Көміртек және оның қосылыстары (9 - сынып)

Күні: 10.12.2015ж

Пәні: химия

Сыныбы: 9

Сабақтың тақырыбы: §22. Көміртек.  §23. Көмір қышқылы және карбонаттар

Сабақтың мақсаты:

1. Білімділік. Көміртекті және көмір қышқылын танып білу және  атом құрылысы, қасиеттері, периодтық жүйедегі орны, ашылу тарихы, табиғатта таралуы, алынуы  жайында мәлімет беру.

2. Тәрбиелік. Көміртек, атом құрылысы, қасиеттерін түсіндіре отырып, оқушыларды тазалыққа, қоршаған ортаны қорғауға,  адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға, металдарды тиімді пайдалануға тәрбиелеу.

3. Дамытушылық. Көміртек, атом құрылысы, қасиеттерін түсіндіре отырып, Химия пәнінен алған білімдерін жетілдіру, өз бетінше іздену қабілетін дамыту.

 Сабақтың түрі: аралас сабақ

Сабақтың типі: жаңа материалдарды меңгеру

Сабақтың әдісі: түсіндіру, есеп шығару, сұрақ жауап.

Сабақтың көрнекілігі: Интерактивті тақта, Д.И.Менделеев кестесі

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі:

1.        Сәлемдесу, түгелдеу

2.        Оқушылардың құрал – жабдығын тексеру

3.        Оқушылар назарын сабаққа аудару

ІІ. Оқушы білімін «Кім жылдам?» сұрақтары арқылы тексеру:

      1. Периодтық жүйеде қанша бейметалл бар? (22 бейметалл)

      2. 1669ж неміс алхимигі Х.Бранд қай элементті ашты? (фосфор)

      3. Құрамында қоректік элементі бар заттар қалай аталады? (тыңайтқыштар)

      4. фосфордың реттік нөмері нешеге тең? (15)

      5.Тыңайтқыштар шығу тегіне қарай нешеге бөлінеді? (2 – ге, бейорганикалық, органикалық)

      6. Фосфордың неше аллотропиялық түрөзгерісі бар?  (2 – ге, ақ және қызыл фосфор)

      7.Тыңайтқыштар қоректік элементтің болуына қарай нешеге бөлінеді? (азотты, фосфорлы, калийлі)

      8. Фосфор қышқылының формуласы? (H₃PO₄)

      9.Азотты тыңайтқыштар дегеніміз не?  (құрамында қоректік элемент – азоты бар тыңайтқыштар)

     10.Қазақстанда Ә.Б.Бектұров пен оның шәкірттері қай тыңайтқыш түрін зерттеді? (фосфор тыңайтқышы)

     11.Фосфордың электрондық формуласын ата? (1s2  2s2 2p6 3s2 3p3)

     12. Калий тыңайтқыштары нешеге бөлінеді? (2 – ге, жай және кешенді)  

     13.NaNO₃, KNO₃, NH₄NO₃  қай тыңайтқыш түріне жатады? (азот тыңайтқыштары)

     14.Фосфор оксидінің формуласы? (Р₂О₅)

     15. Фосфор қандай тотығу дәрежесін көрсетеді? (-3, +3, +5)

      16.Фосфор қай периодта, қай топта орналасқан? (ІІІ период, Vтопта орналасқан)

ІІІ. Жаңа түсінік беру.

1780ж.франсуз ғалымы А.Лавуазье көміртекті зерттейді. 1827ж латынша “карбонеум” көмір деп ат береді

Орысша “углерод” деп атауды 1824 жылы орыс ғалымы М.В.Соловьев ұсынған.

1928 жылы“көміртек” деп атауды аудармашы Р.Бөкейханов ұсынған.

Кальцийдің периодтық жүйедегі орны:  Көміртек – ІІ периодта, IV топтың негізгі топшасында орналасқан. Реттік нөмірі 6, ядросында 6 протон мен 6 нейтроны бар. Ar =12.

Көміртектің  электрондық формуласы 1s²2s² 2p²  

 Көміртектің  тотығу дәрежесі тұрақты – 4, + 2, + 4  – ке тең.

Табиғатта таралуы: Көміртек табиғатта таралу жағынан ерекше орын алады. Көміртек қосылыстары тірі табиғаттың, түрлі минералдар мен тау жыныстарының құрамын кіреді. Таб/та әктас н/е бор (СаСО₃), магнезит (MgCO₃), доломит (СаСО₃* MgCO₃)

            Көміртектің бірнеше аллатропиялық түрөзгерістері бар: алмаз, графит, карбин, фуллерен.

Алмаз – табиғатта сирек кездеседі, оның мол қоры Ресейдегі Якутия мен Африкада бар. Ол түссіз, электр тогын өткізбейтін, тығыздығы 3,5 г/см³ тең қатты зат.

Графит – сұр түсті, аздап жылтыры бар, қолға, денеге, қағазға оңай жұғады. Тығыздығы 2,17 – 2,3 г/см³. Графиттен отқа төзімді ыдыстар, электродтар дайындайды.

Карбин – графитке ұқсас, кейде ақшыл жолақтары бар.

Фуллерен – қатты кристалдық зат, органикалық еріткіштерде ериді.

Химиялық қасиеттері:

1)      Көміртек  оттекпен әрекеттестіріп, көміртек диоксидін түзе жанады:  

 С + О₂ → СО₂ + 402кДж

Егер толықтай жанбаса көміртек монооксидін түзеді:

2С + О₂ → 2СО↑

2)      Көміртек хлормен әрекеттесіп, көміртек тетрахлоридін түзеді:  

C + 2Cl₂ → CCl₄

3)      Сутекпен әрекеттесіп, метан түзеді:  

C + 2H₂ → CH₄  

4)      Көміртек тотықсыздандырғыш ретінде металл оксидтерімен әрекеттеседі:

С + 2СuO = 2Cu + 2СО₂

Қолданылуы: Көміртек – жасанды алмаздар алуда, графит электродтар, талшықтар, қант өндірісі, резеңке өндірісі, күйе, медицинада, синтездік бензин алу, металлургия өнеркәсібі, бояу алуда қолданылады.

Көміртегі оксидтері

 Физикалық қасиеттері. 
Көміртек (ІІ) оксиді СО - түссіз, иіссіз, дәмсіз, ауадан сәл жеңіл, улы газ, суда нашар ериді, қайнау температурасы өте төмен -192°С

Физикалық қасиеттері.

 Көміртек (ІV)оксиді СО₂ - иіссіз, түссіз, ауадан 1,5 есе ауыр газ . Ол жанбайды және басқа заттардың жануын қолдамайды. Осы қасиетіне сәйкес өрт сөндіруге қолданылады. Атмосфералық қысымда СО₂ газы -78°С-та қайнайды.

Н2СО3 – әлсіз, екі негізді, тұрақсыз қышқыл. Ол тек ерітіндіде ғана болады. Әлсіз электролит, диссоциациялану дәрежесі 0,17%.

                                                              О

Құрылымдық формуласы: Н – О – С – О – Н

Алынуы

1) Көмірқышқыл газын суда ерітіп:

СО2 + Н2О = Н2СО3

2) Тұзынан күшті қышқылмен әсер етіп:

Na2CO3 + 2HCI = 2NaCI + H2CO3

Екі негізді болғандықтан сатылы диссоциацияланады:

Н2СО3        Н + НСО3     НСО3 -гидрокарбонат-ион

НСО3          Н + СО3         СО3 - карбонат-ион

Химиялық қасиеттері:

Сілтілермен әрекеттесіп екі қатар тұздар түзеді:

Н ₂СО ₃ +  2NаОН=Nа ₂ СО ₃ +2Н ₂О

                        натрий карбонаты

Н ₂СО₃ + NаОН=Nа НСО ₃+Н ₂О

                         натрий гидрокарбонаты

Nа НСО ₃+ NаОН=Nа₂ СО₃ +Н₂О

Көмір қышқылының тұздары:

Қыздырғанда ыдырайды:

СаСО ₃ =СаО+СО ₂↑

2NаНСО₃ =Nа ₂СО₃  +СО ₂ ↑+Н ₂О

Гидролизге ұшырайды:

Nа₂ СО ₃+НОН=NаОН+NаНСО ₃

Сапалық реакциясы:

 Nа ₂СО ₃+2НСl=2NaCl+СО ₂ ↑+Н ₂О

СО ₂↑+Са(ОН) ₂ = Са СО ₃ ↓+Н ₂О

                               ақ тұнба

Жаңа сабақты бекіту тапсырмалары:

            Сұрақтарға жауап:

Сенесің бе, сенбейсің бе,  - көміртектің таңбасы

“эс”

Сенесің бе, сенбейсіңбе, - көміртек латынның

“карбениум” деген сөзі

Сенесің бе, сенбейсіңбе, - алмаз көміртектің

түр өзгерісі

Сенесің бе, сенбейсіңбе,  - көміртектің

атомдық  массасы 15

Сенесің бе, сенбейсіңбе, - периодтық кестеде

көміртек үшінші қатарда тұр.

Сенесің бе, сенбейсіңбе, - көміртектің пратон, нейтрон саны 6 – ға тең.

Сенесің бе, бенбейсің бе, - тотығу дәрежесі – 5 ке тең.

Сенесің бе, сенбейсің бе, - көміртек жәй заттармен                                                   әрекеттеседі.

Сенесің бе, сенбейсің бе, - көміртектің реттік номері +12

            Сәйкестендіру:

Иіс газы	Қышқылдық оксид
Көмірқышқыл газы	СО
СО2	Карбонаттар
Көмір қышқылы	СО2
Көмір қышқылының тұздары	Н2СО3
Көміртектің таңбасы	6
Реттік нөмірі	12
Салыстырмалы атомдық массасы	С

Венн диогроммасын толтыр

Көміртегі монооксиді  мен  көміртегі диоксидін  салыстыру  

Мына айналуларды жүзеге асыр:

 

   2С+О₂=2СО

    2СО+О₂=2СО₂

    СО₂+Na₂O=Na₂CO₃

    Na₂CO₃+CaCl₂=CaCO₃+2NaCl  

   CaCO₃+2HCl=CaCl₂+H₂O+CO₂↑

Есептер шығару:

1 – есеп

Құрамында 40% кальций, 12% көміртек, 48% оттек бар. Тұздың формуласын табыңыз? Салыстырмалы молекулалық массасын есепте.

2 – есеп

Реакцияның термохимиялық теңдеуі бойынша: CaCO3 = CaO + CO2 – 180кДж. 200кг кальций оксидін алу үшін қанша жылу жұмсалуы керек?

3 – есеп

Берілген реакцияның термохимиялық теңдеуі бойынша: CaO + H2O = Ca(OH)2 + 67кДж. 5кг сөндірілмеген әкті сөндіргенде қанша жылу бөлінетінін есепте.

Үй тапсырмасын беру:

Үйге §22,23 оқу және тақырып соңындағы 12,9  – есептер.

7.Қорытынды жасау. Бағалау.

Сабаққа қатысқан оқушылардың белсенділігін бағалау. Сыныппен  қоштасу.