Инфоурок Другое Другие методич. материалыИсследовательская работа "Птицы-наши друзья" на хакасском языке

Исследовательская работа "Птицы-наши друзья" на хакасском языке

Скачать материал

Пилтiрдегi 2-чi ортымах школа.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Хустар – пiстiн

нанчыларыбыс.

( хакас поэттерi хустарданар,

 хустар чыл ибiре )

 

 

 

 

Толдырыгчы: Чебодаева Арзу 9-чы класс

Устагчы: Чебодаева Лариса Александровна

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пилтiр – 2006 чыл

ПЛАН.

1. Хустар - пiстiн нанчыларыбыс.

2. Куску - агын хустар нанчалар

             а) пора турна

             б) хысхылых

             в) хуу

             г) аат

            д) чазы хазы

3. Хысхы-хыстапчатхан хустар.

            а) сыгырай

            б) когiзек

4. Часхы- агын хустар айланчалар.

            а) таан

            б) таарт

            в) парчых

            г) харачхай

           д) коок

5. Чайгы- кiзi хыриндагы хустар.

           а) постаргай, торгайах

           б) киикчiн

           в) угу

           г) тасха

          д) саасхан

          е) харга

          ж) алас

          з) пораатай

6. Арачыланар хустарны.

          а) Хызыл книга

          б) зповедниктер

          в) хакас писательлерi хустарданар.

      Тореен чир-суг! Мында пiс тореебiс паза чуртапчабыс, мында пiс пастагызын на куннiн чалахай сустарына чылынып пастаабыс, сугнын солбыраанын искебiс паза ибiркi чир-чайаанны онар сыххабыс.

      Тореен чирiбiс Хакасия улуг нимес, че хайхастыг сiлiг. Улии 62 мун квадратнай километр полар. Анын чир-чайааны пай паза аймах: ах пастыг тасхыллар, халын агастыг тайгалар, хазыр ахчатхан суглар паза аймах озiмнiг чалбах чазылар. Хакасиянын чир-чайааны Кавказ, Швецариядан даа халбас.Андаг сiлiг паза пай чирiбiсте 1526 аймах-пасха озiм, 1000 чагын миске, 35 аймах палых, чылан-пага- 10, 75 аймах-пасха ан паза 300 артиинан хус.

     Пуун мин сiрерге хустарданар чоохтап пирерге сагынчам, мин хустарга прайзынан тын хынчам, ачынчам. Чоохтап пирерге сагынчам:

- хакас поэттернiн хустарданар кибелiстерiненер;

- хустар хайда чуртапчалар;

- хайди чылнын тустарын иртiрчелер;

- хайдаг хустар чiтчеткеннер санына кiрiп, Хызыл книгадалар;

- хайди оларны хайраллап халарданар

     Нимеден хустар пасхалар аннардан, палыхтардан?

- хустын ханады пар,

- астан астатпас тумзухтары-хахачахтары,

- узун-хысха азахтары,

- аймах-пасха оннiг чуглерi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Хустар пiстiн нанчыларыбыс полчалар. Хустарны пiс нога нанчыларыбыс тiп адапчабыс?

Постары даа анзын сизiнмин, олар пiске коп чахсы ниме итчелер: арыгда, хыраларда паза садтарда кiзее хомай итчеткен хурт-хоостарны, хубаганннарны чох итчелер.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Чуртапчалар хустар: тайгада, чазыда, пукте, саста. Хайда чуртапчалар, андох уйа салынчалар. Ремез-хузычах уйазын туктен итчеттiр, харачхай-тойдан, парлах ( дрозд) -   торбаснан. Саасхан даа уйа салчаттыр. Саасхан уйазы: прай агассалааларынан, тогелернен не чiли, пудiрiл парган; полы тойнан чагылып, сызырнан тозел партыр; ортызында кiрчен удi, хыры агас салааларынанох.

Паза мынзы хайхастыг: кiзi идiнiн iзии 38 градусха чит парза, пiс агырыбысчабыс. Торчых(соловей), тiзен, идiнiн iзии 41-42 градустыгда ырын-сарында чорче, парлах (дрозд),тiзен, сыгырып ала, уйазын чахча.

Пiс чеен нимебiстi  хурсагыбыста нинче-нинче час аразында хайылдырчабыс, хустын iзiг хурсагынча, тiзен, анзы нинче-де минутанын на аразында иртiп парча. Анын соонда хустын пазох азыранары килiбiсче. Пiр кунде ызыгас чiп салчатхан азырал кодiрiмге анын позынанох аарох полча.Пiс ызыгас, чiли чiп турган ползабыс, куннiн сай нинче халас, ит, сут, яблоко, конфета чiп сал турарчыхпыс. Хустарнын палачахтары осхас чиинчiл полган ползабыс, пiр кунде: иртен-30 хати, кунорте-50 хати, иирде-20 хати азыранарчыхпыс. Кiзiлернi, хустын чиинчiлi орiндiрче ле: олар пiске чабал итчеткен хайдаг ла полза  хуртычахтарны, хара паза сарыг сеектернi асхынах итчелер.

Хустар хайди учухчалар?

- харгалар 1 часта- 50-70 км.

- парчыхтар - 60-80

- чазы хастары - 65-70

- ортектер - 70-95

- харачхайлар - 150-160

     Пiстiн чирде полбаан кiзiлер: « Сiрернiн Хакасияда чыл ибiре хысхы ла полча»,- тiп чоохтапчалар. Че пiстiн чирде часхы даа, чайгы даа, куску дее паза хысхы даа полча. Амды чылнын тустарынча чыл ибiре хайдаг хустар, хайди чуртапчатханнарын истiп алынар.

    Чылнын тустары хоостыра хустар :агын, хыстапчатхан полчалар, хайзылары чыл тооза пiстiн хыринда чуртапчалар.   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КУСКУ-АГЫН ХУСТАР НАНЧАЛАР.

Аймах хустар сарнасхан

Санай той осхас полган.

Амды куску чит килдi,

Хус-сарынчылар нанча

           Г. Кичеев.

                      ТУРНА ( журавль)

Улуг оорнен чыылызып,

Удур-тодiр тапсазып.

Узун мойынныг турналар,

Узах чорых парчалар.

                            П.Штыгашев.

Тр-р-лу, тр-р-лу турналар,

Тигiрзер учухчалар

Оларзар андып, олганнар

Учугарга сагынчалар

                        М.Кильчичаков.

    Чирiбiсте ин позiк хус- пора турна. Кодiрiмi 7 килограммга читче, ханат часа-2 метр, позии-140см.Позы ол пора, ханаттары ла пастарында хара чуглер. Азахтары хара, нiткезiнде хызыл танма.

 Чуртапча ачыхтарда, уйазын сас аразындагы хуруг орыннарда итче. Турнанын 2 пала поладыр. Учухчатса, турна мойнын паза азахтарын соолiндiре тутча. Чылыг чирзер учухчатсалар, турналар оорi пулунни учугадыр. Оларнын хомзыныстыг табыстары ырахтынох истiлче, анымчохтасчатханга тоой.

 

 

 

  

ХЫСХЫЛЫХ ( фламинго)

Хысхылых угаа пасхачыл хус. Узун азахтары хасти осхас хыпхызыл, аалай хызамдых оннiг. Че ин пасхачыл анын тумзии- прай хызыл, ин пазы-хара, игiр. Кип-чоох хоостыра хысхылых кiзее ырыс, часка агылчатхан осхас.

 

 

Хуу (лебедь)

Хуу-сiлiг паза улуг хус.Кодiрiмi 10 кг., ханат чазыбысса- 2 метрче. ах хар осхас аппагас. Хуу кустiг паза махачы, уйазын арачылапчатса, ол кiзее дее, анна даа удурланча.Пу сiлiг хустын саны хызырыл парган.

                              

 

 

ААТ (варнавка)

Аат колде аахтапча,

Аалга унi тарапча.

Аат ниме-де сурынча,

Аат! Аат! хысхырча.

                                К.Нербышев.

Аат ала хастын чагын «туганына» саналча. Оо анын хызамдых, ханадында ах таныхтар, мойны ибiре хара чол.Тумзии, азахтары, ханат пастары- хара. Уйаны хайа алтында салча. Палаларын чарылдырып алза, сугзар апарчалар: алнында инезi, соонча палалары, халганчызын адазы. Хакас чон пу хусха хынча паза анны улуглапча. Ынаг ирепчiнi-аат ирепчi тiпчелер.

Кун чахайагы осхас хызыл аат,

Магаа колден хысхырча ат тiп, ат

Чох, аат нанчы, мин атпаспын синi,

Син чохта, кем корер хайран ипчiннi.

                                                                                               В.Майнашев.

              

ЧАЗЫ ХАЗЫ. (серый гусь)

Ол илееде улуг-6 кг. пасча паза угаа сиргек. Чахсы учухча, хапчыгай чусче, табырах чугурче.Хас суг хыринда чуртапча, че азыраннарга пуксер алай чазызар учухча.

Позiкте хастар парглапчалар,

Соохтар мыннан тискiрчелер.

«Га-га-га,»-тiп анымчохтасчалар,

Хаарах чазын тоолатчалар

А. Килижеков

  Чолда агын хустарны коп хыйаллар сагыпчалар: сыхтыг харасхыда хустар, чолларын чiдiрiп, корiнмес чiтiг хайаларга даа чоо сабыл парчалар. Кинетiн соох пол килiп, сугларны тоортыбысча-хустар андада, озогiп, сооха тооп, олчелер.

Нога хустар оорлернен учухчалар?

Хойыг оорлiг ханаттыг хустарны пiр дее ниме тохтат полбинча: хайдаг нименi тобырып, олар чылыг чирзер читчелер.

 

 

 

 

ХЫСХЫ- ХЫСТАПЧАТХАН ХУСТАР.

Пiстiн Хакасияда хысхы узун, 5 айча пол парча, киинiн соогы 40 градусха чит парча, че андаг даа полза 60 артиинан хус хыстапча.

Хысхы хузычахтар

Угаа сiлiг, угаа хоостар:

Кок, хызыл олар паарлыглар,            

Коп хоос сырнан сырланганнар.                         

СЫГЫРАЙ

Сыгырайлар, сыгырайлар

Аалап килдi абахайлар

Хайдаг ачыныстыг олар!

                Хызыл киптiг тунмачахтар.             

                                                     Г.Кичеев.

 

 

Хыстапчатхан хустарнын ин не хынчатхан хузым- сыгырай, че мин ол хусты iкi ле хатап коргем. Сыгырай угаа оннiг: iргегiнiн когiзi паза харны хызыл, пазынан хузури хара, учазы пора. Уйазын сыгырай тiгеннiг хойыг салаалары аразында чазапча.

Хызыл когiстiг сыгырайлар

Хызыл мундiргес оннiглер.

Хысхы читсе сыгырайлар

Харлыг тайганы хоостирлар.

                                                           М.Кильчичаков.

КОГIЗЕК ( синица )

Когiзек ноган сарыг оннiг, пазынан тамагы хара, учазы паза ханататары кок. Уйазы тайгада агас хоолында. Орай кускузiн олар кiзiлерзер чагын оорнен чиде салчалар. Сыгырысчалар, сууласхлапчалар, сагынчазын хысхынан хорыхпинча поларлар чи?Олар iди суулаза азых пилетепчелер: уренненi , халган хурт-хоостарны агас хастырыхтарынын алтынхар, агас чiктерiнзер чазырчалар. Когiзек санастын чистектерiн чiпче паза чага угаа тын хынча.

Куркулер( тетерев ) паза сымналар ( рябчик ) соохтарда хар алтынзар чазынчалар.Олар агастарнын пурчуктерiнен азыранчалар.

Хысхыда тын аар чухча хустарга. Харлыг соох куннерде олар тосханча чiп полбин халчалар, аннанар пiрее хустар соохха сыдабин, олглеп парчалар. Оларга полыс пир турарга кирек. Агаста харчагас iлiп ,андар халас унахтарын, тамах, чарба тоолат пир турза, андада хустар хысхыны хыстап парыбызарлар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ЧАСХЫ- АГЫН ХУСТАР.

      Хакасияда часхы корiк айынан пасталча. 22 марта кунорткiзi  хараазынан тиннес парча. Кун куннiн оорлепче, чирнi чылыт сыхча. Анан тореен чирiбiс хай     хастыг хубул сыхча: аймах агастар кок когенек кис салчалар, чазы арыгларда аймах оннiг чахайахтар, тадылыг чыстарын тарадып, кiзiнiн хараан орiндiрчелер. А кем орiнминче агыннан айланган хустарнын коглерiне?! Коок , торгай, пудурчун, парчых- прайзы даа сабланган ырчылар. Пiр ахча даа толег сурбин, пiске часхы-чайгы тооза ойын саларлар.

    Часхыда хустар учухчалар пiссер олох кии чолларынан паза олох теестеснен, хайди учуханнар оларнын обекелерi мунар, чузер мунар чыллар изере. Пiстiн чирлерден кускуде прайзынан соонан учух парыбысхан хустар амды прайзынан пурнада айланысчалар. Кускуде пiстен ин пурун учугыбысханнары, тiзен, андартын прайзынан соонча айланчалар. Пасхаларынан соонан айланчалар ин отiг паза чохыр оннiг хустар: оларга наа пурлер паза оттар ос парарын сахтап аларга кирек.

     Учух килгеннерi уйа чазап, нымырха тууп, пала сыгарып пастапчалар.

ТААН (галка)

Ин пурун таанннар айлан килчелер, мартын пастагы куннерiндок.

Тааннар читтi, тааннар килдi,         

Ала мойынныглар килдi.

Часхыны артын читтiлер,

Таан пичелер, таан пичелер.

                                                    Н. Доможаков.

Тааны хайда даа корерге чарир: аалда, городта, садтарда, хыраларда, чазыларда. Уйазы агас хоолында, хайаларда, хазаааларда поладыр.Агынга парар туста пiрге нинче-нинче мун хус чыылызадыр.

 

 

 

 

             ТААРТ (коростель)

Анда-мында чатхлап алып,

Таарттар пукте аахтасча,

Пiрсi пiрсiне чоннанып,

«Тарт, тарт, тарт,,»- тiп чахыпча.

           Н.Тиников.

Таарттын табызын полган на пукте, полган на саста истерге чарир. Хайхастыг, че аймах чоннар таарттын табызын пасха-пасха исчелер: немецтер « крекс», орыстар «дерг», пiстiн чон « таарт».Таарт- улуг нимес: 150 граммча ла. Сугда чузерге хынминча, учугарга кустенминче. Пух ус хачан даа оорге чыылыспинча.

                        ПАРЧЫХ (скворец)

Чылыг полыбысса парчыхтар чиде тусчелер.

Часхы соохты тискiрген

Хустарына искiрген

Парчых чирiн таныбаан  

Сала саба парыбыспаан.

А. Килижеков.

Парчых марта агыннан килче, кiзi иткен хохтыларда чуртапчалар.Чылыг кунде анын ырын истерге чарир, палалары чарыл парза ырлар тоозылча. Оларны азырап, парчыхтар чуртарынзар 300 хати азыхтыг айланчалар. Чиит хустар хара оннiг лер, кускузiн, чуглерi алызып, чылтыран хара сырында ах « сикпелер» сых килчелер.

Палалар парбах агаста

Парчых хохтызы хысчалар.

Парчыхтар улуг манзытта,

Паарсап уннерiн чайчалар.

                                                           М.Кильчичаков.

 

 

 

 

ХАРАЧХАЙ, ХАРЛАГАС (ласточка) 

Хустар чапчаннары, харлыгастар,

Соган чiли учугысча.

Пiрде позiк тигiрде харалчалар,

Пiрде чирче сойлаан чiли чылысча.

харачхай

 
                                                  Ф.Тохтобин.

Харачхай пiстiн чоннын ин хынчатхан хузы. Мынын алнында анын уйазы полган на тадар ибде полчан. Чуртын ол хыр алтында, хазааларда итче. Уйазын тойдан, ол палгаснан чахча, пик тудылзын тiп, сызыр алай хыл аралапча. Харачхайнын азыгы- учухчатхан хурт-хоостар. Чылыг куннерде хурт-хоостар чылыг киинен хада позiк учугадыр, соронде- чабыста хайынчалар, харачхай даа андада чир паарли учухча. Аннанар чонда тiпчелер: харачхайлар чир устунче чабыс учухчатсалар, нанмыр чаар.

Прай ла ибiре турган агастарда хустар коглесчелер. Ырахта коок тапсааны истiлче.

КООК (кукушка)

Часхы тигiрiчек кок,

Тапсапчадыр уннiг коок,

Арыгас, агаа  син коок-

Час тооза турарзын кок.

Коок- уйазы чох хус. Анын табызын прайзы искен полар. Тапсапча кооктiн iргегi .Инезiнiн табызы пасха: « кли-кли».Нымырхаларны коок пасхахустарнын уйазына салыбысча. Коок палазы чарылзох, позынын учазынан халган нымырхаларны паза пасха хус палаларын уйадан сыгара iдiбiсче. Коок, 20 артиинан нымырха тууп, пасха-пасха уйаларча тарадыбысча.

Хыринан иссен, чазыг уннiг,

Ырахтан ухсан, отiг уннiг

Уйа пазып чатпинча,

Сарыннан на чуртапча.

ЧАЙГЫ-КIЗI ХЫРИНДА ЧУРТАПЧАТХАН ХУСТАР.

Часхы иртiп парды. Иртiп парды отiг уннiг часхы, сарыннарынан, кооленiстiн тузы.

Чалгыс постаргайлар ла, хайда-да тигiрде iлiн парып, кiзi харагына даа корiнмин, постарынын тiтiрес уннiг коглерiн позiктен чайчатханнар, табыс-тубус чох чайгынын уйгулыг амырын тiрiлдiрiп.

ПОСТАРГАЙ, ТОРГАЙАХ ( жаворонок )

Тибiретче ханаттарын

Кок тигiрде торгайах

Сыйлапча прайзына ырын

торгайах

 
Кiзi чуреен тибiреде.

                                    Дима Чебодаев, 12 час.

Хайлачан хус хайлапча, торгайах, тiзен, ырлапча. Торгайах чазынын ин артых ырчызы. Чылыг айас кунге орiнiп, ол позiк чирден корiнмес идее оорлепче, анда когiн салча. Иртен пасталып, кун хонза ла тоозылча анын ыры. Уйазын ол позiк оттар тозiнде идiп, хуруг нимелернен тозеп чазапча.

Азырапча 5-6 пала.

Кок тигiрден торгай,

Ырын ,айабин, коп чай.

Ырын чирзер тоолазын,

Порчо полып чарызын.

                      А.Килижеков.

Когчi хузычахтарнын палалары торiглеп парганнар, оларны азырирга кирек, анан учугысха угредерге паза полган на минута сай оларны хоргыстыг ыырчылардан, ачын аннардан паза хустардан хайраллирга кирек.

Ачын хустар санына кiрчелер: хузургул (орлан-белохвост), киикчiн (беркут), хара хус (орел), ылачын (сокол), хартыга (ястреб), тигiлген (коршун).

                    

 

КИИКЧIН (беркут)

Киикчiн позiк учухча чорче,

Хан тигiр ле тубiне чит полбинча

Прай чир устун харап чорче,

Че чирнi ле отiре кор полбинча.

                                   Н. Тиников

Киикчiн хузургалдан сала ла кiчiг. Ол андагох хара курен. Киикчiнiн хузурии курен, чодазы чуглерден корiнминче. Киикчiнiн табызы отiг, масхадан тимiрнi саапчатхан осхас. Киикчiнiн учухчатханы сiлiг , пiр дее кус хоратпин, кииде чусчеткен осхас. Киикчiнi кор салып прай хустар чазынчалар. Алып хус нинче-нинче уйа идедiр.Чыл сай ол пасха уйазар косче, 5-6 чыл пазынан иргi чуртынзар айлан килче. Киикчiн- ачын хус таа полза, анны хайраллирга кирек.

        Хараанын ачын хустарынын санына: угу, тасха кiрчелер.

                                      УГУ (филин)

Аар айланза- iкi ай,

Пеер айланза-iкi ай,

Хайдаг ниме , халагай?!

Хорыхпанар олганнар.

Ол одырча оланай

Арыг ээзi угу-пай.

                К.Нербышев.

Угу- харасхы хараанын ээзi.Угу- кустiг паза ачын хус. Ол хараазын прайзын хорыхтырча, чабал табыснан хысхырып. Кунорте, тiзен, ол чахсы корбинче.Пiрее тымых орында, чазынып, тунеп одырча.Угунiн уйазында 5 нымырха поладыр.

 

 

 

 

 

ТАСХА (сова)

Тасхачах хысхы хараада

Соохха топча.

Соохха тооп, сыдап полбаанда

Тандох тура пудiрем тiп сагынча

Когер килiп тан чараанда,

Костел килiп кун сыхханда,

Улуг харахтыг тасхачах чылын парган,

Уйа чаирын пазох ундуп салган.

Тасха угулерден хай-хай кiчiг. Сыны анын 42 см., кодiрiмi- 400 грамм. Позы хоор оннiг, харны агамзых.Пазында арамни хулахха тоой чуглер корiнчелер. Уйазы хачан даа чирде полча, нымырхалар 3-10 читче. Тасха агасха паза хустарны тутпинча. Анын азыгы кускелер. Пiр мунча куске урет салча, ол ондайнан 1 тонна тамах арачылап халча.

            Сарыннар чайгыда чогылар, че пар отiг табыстар ла ; ол сарын нимес, че чоох: пабазы паза iчезi постарыны кiчичек палаларына узiгi чох хысхырчалар, хыгырчалар, хычаландырчалар.

Пазох ээленiбiстi куску,

Ээн, согын корiнче чир усту

Пiске анымчох пирiп, агын хустар

Коглiг чайгыны апарыбыстылар.

Устунзарых, чылыг чирлерзер,

Агын хустар чорiбiстiлер.

                                                          Г.Кичеев.

 

                         

 

 

 

 

 

ПIСТIН ХЫРИНДАГЫ ХУСТАР.

     Агын хустар пазох ла чылыг чирзер парыбыстылар, халдылар пiснен хада чыл тооза хости чуртапчатхан хустарыбыс: саасхан, харга, поратай, алас.

СААСХАН (сорока)

Аалда кiзi хыринда хайынча сасхан. Сирт-сарт чорыхтыг, сикпен хара порiктiг хус уйазын хойыг салалыг агаста итче.Анын уйазынанар мин чоохтам сiрерге. Саасхан угаа хынча чылтырах нимелерге; оларны уйазынзар чыыпча: сулейке, тимiректер, эмектер… Арыгда пiреезiн кор салып, саасхан, чагырап, прай ан хустарга сагбалапча.

Ала саасхан, ах саасхан

Прай ниме пiлче саасхан

Ибден ибге учух чорче

Iди кунiн иртiр чорче.

                                                                                                 А. Килижеков

ХАРГА (ворона)

-Хар-р, хар-р –харгалар

Харлаах уннен хаахтасча.

Хазыр харлыг порааннар

Харга

 
Хаза хырын ходырча.

                                 М.Кильчичаков.

Харга чылтын хара чуглiг, хара азахтыг паза игiр арах хара тумзухтыг. Узуны 50 см., кодiрiмi 700 грамм, ханататарын часа-1 метр.Уйазын ол салаалардан паза оттардан агастарда итче. Чiпче ол прай нимелернi : кускелернi, чиит оркелернi, нымырхалар тазирга угаа кус.

АЛАС, ТОБЫРГА (дятел)

Тук-тук агастарны

Тохлатчалар аластар.

Хахпастагы хурттарны

Халгыспастар имчiлер

                              М.Кильчичаков.

Алас агаста чуртирга салылган. Анын устыг пик тумзух, азагындагы iкi салаазы алнынзар, iкiзi соонзар, агаста пик тудынча. Хузуриинда хатыг, устыг пастыг чуглер хахпасха пик тiренчелер. Тiлi узун, пазы угаа чiтiг. Чылнын хайхаг даа тузында аластын агас аразында тадырапчатханын истерге килiсче. Пазынын узун паза пик тумзиинан ол хастырых алтында чазынчатхан хурт-хоостарны чiпче.Iди ол агасты имнепче.

ПОРААТАЙ (воробей)

Кiзiнен хости коп хустар чуртапчалар. Ин не кiзiнен хости чуртапча пораатай. Кiзiнен хост и чол чыл ибiре поладыр, хазыр хысхыны даа ол иртiрiп алча. Уйа- чуртын анда-мында ла идедiр: тура устунде, хаза хыринда, сенекте, хохтыларда, почта сухчан харачахта даа. Чыл ибiре ол ус хати уйа пазарга маннанча.

Учухчалар парчыхтар,

Удесчелер лганнар.

Ам пораатай орiн тур,

Хохтыларзар козiп тур.

                                                 А.Килижеков.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Арачыланар хустарны

  Хачан-да ла чирнiн ис-пайы тоозылбас-парбас чiли пiлдiрчен.Чирiбiсте полган: палыхха пай суглар, хойыг агастыг тайгалар, санап тооспас ап-арыг колер, тайга-чазаа толдыра ан-хус. Амгы туста кирек уйан: ан-хустар хырылчалар, агастар кизiлчелер, суглар паза кии кiрленче.

    Хакастар хачаннан чир-чайааннан пiрге, аннан палгалыстыра,  анын ис-пайынан тузаланып чуртачаннар. Артыхты  албачаннар, чир- чайааннын пайына чабдыланмачаннар. Алчан даа, согып алчан даа нименiн ( ан-хустын, агастарнын ) синiн пiлченнер. Анчыларга тайгада хайди тудынарданар паза хайди хылынарданар хачан-хачанох толден толге пирiлiп одырчатхан кибiрлер полганнар.Пiстiн улугларыбыс чир-чайааны уретпин чуртааннар.Пiстiн чирзер пасха чоннар килiп промышленность озiп, кирек хомай саринзар килiс парган. Кии, суглар кiрленчелер, арыг-тайгаларны уретчелер, ан- хустар хырылчалар.

    Хакасияда 2003 чылда оолыг цианид Паза суга кiрiп, пасха даа суглар кiрленiп, палыхтар, ан- хустар олгенiненер искiргеннер газеталарда. Сугны сыныхтаан соонда, цианид синi 25 хати коп тiп таныхталган. «Хакас чирi» газетада Василий Топоевтiн  «Парчыхтар, харачхайлар нога чох полча» тiп статьязы , нога хустар чiтчеткенненер сурыг тургысча. « Пiстiн Ис пилтiрi аалыбыста парчых паза харачхай хузычахтар онча чыл уйа салынминчалар. Олар радиациядан тисчелер. Радиоактивнай руда Абазадагы рудникте алылча. Агбан сугнын пазында тусчеткен спутниктернiн ступеньнерi iдок урег агылчалар.»

     

 

 

 

 

 

 

Хызыл книгадагы хустар

Изел парган тураларны хатап пудiр саларга чарир, че чiдiр салган ан-хусты алай озiмнi хатап торiт полбассын. Аннанар кiзiлер, орай полгалахта, арам учурапчатхан паза чiт париган ан- хустарны хайраллап халарга кустенчелер.

      Пiстiн рестубликанын правительствозы « Чир-чайаанны арачылирданар» онетiн улгу-чахыг сыгарыбысхан.Ученайлар, анчылар паза чир-чайааны арачылачан коммитеттiн тогынчылары Хакасияда чiтчеткен паза арам учурапчатхан ан- хустарнын аттарын пас салганнар, Хызыл книга сыгарыбысханнар.Хызыл книгаа кирiл парган хустар( 15 ): киикчiн, хара хус, хузургул, сатхыс, ылачын, улаар, турна, хысхылых, хуу. Асхынах халган хустар( 14 ): сулен, аат, ала хас, хара ортек, чабылгай, пудурчун. Че Хызыл книга ла кiрбеен тiп, пасха хустарны уредерге чарабас.Олар прайзы чир-чайаанга киректер.Кiзi полыспаза, чiтчеткен ан-хустар чуртап полбастар даа. Оларны хайраллир учун Хакасияда заповедниктер паза заказниктер тостеп алганнар. « Чазы» заповедник 1991 чылда тостел парган. Анын улии 24 мун гектар саналча. Мындагы ан-хустар пойли чорчелер. Оларны заповедниктiн тогынчылары арачылапчалар паза корчелер, ученайлар оларнын чуртастарын угренчелер. « Кiчiг Агбан»  заповедник Агбан суг пазында позiк тагларда паза хойыг тайгада 1982 чылда  тостелген. Заповедникте аннирга, палыхтирга, агас узурарга чарадылбинча.

Хакас писательлерi хустарданар

Пуунгi кунде писательлер паза поэттер литератураданар ла чобалбинчалар. олар чобалчалар прай чир устундегi  амыр чуртас учун, пiстiн Ада - чир суубыстын омазын олох сiлиинен хайраллап халар учун, олар чобалчалар прай ан-хустарны, озiмнернi арачылирданар. Олар улуг тогыс апарчалар:

- « Хакас чирi» газетада онетiн страница сыхча « Чир-чайаан паза кiзi», хайда Г.Кичеев чирiбiстiн агырыглыг сурыгларын кодiрче. Хакасияда чуртапчатхан хустарны прай пiлерге сидiк. Орыс тiлiнен хайди адалчатханын пiлчебiс, че пос тiлiнен адын пiлбинчебiс. Арам учурапчатхан хустарданар « Чирiбiстiн хустары» пулунас сыгарылчатханы угаа чахсы .  Хустарданар пiс пiлiп алчабыс мындаг книгалардан:

- С.Н.Султреков « Торiткен чирiм, Хакасиям»

- А.Г. Кильчичаков « Хакас чирiнiн ан-хустары».

Писательлернi паза поэттеррнi, чайаачы тогыснан хачан айгасчатханнары хоостыра, ус пасха корiмге чар салганнар: « тасхачахтар»- хараазын пасчатханнар; « торгайахтар»- тан алнында алай иртен ирток турып алчатханнар; « голубоктар»- кунорте чайаачы тогыснан айгасчатханнар. Мин сизiнгенде хустарданар коп кибелiстер пастырлар: М.Кильчичаков, А.Килижеков, К.Нербышев, Г.Кичеев, Г.Казачинова.

Уругiстiг чоохтар сын:

Ас хала парир ан- хус,

Хоратпаза чир-чайааны,

Коптелер ан-хус чайааны.

Пу адалган поэттернiн хустарданар кибелiстерi пiр чирде ползын тiп, книга сыгарыбысхабыс « Хустар – пiстiн нанчыларыбыс».

     Чирнен, сугнан , киинен орта тузаланып, арыг тутса чирiбiстiн ис-пайы тын уребесчiк.

     Прайзынзар айланарга сагынчам: хайралланар чир-чайааны, ан-хустарны. Хорлап турзыннар тореен-оскен чирiбiсте хорлана хара суглар, агастан агасха атых чорзiннер тииннер, орiндiрзiннер пiстi сiлiг сарыннарынан хустарыбыс.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ЛИТЕРАТУРА:

1. А.Г.Кильчичаков. « Хакас чирiнiн ан- хустары», Агбан- 1995 ч.

2 .Н.Я.Дмитриева « Чир-чайааны пiлерi», Агбан-1995 ч.

3. С.Н.Султреков « Торiткен чирiм, Хакасиям», Агбан-2005 ч.

4. Научные труды заповедника « Хакасский», Агбан-2005 ч.

5. С.М.Прокофьев « Природа Хакасии», Агбан-1993 ч.

6. Хыгырчан книга – 3 класс, Агбан-1993 ч.

7. Пос тiлiнiн чоогы- 4 класс, Агбан-1993 ч.

8. Тореен сос- 4 класс, Агбан-1993 ч.

9. Хыгырчан книга- 2 класс, Агбан- 1991 ч.

10.М. Кильчичаков, Н.Доможаков …. « Кiчiг тунмачахтарга», Агбан-1989 ч.

11. Альманах « Хан тигiр», Агбан-1995 ч.

12.Г.Кичеев « Сагаа мин орiнчем», Агбан-2004 ч.

13. « Читi Хыс», Агбан-2005 ч.

14. Хакас-орыс состiгi, 1953 ч.

15. Орыс-хакас состiгi, Москва-1961 ч.

16. Хызыл книга, Красноярск-1995 ч.

17. Газета « Хакс чирi», 2003-2005 ч.

                                   

Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Исследовательская работа "Птицы-наши друзья" на хакасском языке"

Методические разработки к Вашему уроку:

Получите новую специальность за 3 месяца

Корреспондент

Получите профессию

Технолог-калькулятор общественного питания

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Скачать материал

Найдите материал к любому уроку, указав свой предмет (категорию), класс, учебник и тему:

6 662 916 материалов в базе

Скачать материал

Вам будут интересны эти курсы:

Оставьте свой комментарий

Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.

  • Скачать материал
    • 15.01.2016 1499
    • DOCX 33 мбайт
    • Рейтинг: 5 из 5
    • Оцените материал:
  • Настоящий материал опубликован пользователем Чебодаева Лариса Александровна. Инфоурок является информационным посредником и предоставляет пользователям возможность размещать на сайте методические материалы. Всю ответственность за опубликованные материалы, содержащиеся в них сведения, а также за соблюдение авторских прав несут пользователи, загрузившие материал на сайт

    Если Вы считаете, что материал нарушает авторские права либо по каким-то другим причинам должен быть удален с сайта, Вы можете оставить жалобу на материал.

    Удалить материал
  • Автор материала

    • На сайте: 8 лет и 3 месяца
    • Подписчики: 4
    • Всего просмотров: 15085
    • Всего материалов: 12

Ваша скидка на курсы

40%
Скидка для нового слушателя. Войдите на сайт, чтобы применить скидку к любому курсу
Курсы со скидкой

Курс профессиональной переподготовки

Секретарь-администратор

Секретарь-администратор (делопроизводитель)

500/1000 ч.

Подать заявку О курсе

Курс повышения квалификации

Специалист в области охраны труда

72/180 ч.

от 1750 руб. от 1050 руб.
Подать заявку О курсе
  • Сейчас обучается 35 человек из 22 регионов
  • Этот курс уже прошли 153 человека

Курс профессиональной переподготовки

Организация деятельности библиотекаря в профессиональном образовании

Библиотекарь

300/600 ч.

от 7900 руб. от 3650 руб.
Подать заявку О курсе
  • Сейчас обучается 284 человека из 66 регионов
  • Этот курс уже прошли 849 человек

Курс профессиональной переподготовки

Руководство электронной службой архивов, библиотек и информационно-библиотечных центров

Начальник отдела (заведующий отделом) архива

600 ч.

9840 руб. 5600 руб.
Подать заявку О курсе
  • Этот курс уже прошли 25 человек

Мини-курс

Интегративные технологии в коррекции учебно-поведенческих нарушений

6 ч.

780 руб. 390 руб.
Подать заявку О курсе

Мини-курс

Основы программирования и мультимедиа: от структуры ПО до создания проектов

4 ч.

780 руб. 390 руб.
Подать заявку О курсе
  • Сейчас обучается 34 человека из 19 регионов
  • Этот курс уже прошли 15 человек

Мини-курс

Классики русской педагогической мысли

6 ч.

780 руб. 390 руб.
Подать заявку О курсе