Класс шагы "Аваларны алдын хун дээр"

                                       Аваларны алдын хүн дээр

                           (Иелер хүнүнге тураскааткан класс шагы)

Сорулгазы: Кандыг-даа чоннуң төрээн дылында эң-не үнелиг, эргим сөс «ава». Бо сөстүң эдилекчилеринге кызыгаар чок ынакшылды, хүндүткелди билиндирбишаан, уругларның чугаазын сайзырадырынга дузалаар.

Дерилгези: Бичии уруун туткан ие чуруу, ава дугайында үлегер домактар.

         Ие сөзүн ижип болбас,

       Ада сөзүн ажырып болбас.

       Аңчы кижи алгы-кеш дээр,

       Ава кижи ажы-төл дээр.

       Ава кижи төлүм дээр,

       Ажы-төлү шөлүм дээр.

      Ак чем хоолугуг,

      Ава сөзү үнелиг.

Кичээлдиң чорудуу 

1-ги кезээ: Башкының беседазы.

      - Уруглар, бөгүнгү клазывыс шагы «Аваларны алдын хүн дээр» деп адаар. Бичии кижиниң бир-ле дугаар адаар сөзү «авай», чүге дээрге бичии кижиге ол дег үнелиг, эргим кижи чок. Ие кижиниң холдары эң-не эргим, чылыг. Ол холдары- биле чүнү-даа кылып шыдаар. Ие кижи дег сагыш човангыр, биче сеткилдиг, эриг баарлыг кижи чок. Уруг- дарыын үргүлчү чагып- сургап чоруур. Ава кижи каяа-даа чорааш, өг-бүледин, ажы-төлүн бодап чоруур.

        РСФСР-ниң алдарлыг артизи Кара-кыс Намзатовна Мунзук авазының дугайында мынчаар бижээн:  «Мен авамның арнында угулза дег бады келген дырышкактарынга, ооң мөнгүнелчек агара берген бажынга таанда ынак мен ийин. Сактырымга Таңды сыннарының буурул ак баштарындан агып баткан дамырак кара суглары, чоннуң изеп каан улуг, биче оруктары, төрээн черимниң чурумалы көстүп келир. Халас эвес чурттап эрткен төөгү тодарап кээр. Ажыл- чымыштан хорлай берген хүрең холдарын катап- катап ошкаксаам кээр. Амыдыралдың магалыг чаагайын, аас- кежиктиг чурттап- амыдырап чоруурумну бодап келгеш, кээргенчиг авам мени чырык черге төрээш, азырап каан, авамның аа- сүдүн эмген болгаш ындыг боор мен деп кезээде өөрүп чоруур мен».

          Ие кижиниң төлүнге ынакшылы ортемчейде чок. Уе- шаг солчуп, чүс-чүс чылдар эртип, дүрум- хоойлу өскерилзе- даа, ие кижи кезээде ие хевээр атып чоруур. Оларның кандыг- даа берге үелерде ажы- төлү дээш, бүгү аар-бергеге чуртталганы чүктеп эртип, ажыг-хилинчектен, аш-чуттан төлүн бодунуң ие чүрээ-биле камгалап ап чоруур. (Башкының беседазын өөреникчилер-биле кичээлге чаладып келген авалар түңнеп чугаалажыр.)

2-ги кезээ: Викторина

а).  Айтырыглары:   

    1. Чаш кижиниң бир дугаар чеми. (Аваның аа-сүдү.)

   2. Эң-не эргим сөс.(Ава.)

   3. Ие кижи кырый бээрге кым дээрил? (Эне)

   4. Ачаңарның, аваңарның авазын кым дээрил? (Кырган-авай.)

   5. Хөй уруглар божаан иенин кым дээрил? (Маадыр-ие.)

   6. Аваңарның кады төрээн угбазын кым дээрил? (Даай-авай.)

   7.  Төрээн акызының өөнүң иштин кым дээрил? (Чеңгей, чаавай.)  

б). Ава дугайында шүлүктер.

    «Авай» депкеш дылым хоюур,

    Аа сүттүн амданы кээр.

    «Авай» депкеш, ынаам киткээр,

    Аакталып, чассыксаам кээр.

         Булуттуг дээр ойбунунда

         Алдын хүнүм шонуу чидиг.

         Муң-муң чоннуң аразында

         Авамайның караа хоюг.

   Черим шуглаан хөрзүнү дег,

   Ишти-хөңнүм тө каап сөглээр.

   Чемгерикчи чүве-ле чок,

   Ием ышкаш кижи-ле чок.

       Эргеледир авам ышкаш,

       Кодан-хонаш каазы дег,

      Хоюм ышкаш чүве-ле чок,

      Эриг баарлыг кижи-ле чок.

(Уруглар ава дугайында билир шүлүктерин улаштыр чугаалаар.)

в). Аваларга мөөрей (аваларны ийи командага чарып алыр.)

1. Башкы ава дугайында ырлаптарга, авалар улаштыр ырлаар.

Чижээ:

а) Өпей ырым орук айтыр сылдыс болду …

б) Эриг баарга чыпшыр туткаш …

2. Авазының дугайында өөреникчилерниң чогаадыглары (башкы чаңгыстап номчуп бээрге, аваларны кымның оглу азы кызы бижээнин тывар.)

3.Авалар уруунга чараш прическа кылырынга маргыжар.

4.Ие чүрээ эндевес … (Караан шарып каарга, хөй холдар аразындан уруунуң холун тывар.)

5. Чассыдыг сөстер. (Уруун азы оглун чечен-мерген эргеледип чассыдарынга маргыжар.)

 (Мөөрейниң тиилекчилерин мактап демдеглээр. Өөреникчилер боттарының белекчигештерин аваларга сунар.)