Исследовательская работа "Природа моей Хакасии" на хакасском языке

Пилтiрдегi 2-чi ортымах школа

«Арығ-сiлiг тöреен чирiм,

Чÿзер дее чылға тоозылбас!»

(iстезiглiг тоғыс, пос пасхан кибелiстер)

Толдырығчы: Чебодаева Арзу,

11-чi класс ÿгренчiзi

                                  Пилтiр - 2009

Таптырғас:

1.     Тöреен чирiм!

2.     Хакасияның чир-чайаанны:

 а) тайға- арығлар, ағастар

 б) суғлар

 в) чахайахтар

 г) аң-хустар

3.     Чир-чайаанны хайраллачаң кÿн.

4.     Литература.

Арға-пиллерiн сыы тутырып,

Арса, кiзöк, чiли, ылғасчалар.

(Зоя Борогоякова)

      Хакасия. Хайхастығ сiлiг чирiм!

      Тöреен чир-суғ! Аның ибiркiзiнде пiр саңай чазылар паза тайғалар, алып суғлар паза им-томнығ кöллер. Мында пiс тöреебiс паза чуртапчабыс, мында пiс пастағызын на кÿннiң чалахай сустарына чылынып пастаабыс, суғның солбыраанын искебiс паза ибiркi чир-чайаанны оңар сыххабыс.

      Тöреен чирiбiс Хакасия – улуғ нимес, че хайхастығ сiлiг чир. Хакасияның чир-чайаанны Кавказ, Швецариядаң даа халбас. Ах пастығ тасхыллар, халын ағастығ тайғалар, хазыр ахчатхан суғлар паза аймах öзiмнiг чалбах чазылар – пу прай пiстiң чирнiң пайы полча. Сiлiг паза пай чирiбiсте аймах-пасха 1526 öзiм, 35 палых, 75 аң паза 300 артиинаң аймах хус чуртапча.

      Хачан-да чирнiң ис-пайы тоозылбас-парбас чiли пiлдiрген. Амғы туста кирек уйан: аң-хустарның саны хызырылча, ағастар кöп кизiлче, суғлар паза кии тың кiрлелче.

     Хакастар хачаннаң чир-чайаанның ис-пайынаң тузаланып чуртачаңнар. Чир-чайаанның пайына чабдыланмачаңнар. Алчаң даа, соғып алчаң даа нименiң синiн пiлчеңнер. Аңчыларға тайғада хайди тудынардаңар кибiр хас-хачанох тöлдең тöлге пирiлiп одырчаң. Пiстiң улуғларыбыс чир-чайаанға ÿрег итпин чуртааннар.

     Чир ÿстÿ халғанчы чылларда сайбалчатханға тööй: чирлер тiтiрепче, талайлар городтарны чууп парыбысчалар. Чир ÿстÿндегi пiлдiзi чох нимелерге аң-хустар хаптырчалар.

    Кiзi тайғазар, арығзар килзе, ол анда аалчы полча. Тайғазар килзең, суулазарға, хырызынарға, харамнанарға чарабас. Че пiстiң, тiзең, тайғаны айабин типсепчелер, узурчалар, öрт сығарчалар. Öрт прай тайғада öсчеткен, чуртапчатхан нимелерге улуғ ÿрег ағылча.

                

             Кÿстiг техниканаң тайғаны

             Кiзiлер, ачынмин, ÿретчелер.

             Тiрiг ағастарның халғаны,

         Хомзынып, олардаң сурынчалар:

             Тохтаңар, пiстi чох итпеңер,

             Сiрерге арығ кии пирчебiс!

             Узурбаңар, пiске ачыныңар,

             Чир ÿстÿн сiлiг чазапчабыс!

      Хакас чирiнiң чарымын ағастар чаапча. Тайғада сабаллығ ағастар: тыт, хузух ағазы, сыбы, харағай, арығда пÿрлiг ағастар: хазың, тирек, ос…                                 

 

                     Тайға ағазы сыбычах,

Наа чылда пазох килдi.

Пайрамда кöк сыбычах

                      Олғаннарны öрiндiрдi.

                     Тайға хызы сыбычах

      Ÿлÿкÿннi хынығ иртiрiбiстi.

                     Хайран позы сыбычах,

                     Соох тасхар тасталды.

      Ағас – ол пiстiң пайыбыс.  Ағастар киинi арығлапчалар, суғларны соол парарларынаң хайраллапчалар, чуртапчатхан чирiбiстi сiлiглепчелер. Аннаңар полған на ағасты хайраллирға кирек: сындырбасха паза ағас аразында öрт сығарбасха. Че, ноға-да чылдаң чылға узурылчалар, öртке пурлухчалар ағастарыбыс. Ағасты узурыбызарға нинче-де ле тус кирек, че аны öскiрерге уғаа кöп тус киректелче. Пiр ос ағастаң миллион спичка идiп аларға чарир, че пiр спичка миллион ағас öртебiзер. Öрттер кiзi пырозынаң удаа пол парчалар. Арығда от тамызып, аны чахсы ÿзÿрбинчелер. Нинче ÿредiг! Нинче аңнар, хустар, ағастар кiзi ÿчÿн чох пол парчалар!

                

Хакасия, пай чирiбiс,

Хазың, тыт ағастарыбыс

Öртке пурлухчалар часхызын,

Одыңа узурылчалар хысхызын.

        2007 чылда Хакас Республиканың Ööркi Чöбi «Об установлении порядка по некоторым вопросам использования лесов на территории Республики Хакасия» наа Закон алған. Пу Законда чоохталча:

- хайди кiзiлер постарының кирексiнiстерiне ағас пилетирге, садызарға киректер,

- хайди кiзiлерге тайға- арығларда чистек-мискелер теерерге паза имнiг

  оттарны чыырға…

     Сағынчам, пу закон парда, чон ағастарны синiнче узурарлар, им оттарны, чистек-мискелернi тамырларынаң  ходырбин пирiлчеткен тузында теерерлер.

      Картада кiзi тамырлары чiли кöппегес линиялар сиил парыбысханнар, олар улуғ паза кiчiг суучахтарны таныхтапчалар. Хакасида 320 азырох суғ, пiрее 500-че кöл саналча. Ким суғ Хакасияда ла нимес, че iдöк тиксi Россияда иң килкiм суғларының пiрсi полча. Ағбан суғ Кимнiң иң улуғ азырығы: узуны 514 км, 150-че улуғ паза кiчiг суучахтар кiрчелер. Палыхха пай: пиллер, хооралар, сортаннар, ала пуғалар. Ағбан суғ хазында кöп ааллар паза iкi город турча.

Кÿÿлеп, суулап ахча

Кÿстiг Ағбан суубыс.

Чылдаң чылға кiрленче,

Хайраллалбинча суубыс.

     Чайғы соонаң нинче сöп-сап халча чарларда, суғ-кöллер хазында. Часхызын хар хайылза ол похсах прай суғзар кiр парча. Кiзi пу чирде маңат чуртирға сағынча: тадылығ тосханча азыранарға, чахсы сiлiг тонан чöрерге, хынығ чир-чайаанда тынанып аларға. Суғлар, кöллер хыринда тынанған орында халған сöп-саптар чир-чайаанға улуғ ÿрег ағылчалар. Пластик бутылкалар, пакеттер iди ле  «тағлар» чiли  чайыл халчалар. Олар, тiзең, чызып чiт парбинчалар.                   

                        Кiрлiг, похсах, ай-пораан,

Кем мында чуртапча ни?

Сÿлейке, чачын, ай-пораан,

Кем оларны тастапча ни?

      Чир-чайаанның кÿзiнең тузаланып, ноға андағох чахсынаң нандырығ кiзi пирбинче. Кöбiзi пiди сағынча полар: «Минiң соомда ниме дее полчатсын». Андағ кiзiлер, палаларынаңар сағынмин, чирнiң ис-пайын айабин хоратчалар.

  Суғлар пiстiң чуртаста улуғ туза пирчелер. Олар чир-чайаанны чазапчалар. Кiзi суғ чох ÿр чуртап полбинча. Суғнаң чiчең ниме итчелер, кип-азах чуупчалар, промышленностьта тузаланчалар. Аннаңар пiске суғларны кiрлебеске паза арығ тударға кирек.

Чайхалысчатхан чахайахтар хайдағ сiлiг кöрiнчелер. Аймах-пасха öңнiглер: хызыл, ах, тигiр кöк, сарығ…Пастарын аар-пеер чайхап, ниме-де чоохтасчатханға тööйлер.                  

Чахайахтығ чазы сiлiг,

Чирнi олар чазапчалар.

Полған на чахайах тiрiг,

Кiзiлер, тiзең, типсепчелер.

       Че, мына арығзар кiзiлер килдiлер, сiлiг чахайахтарны

тамырынаң ходыра чулдылар, кирек чохтарын чирге тастабыстылар. Ам на чилге чайхал турчатхан, арығны чазапчатхан чахайахтар чирде «öлiг» типсел парып  чатчалар.

     Изелген тураларны хатап пÿдiрiп аларға чарир, че хырылған аң-хусты алай öзiмнi тöрiт полбассың. Аннаңар кiзiлер, орай полғалахта, арам учурапчатхан, чiт париған аң-хустарны хайраллап халарға кÿстенчелер.                   

                             

                              Арыға толдыра хустарыбыс,

Тайға толдыра аңнарыбыс.

             Оларның саннары хызырылчалар,

         «Хызыл книгаа» кирiл парчалар.

        Ученайлар, аңчылар паза чир-чайаанны арачылачаң комитеттiң тоғынчылары Хакасияда чiтчеткен паза арам учурапчатхан аң-хустардаңар «Хызыл книга» сығарыбысханнар. Че, «Хызыл книгаа» кiрбеен тiп, пасха хустарны ÿредерге чарабас. Олар прайзы чир-чайаанға киректер. Кiзi полыспаза, чiтчеткен аң-хустар чуртап полбастар даа.

    Оларны хайраллир ÿчÿн 1991 чылда Россия Федерациязының чарадиинаң, «Чазы» паза «Кiчiг Ағбан» чир-чайаанның хазна заповедниктерiне тöстенiп, «Хакасский» заповедник тöстелген. Аның чирлерi Орджоникидзе, Шира, Ағбан пилтiрi паза Таштып районнарында пар. Тиксi чирi 267,6 муң гектар саналча, ол Хакасияның 4 % полча. Заповедник, чазы, тағлар, тайғалар чирлерiн кирiп, андағы аймах оттарны, аң-хустарны арачылапча.

     2007 чылда чайғыда «Хакасский» заповедникте экспедиция ирткен. Ööн пöгiн полған- асхынах халған аңнар кöрiмнерiнiң тарапчатханын iстезерi. Хакасияда чазы-тайғаларда ах, пора хозаннар, тиинiчектер, тÿлгÿлер, албығалар чÿзерлеп саналча, кииктер, сыыннар – онарлап. Аба, пÿÿр дее пар. Экспедиция соонаң заповедникте аңнар саны хызырыл парғаны таныхталған.

    Прай заповедниктiң 7000  м2 чирi iстезiлген. Заповедниктiң чирлерiнде кöп хан тигiр похсахтары табылған. Ол сÿрткi-горючай бактары, 5-7 м2 алюминийнiң листтерi паза ракеталарның оох-теек чардыхтары.

      Хустар – пiстiң нанчыларыбыс. Постары даа сизiнмин, олар пiске кöп чахсы ниме итчелер: арығларда, хыраларда, садтарда хурт-хоостарны, хубағаннарны чох итчелер. Хустар прай чирде чуртапчалар: арығда, тайғада, саста, аал аразында.

Хакасияда хысхы узун. Хысхызын хустарға аар чухча: харлығ соох кÿннерде тосханча чiбин халчалар, аннаңар пiреелерi соохха сыдабин, öлглеп парчалар. Оларға полызарға кирек. Ағаста харачағастар iлглеп, халас унағын, тамах, чарба тоолат пир турза, хустар хысхыны чахсы хыстап парыбызарлар.

Хатығ хысхы соохтарда

                      Азыраңар, хустарны!

Чылығ часхы кÿннерде

Истерзер сарыннарны.

Чир-чайаанға хынчатхан на кiзi аны хайраллир, аннаңар паланы кiчiгдöк чир-чайаанға хынарға ÿгредерге.

     Хандых айының 5-чi кÿнiнде Тилекейдегi чир-чайаанны хайраллачаң кÿн таныхталча. Ол 1972 чылда ООН-ның Ööн Ассамблеязынаң чарадылған. İди ол тиксi чирде таныхталча. Андағ кÿннi чарлирына саблығ «Ментовское обращение» сылтағ пол парған. Ол 1971 чылда ООН-ның ööн  хачызына кiрген. Анда прай 23 хазнадаң наука паза культура тоғынчыларынаң 2200 кiзi хол салтыр. Олар тилекейдегi кiзiлерге чир-чайаанны кiрлепчеткен  хорғыстаңар искiргеннер. «Алай пiс чир-чайаанны кiрлирiн тохтадарбыс, алай ол пiстi чох идiбiзер?» - сурығ турғызылған. İди олар чыл сай, хандых айының 5-чi кÿнiнде, Тилекейдегi чир-чайаанны хайраллачаң кÿннi таныхтирға чаратханнар.

    Городтар чылдаң чылға öсчелер, машиналар кöптең кöп полчалар. Машиналар бензиннең, газнаң чöрчелер, олар, тiзең, киинi кiрлепчелер.

Улуғ завод, фабрикалар

Арығ киинi кiрлепчелер.

Городтағы чуртағчылар

        Кiрлiг киинең тынчалар.

     Пiстiң Пилтiр школазында мындағ кибiр пар: чыл сай ÿгренчiлер школаны,  аалдағы улицаларны, каналнын чарларын, кирi иней-апсахтарның тураларын  похсахнаң арығлапчабыс. Олғаннар, постары сöп-саптарны арығлаан соонда ла оңаарарлар, чарабас анда-мында нимелернi тастап чöрерге, арығ тудынарға кирек.

Пилтiр аалым, сiлiг чирiчеем,

Аймах чон мында чуртапча.

Хончыхтарым, туғаннарым,

            Аалыбысты арығ тудалар!

      Хандых айының 5-чi кÿнiнде Тилекейдегi чир-чайаанны хайраллачаң кÿн таныхталча. Ол 1972 чылда ООН-ның Ööн Ассамблеязынаң чарадылған. İди ол тиксi чирде таныхталча. Андағ кÿннi чарлирына саблығ «Ментовское обращение» сылтағ пол парған. Ол 1971 чылда ООН-ның ööн  хачызына кiрген. Анда прай 23 хазнадаң наука паза культура тоғынчыларынаң 2200 кiзi хол салтыр. Олар тилекейдегi кiзiлерге чир-чайаанны кiрлепчеткен  хорғыстаңар искiргеннер. «Алай пiс чир-чайаанны кiрлирiн тохтадарбыс, алай ол пiстi чох идiбiзер?» - сурығ турғызылған. İди олар чыл сай, хандых айының 5-чi кÿнiнде, Тилекейдегi чир-чайаанны хайраллачаң кÿннi таныхтирға чаратханнар.

    

Чир ÿстÿнде полған на тыннығ нимее сибер хайарға кирек: чилге чайхалчатхан одычахха, чахайахта одырчатхан аарычахха, хурт-хоостарға…Чир ÿстÿнде прай ниме позының ÿлÿзiн толдырарға паза чир-чайаанны чазирға тöреен.

Чооғымны тоозарға итчем «Хабар» газетада сыххан Зоя Боргоякованың кибелiзiнең:

Кÿÿлеп турчаң хараа-кÿнöрте

                                           Ахсы-тiлi чох тайғаларым,

Арға-пиллерiн сыы тутырып,

Арса, кiзöк, чiли, ылғасчалар.

(Зоя Борогоякова)

Паза позымның сöстерiнең хозылчам:   

Арса, кiзöк, чiли, ылғасчалар

                                           Öртке пурлуғып ағастарыбыс.

Арса, кiзöк, чiли, ылғасчалар

Хырылчатхан аң-хустарыбыс.

Арса, кiзöк, чiли, ылғасчалар

                                            Кiрленчеткен суғларыбыс.

     Чир- чайаанға хынчатхан на кiзi аны хайраллир, аннаңар паланы кiчiгдöк чир-чайаанға хынарға ÿгредерге. Аннаңар «Хакасский» заповедниктiң тоғынчылары олғаннарға аймах-пасха  акциялар, марығлар иртiрче: «Хусхачахтарны хысхызына азыраңар», «Марш парков», «Чир-чайаан полызығ сурапча». Олғаннар чир-чайаанға чарыдып, öткiн араласчалар: iстезiглiг тоғыстар, чоохтар, кибелiстер, нымахтар пасчалар, хоостар хоостапчалар, сомнар суурчалар, аал-городтарны сöп-саптаң арығлапчалар. Пу акцияларда аралазып, олғаннар, чир-чайаанның сiлиин, сидiксiнiстерiн, полызығ кирексiпчеткеннерiн сизiнiп одырчалар.

                              Литература.

1.     С.Н. Султреков «Тöрiткен чирiм Хакасиям», Ағбан-2001;

2.     Н.Я. Дмитриева «Чир-чайаанны пiлерi», Ағбан -1995;

3.     Республика Хакасияның энциклопедиязы, I том, Ағбан -2007;

4.     Газета «Хакас чирi», 2003-2008;

5.     Газета «Хабар», 2008,2009;

Арға-пиллерiн сыы тутырып,

Арса, кiзöк, чiли, ылғасчалар…

Хакасия. Хайхастығ сiлiг чирiм!

      Аның ибiркiзiнде пiр саңай чазылар паза тайғалар, алып суғлар паза им-томнығ кöллер. Мында пiс тöреебiс паза чуртапчабыс, мында пiс пастағызын на кÿннiң чалахай сустарына чылынып пастаабыс, суғның солбыраанын искебiс паза ибiркi чир-чайаанны оңар сыххабыс.

      Тöреен чирiбiс Хакасия – улуғ нимес, че хайхастығ сiлiг чир. Хакасияның чир-чайаанны Кавказ, Швецариядаң даа халбас. Сiлiг паза пай чирiбiсте аймах-пасха 1526 öзiм, 35 палых, 75 аң паза 300 артиинаң аймах хус чуртапча.

      Хачан-да чирнiң ис-пайы тоозылбас-парбас чiли пiлдiрген. Амғы туста кирек уйан: аң-хустарның саны хызырылча, ағастар кöп кизiлче, суғлар паза кии тың кiрлелче.

     Хакастар хачаннаң чир-чайаанның ис-пайынаң тузаланып чуртачаңнар. Чир-чайаанның пайына чабдыланмачаңнар. Алчаң даа, соғып алчаң даа нименiң синiн пiлечеңнер. Пiстiң улуғларыбыс чир-чайаанға ÿрег итпин чуртааннар.

     Чир ÿстÿ халғанчы чылларда сайбалчатханға тööй: чирлер тiтiрепче, талайлар городтарны чууп парыбысчалар.чир ÿстÿндегi пiлдiзi чох нимелерге аң-хустар хаптырчалар.

    Кiзi тайғазар, арығзар килзе, ол анда аалчы полча. Тайғазар килзең, суулазарға, хырызынарға, харамнанарға, öрт сығарарға чарабас. Öрт прай тайғада öсчеткен, чуртапчатхан нимелерге улуғ ÿрег ағылча.

                Кÿстiг техниканаң тайғаны

             Кiзiлер, ачынмин, ÿретчелер.

             Тiрiг ағастарның халғаны,

         Хомзынып, олардаң сурынчалар:

             Тохтаңар, пiстi чох итпеңер,

             Сiрерге арығ кии пирчебiс!

             Узурбаңар, пiске ачыныңар,

             Чир ÿстÿн сiлiг чазапчабыс!

   Хакас чирiнiң чарымында ағастар öсче. Ағас – ол пiстiң пайыбыс.  Пiр ос ағастаң миллион спичка идiп аларға чарир, че пiр спичка миллион ағас öртебiзер. Öрттер кiзi пырозынаң удаа пол парчалар. Арығда от тамызып, аны чахсы ÿзÿрбинчелер. Нинче ÿредiг! Нинче аңнар, хустар, ағастар кiзi ÿчÿн чох пол парчалар! .                                                                                   Хакасия, пай чирiбiс,

Хазың, тыт ағастарыбыс

Öртке пурлухчалар часхызын,

Одыңа узурылчалар хысхызын

 2007 чылда Хакас Республиканың Ööркi Чöбi «Об установлении порядка по некоторым вопросам использования лесов на территории Республики Хакасия» наа Закон алған. Пу Законда чоохталча:

- хайди кiзiлер постарына ағас тимнирге, садызарға киректер,

- хайди кiзiлерге тайға- арығларда чистек-мискелер теерерге паза имнiг

  оттарны чыырға…

     Сағынчам, пу закон парда, чон ағастарны синiнче узурарлар, им оттарны, чистек-мискелернi тамырларынаң  ходырбин пирiлчеткен тузында теерерлер.

Ағастар киинi арығлапчалар, суғларны соол парарларынаң хайраллапчалар, чуртапчатхан чирiбiстi сiлiглепчелер. Аннаңар полған на ағасты хайраллирға кирек.                         

      Картада кiзi тамырлары чiли кöппегес линиялар сиил парыбысханнар, олар улуғ паза кiчiг суучахтарны таныхтапчалар. Хакасида 320 азырох суғ, пiрее 500-че кöл саналча. Ким суғ Хакасияда ла нимес, че iдöк тиксi Россияда иң килкiм суғлларының пiрсi полча. Ағбан суғның узуны 514 км, ағаа 150-че улуғ паза кiчiг суучахтар кiрчелер. Ағбан суғ хазында кöп ааллар паза iкi город турча.

Кÿÿлеп, суулап ахча

Кÿстiг Ағбан суубыс.

Чылдаң чылға кiрленче,

Хайраллалбинча суубыс.

Кiзiлер чахсы чуртирға сағынчалар: тадылығ тосханча азыранарға, чахсы сiлiг тонан чöрерге, хынығ чир-чайаанда тынанып аларға.

Суғлар, кöллер хыринда тынанған орында халған сöп-саптар чир-чайаанға улуғ ÿрег ағылчалар. Пластик бутылкалар, пакеттер iди ле  «тағлар» чiли  чайыл халчалар. 

                                               Кiрлiг, порсах, ай-пораан,

Кем мында чуртапча ни?

   Сÿлейке, чачын, ай-пораан,

Кем оларны тастапча ни?

Чир-чайаанның кÿзiнең тузаланып, ноға андағох чахсынаң нандырығ кiзi пирбинче. Кöбiзi пiди сағынча полар: «Минiң соомда ниме дее полчатсын». Андағ кiзiлер, палаларынаңар сағынмин, чирнiң ис-пайын айабин хоратчалар.

 Суғлар пiстiң чуртаста улуғ туза пирчелер. Олар чир-чайаанны чазапчалар. Кiзi суғ чох ÿр чуртап полбинча. Суғнаң чiчең ниме итчелер, кип-азах чуупчалар, промышленностьта тузаланчалар. Аннаңар пiске суғларны кiрлебеске паза арығ тударға кирек.

       Чайхалысчатхан чахайахтар хайдағ сiлiг кöрiнчелер. Пастарын аар-пеер чайхап, ниме-де чоохтасчатханға тööйлер.                  

                                            Чахайахтығ чазы сiлiг,

Чирнi олар чазапчалар.

Полған на чахайах тiрiг,

Кiзiлер, тiзең, типсепчелер.

Че, мына арығзар кiзiлер килдiлер, сiлiг чахайахтарны

тамырынаң ходыра чулдылар, кирек чохтарын чирге тастабыстылар. Ам на чилге чайхал турчатхан, арығны чазапчатхан чахайахтар

чирде «öлiг» типсел парып чатчалар. 

Изелген тураларны хатап пÿдiрiп аларға чарир,

че хырылған аң-хусты алай öзiмнi тöрiт полбассың. Аннаңар кiзiлер, орай полғалахта, арам учурапчатхан, чiт париған аң-хустарны хайраллап халарға кÿстенчелер.

 Арыға толдыра хустарыбыс,

Тайға толдыра аңнарыбыс.

Оларның саннары хызырылчалар,

«Хызыл книгаа» кирiл парчалар.

        Ученайлар, аңчылар паза чир-чайаанны арачылачаң комитеттiң тоғынчылары Хакасияда чiтчеткен паза арам учурапчатхан аң-хустардаңар «Хызыл книга» сығарыбысханнар. Че, «Хызыл книгаа» кiрбеен тiп, пасха хустарны ÿредерге чарабас. Олар прайзы чир-чайаанға киректер. Кiзi полыспаза, чiтчеткен аң-хустар чуртап полбастар даа.

    Хакасияда «Хакасский» заповедник пар. Аның чирлерi Орджоникидзе, Шира, Ағбан пилтiрi паза Таштып районнарында пар. Тиксi чирi 267 муң гектар саналча, ол Хакасияның 4 % полча. Заповедник, чазы, тағлар, тайғалар чирлерiн кирiп, андағы аймах оттарны, аң-хустарны арачылапча.

     2007 чылда чайғыда «Хакасский» заповедникте экспедиция ирткен. Ööн пöгiн полған- асхынах халған аңнарның хайди тарапчатханын iстезерi. Экспедиция соонаң заповедникте, аңнар саны хызырыл парғаны таныхталған.

Городтар чылдаң чылға öсчелер, машиналар кöптең кöп полчалар.

Улуғ завод,фабрикалар

Арығ киинi кiрлепчелер.

Городтағы чуртағчылар

Кiрлiг киинең тынчала

      Пiстiң Пилтiр школазында мындағ кибiр пар: чыл сай ÿгренчiлер аалдағы улицаларны, каналның чарларын, кирi иней-апсахтарның тураларын  арығлапчалар. Мин сағынчам, олғаннар, постары сöп-саптарны арығлаан соонда ла сизiнерлер, чарабас анда-мында нимелернi тастап чöрерге, арығ тудынарға кирек.

                                               Пилтiр аалым, сiлiг чирiчеем,

Аймах чон мында чуртапча.

Хончыхтарым, туғаннарым,

Аалыбысты арығ тудалаалар.

5 иньда Тилекейдегi чир-чайаанны хайралачаң кÿн таныхталча. Тилекейдегi кiзiлерге чир-чайаанны кiрлепчеткен  хорғыстаңар искiргеннер. «Алай пiс чир-чайаанны кiрлирiн тохтадарбыс, алай ол пiстi чох идiбiзер?» -сурығ турғызылған.

Чир ÿстÿнде полған на тыннығ нимее чахсы хайарға кирек:

- чилге чайхалчатхан одычахха,

- чахайахта одырчатхан аарычахха,

- аймах –пасха хурт-хоостарға…

Чир ÿстÿнде прай ниме позының ÿлÿзiн толдырарға паза чир-чайаанны чазирға тöреен.

Чооғымны тоозарға итчем «Хабар» газетада сыххан Зоя Боргоякованың кибелiзiнең:

Кÿÿлеп турчаң хараа-кÿнöрте

Ахсы-тiлi чох тайғаларым,

Арға-пиллерiн сыы тутырып,

Арса, кiзöк, чiли, ылғасчалар.

(Зоя Борогоякова)

Паза позымның сöстерiнең хозылчам:   

Арса, кiзöк, чiли, ылғасчалар

                                           Öртке пурлуғып ағастарыбыс.

Арса, кiзöк, чiли, ылғасчалар

Хырылчатхан аң-хустарыбыс.

Арса, кiзöк, чiли, ылғасчалар

                                            Кiрленчеткен суғларыбыс.

    Чир-чайаанға хынчатхан на кiзi аны хайраллир, аннаңар паланы кiчiгдöк чир-чайаанға хынарға ÿгредерге кирек. Анаңар «Хакасский» заповедниктiң тоғынчылары олғаннарға аймах-пасха  акциялар, марығлар иртiрчелер: «Хусхачахтарны хысхызына азыраңар», «Марш парков», «Чир-чайаан полызығ сурапча». Олғаннар чир-чайаанға чарыдып: iстезiглiг тоғыстар, чоохтар, кибелiстер, нымахтар пасчалар, хоос хоостапчалар, сомнар суурчалар, аал-городтарны сöп-саптаң арығлапчалар. Пу акцияларда аралазып, олғаннар, чир-чайаанның сiлиин, сидiкс iнiстерiн, сизiнiп одырарлар.

Мин Чебодаева Арзу  Пилтiрдегi 2-чi ортымах школазының ÿгренчiзi полчам. İстезiглiг тоғызым адалча:

«Арығ-сiлiг тöреен чирiм,

Чÿзер дее чылға тоозылбас!»

                                                                              Арға-пиллерiн сыы тутырып,

Арса, кiзöк, чiли, ылғасчалар.

      Хакасия. Хайхастығ сiлiг чирiм!

      Тöреен чирiбiс Хакасия – улуғ нимес, че хайхастығ сiлiг чир. Хакасияның чир-чайаанны Кавказ, Швецариядаң даа халбас. Ах пастығ тасхыллар, халын ағастығ тайғалар, хазыр ахчатхан суғлар паза аймах öзiмнiг чалбах чазылар – пу прай пiстiң чирнiң пайы полча.

     Хачан-да чирнiң ис-пайы тоозылбас-парбас чiли пiлдiрген. Амғы туста кирек уйан: аң-хустарның саны хызырылча, ағастар кöп кизiлче, суғлар паза кии тың кiрлелче.

     Хакастар хачаннаң чир-чайаанның ис-пайынаң тузаланып чуртачаңнар. Чир-чайаанның пайына чабдыланмачаңнар. Алчаң даа, соғып алчаң даа нименiң синiн пiлчеңнер. Пiстiң улуғларыбыс чир-чайаанға ÿрег итпин чуртааннар.

     Чир ÿстÿ халғанчы чылларда сайбалчатханға тööй: чирлер тiтiрепче, талайлар городтарны чууп парыбысчалар. Чир ÿстÿндегi пiлдiзi чох нимелерге аң-хустар хаптырчалар.

Тайғаларыбыс.

    Кiзi тайғазар, арығзар килзе, ол анда аалчы полча. Тайғазар килзең, суулазарға, хырызынарға, харамнанарға чарабас. Че пiстiң, тiзең, тайғаны айабин типсепчелер, узурчалар, öрт сығарчалар. Öрт прай тайғада öсчеткен, чуртапчатхан нимелерге улуғ ÿрег ағылча.

             Кÿстiг техниканаң тайғаны

             Кiзiлер, ачынмин, ÿретчелер.

             Тiрiг ағастарның халғаны,

              Хомзынып, олардаң сурынчалар:

             Тохтаңар, пiстi чох итпеңер,

             Сiрерге арығ кии пирчебiс!

             Узурбаңар, пiске ачыныңар,

             Чир ÿстÿн сiлiг чазапчабыс!

Ағастарыбыс.

      Хакас чирiнiң чарымын ағастар чаапча. Ағас – ол пiстiң пайыбыс.  Ағастар киинi арығлапчалар, суғларны соол парарларынаң хайраллапчалар, чуртапчатхан чирiбiстi сiлiглепчелер. Аннаңар полған на ағасты хайраллирға кирек: сындырбасха паза ағас аразында öрт сығарбасха. Че, ноға-да чылдаң чылға узурылчалар, öртке пурлухчалар ағастарыбыс. Ағасты узурыбызарға нинче-де ле тус кирек, че аны öскiрерге уғаа кöп тус киректелче. Пiр ос ағастаң миллион спичка идiп аларға чарир, че пiр спичка миллион ағас öртебiзер. Öрттер кiзi пырозынаң удаа пол парчалар. Арығда от тамызып, аны чахсы ÿзÿрбинчелер. Нинче ÿредiг! Нинче аңнар, хустар, ағастар кiзi ÿчÿн чох пол парчалар!

Хакасия, пай чирiбiс,

Хазың, тыт ағастарыбыс

Öртке пурлухчалар часхызын,

Одыңа узурылчалар хысхызын.

        2007 чылда Хакас Республиканың Ööркi Чöбi «Об установлении порядка по некоторым вопросам использования лесов на территории Республики Хакасия» наа Закон алған. Пу Законда чоохталча:

- хайди кiзiлер постарының кирексiнiстерiне ағас пилетирге, садызарға киректер,

- хайди кiзiлерге тайға- арығларда чистек-мискелер теерерге паза имнiг

  оттарны чыырға…

     Сағынчам, пу закон парда, чон ағастарны синiнче узурарлар, им оттарны, чистек-мискелернi тамырларынаң  ходырбин пирiлчеткен тузында теерерлер.

Суғларыбыс.

      Картада кiзi тамырлары чiли кöппегес линиялар сиил парыбысханнар, олар улуғ паза кiчiг суучахтарны таныхтапчалар. Хакасида 320 азырох суғ, пiрее 500-че кöл саналча. Ағбан суғ хазында кöп ааллар паза iкi город турча.

Кÿÿлеп, суулап ахча

Кÿстiг Ағбан суубыс.

Чылдаң чылға кiрленче,

Хайраллалбинча суубыс.

     Чайғы соонаң нинче сöп-сап халча чарларда, суғ-кöллер хазында. Суғлар, кöллер хыринда тынанған орында халған сöп-саптар чир-чайаанға улуғ ÿрег ағылчалар. Пластик бутылкалар, пакеттер iди ле  «тағлар» чiли  чайыл халчалар. Олар, тiзең, чызып чiт парбинчалар.                   

                                              Кiрлiг, похсах, ай-пораан,

Кем мында чуртапча ни?

Сÿлейке, чачын, ай-пораан,

Кем оларны тастапча ни?

        Суғлар пiстiң чуртаста улуғ туза пирчелер. Олар чир-чайаанны чазапчалар. Кiзi суғ чох ÿр чуртап полбинча. Суғнаң чiчең ниме итчелер, кип-азах чуупчалар, промышленностьта тузаланчалар. Аннаңар пiске суғларны кiрлебеске паза арығ тударға кирек.

Чахайахтарыбыс.

   Чайхалысчатхан чахайахтар хайдағ сiлiг кöрiнчелер. Аймах-пасха öңнiглер: хызыл, ах, тигiр кöк, сарығ…Пастарын аар-пеер чайхап, ниме-де чоохтасчатханға тööйлер.                   

Чахайахтығ чазы сiлiг,

Чирнi олар чазапчалар.

 Полған на чахайах тiрiг,

     Кiзiлер, тiзең, типсепчелер.

       Че, мына арығзар кiзiлер килдiлер, сiлiг чахайахтарны

тамырынаң ходыра чулдылар, кирек чохтарын чирге тастабыстылар. Ам на чилге чайхал турчатхан, арығны чазапчатхан чахайахтар чирде «öлiг» типсел парып  чатчалар.

Аң-хустарыбыс.

     Изелген тураларны хатап пÿдiрiп аларға чарир, че хырылған аң-хусты алай öзiмнi тöрiт полбассың. Аннаңар кiзiлер, орай полғалахта, арам учурапчатхан, чiт париған аң-хустарны хайраллап халарға кÿстенчелер.                   

                       Арыға толдыра хустарыбыс,

Тайға толдыра аңнарыбыс.

             Оларның саннары хызырылчалар,

         «Хызыл книгаа» кирiл парчалар.

Ученайлар, аңчылар паза чир-чайаанны арачылачаң комитеттiң тоғынчылары Хакасияда чiтчеткен паза арам учурапчатхан аң-хустардаңар «Хызыл книга» сығарыбысханнар. Че, «Хызыл книгаа» кiрбеен тiп, пасха аң-хустарны ÿредерге чарабас. Олар прайзы чир-чайаанға киректер. Кiзi полыспаза, чiтчеткен аң-хустар чуртап полбастар даа.

    Оларны хайраллир ÿчÿн 1991 чылда Россия Федерациязының чарадиинаң, «Чазы» паза «Кiчiг Ағбан» чир-чайаанның хазна заповедниктерiне тöстенiп, «Хакасский» заповедник тöстелген. Аның чирлерi Орджоникидзе, Шира, Ағбан пилтiрi паза Таштып районнарында пар. Тиксi чирi 267,6 муң гектар саналча, ол Хакасияның 4 % полча. Заповедник, чазы, тағлар, тайғалар чирлерiн кирiп, андағы аймах оттарны, аң-хустарны арачылапча.

                                   Аалыбыс.

     Пiстiң Пилтiр школазында мындағ кибiр пар: чыл сай ÿгренчiлер школаны,  аалдағы улицаларны, каналнын чарларын, кирi иней-апсахтарның тураларын  похсахнаң арығлапчабыс. Олғаннар, постары сöп-саптарны арығлаан соонда ла оңарарлар, чарабас анда-мында нимелернi тастап чöрерге, арығ тудынарға кирек.

Пилтiр аалым, сiлiг чирiчеем,

Аймах чон мында чуртапча.

Хончыхтарым, туғаннарым,

            Аалыбысты арығ тудалар!

Хайраллаңар чир-чайаанны!

       Хандых айының 5-чi кÿнiнде Тилекейдегi чир-чайаанны хайраллачаң кÿн таныхталча.

     Чир ÿстÿнде полған на тыннығ нимее сибер хайарға кирек: чилге чайхалчатхан одычахха, чахайахта одырчатхан аарычахха, хурт-хоостарға…Чир ÿстÿнде прай ниме позының ÿлÿзiн толдырарға паза чир-чайаанны чазирға тöреен. Чир- чайаанға хынчатхан на кiзi аны хайраллир, аннаңар паланы кiчiгдöк чир-чайаанға хынарға ÿгредерге. Аннаңар «Хакасский» заповедниктiң тоғынчылары олғаннарға аймах-пасха  акциялар, марығлар иртiрче: «Хусхачахтарны хысхызына азыраңар», «Марш парков», «Чир-чайаан полызығ сурапча». Олғаннар чир-чайаанға чарыдып, öткiн араласчалар: iстезiглiг тоғыстар, чоохтар, кибелiстер, нымахтар пасчалар, хоостар хоостапчалар, сомнар суурчалар, аал-городтарны сöп-саптаң арығлапчалар. Пу акцияларда аралазып, олғаннар, чир-чайаанның сiлиин, сидiксiнiстерiн, полызығ кирексiпчеткеннерiн сизiнiп одырчалар.

Чооғымны тоозарға итчем газетада сыххан Зоя Боргоякованың кибелiзiнең:

Кÿÿлеп турчаң хараа-кÿнöрте

                                           Ахсы-тiлi чох тайғаларым,

Арға-пиллерiн сыы тутырып,

Арса, кiзöк, чiли, ылғасчалар.

Паза позымның сöстерiнең хозылчам:   

Арса, кiзöк, чiли, ылғасчалар

                                           Öртке пурлуғып ағастарыбыс.

Арса, кiзöк, чiли, ылғасчалар

Хырылчатхан аң-хустарыбыс.

Арса, кiзöк, чiли, ылғасчалар

                                            Кiрленчеткен суғларыбыс.

Чебодаева Арзу, Пилтiрдегi 2-чi школа, 11 класс

Полған на чыл Асхыс аймағында иртчеткен конференцияларда аралазарға кÿстенчем. Тiгi чыл, хустардаңар чоохтан ползам, пу чыл чир-чайаанға ÿрег ағылчатханнаңар паза хайдағ полызығ киректелчеткеннеңер iстезiглiг тоғыс арачылап, 1 орынға сыххам. Тоғызыма позым пасхан кибелiстерiмнi киргем.