса пĕлтĕмĕр. Лăпă сăмах вырăсла корзина тесе куçать. Çапла, корзина сăмахăн чăваш чĕлхинче карçинкка, лăпă, çатан кунтă сăмахсемлĕ синонимсем пурри паллă пулчĕ.

    Етĕрне районĕн Мăн Явăш халăхĕ сурăх-путек валли утă йăтса кĕмелли япалана куляк тет. Ку сăмахпа апи, Фомина Галина Павловна, халь те усă курать. Апла пулсан вырăнти пуплеври куляк сăмах та лăпă сăмахăн синонимĕ пулать. М.И. Скворцов редакциленĕ «Чăвашла-вырăсла словарьте» (1982) кулек сăмаха куль, кулĕк; диал. корзина (для дачи корма лошадям) тесе ăнлантарнине тупрăмăр.

    Утă/улăм илсе кĕме чăвашсем йывăçран авса тунă кармакпа /çаврашка пĕкĕпе/ усă курнă. «Чăвашла-вырăсла словарьте» (1982) кармак – дуга (для забирания соломы, сена) тенĕ.

   Лăпă вăл – путексене утă пама пама хулăран авса шăтăклă япала. Лăпăпа утă та, улăм та капанран йăтса кĕме усă кураççĕ.

Сăмахăн этимологийĕ

    М.Р. Федотовăн словарĕнче лăпă сăмахăн пĕлтерĕшне çапла ăнлантарнă: Лăпă. Глубокая корзина из прутьев; ее верхний край – из деревянного обруча, а низ – из редкого веревочного плетения, сквозь которое ягнята вытаскивают корм. Слово, общее для чувашского, татарского и марийского языков: каз. лыбы кошел, сплетенный из лыка; мар. лупо тж. Не исключено, что эти названия восходят к рус. липа [3, 335 c.]. Михаил Федотов профессор чăваш, тутар, мари чĕлхисенчи лăпă сăмах вырăс чĕлхинчи липа сăмахран пулса кайма пултарнă тет.

Сăмах пулăвĕн формисем

    Лăпă сăмахпа йĕркеленнĕ сăмах пулăвĕн формисем сахал тĕл пулчĕç. «Вырăсла-чăвашла словарьте» (И.А. Андреев, Н.П. Петров, 1971) корзинщик сăмахăн чăвашла лăпăçă, лăпă тăвакан (е авакан) сăмах пулăвне тупрăмăр.

Сăмах çыхăнăвĕн йăви

     М.И. Скворцов хатĕрленĕ «Чăвашла-вырăсла словарьте» лăпă сăмахпа йĕркеленнĕ çак сăмах çыхăнăвĕн тĕслĕхĕсене тупса палăртрăмăр: пушăт лăпă – лыковый кошель; хулăран лăпă ав – плести корзину из прутьев: диал. корзиночка для ложек. [ 4, 212 c.].

Пĕтĕмлетÿ

    Тĕрлĕ словарьпе ĕçлесе эпир çак пĕтĕмлетÿ патне пырса тухрăмăр: лăпă – хăва хуллинчен авса тунă кушел, тарăн карçинкка. Лăпă – путексене утă памалли пушăтран туенă кунтă, ăна витере çÿлтен çакса хураççĕ. Лăпă – утă йăтмалли хатĕр. Чăваш чĕлхинче лăпă сăмахăн пĕр тан пĕлтерĕшлĕ сăмахсем, синонимсем пур. Вĕсем çаксем: тарăн карçинкка, кушел, çатан кунтă, кулек/куляк. Михаил Федотов профессор чăваш, тутар, мари чĕлхисенчи лăпă сăмах вырăс чĕлхинчи липа сăмахран пулса кайма пултарнă тенипе килĕшетпĕр.

Литература

1. Ашмарин Н.И. Словарь чувашского языка. Выпуск VIII. Чувашское государственное издательство. Чебоксары, 1935. – 355 с.

2. Русско-чувашский словарь. Под. Ред. И.А. Андреева и Н.П. Петрова, М., М., «Сов. Энциклопедия», 1971. – 393 с.

        3. Федотов М.Р. Этимологический словарь чувашского языка. В 2-х тт. Т1. А-Р. Чебоксары: Чувашский государственный институт гуманитарных наук, 1996. –  470 с.

4. Чăвашла-вырăсла словарь. М.И. Скворцов редакциленĕ. – Иккĕмĕш, улăштарман кăларăм, – М.: Рус.яз., 1985. – 712 с.