Н.Г. Доможаковтыy «Ыраххы аал» тbп роман хоостыра рецензиялар марии
Албычакова Валентина Вячеславовна,
Аршандаuы ортымах школаныy
хакас тbлb паза литература уроктарыныy
eгретчbзb
«Н.Г. Доможаковтыӊ «Ыраххы аалда» тiп романда Хоортай аuаныӊ омазыныy
eгредiглiг тузазы»
Николай Георгиевич
Доможаков хакас литературазы, наука, искусство тилирbне улуu хозым ит салuан
хакас чоныныy сын оолuы.
Полuан на литературада
роман жанры тjреенb прай литератураныy тилbп парuанын кjзbтче. Bди 1960 чылда хакас
литературазында пастаuы роман чарыхха сыххан. «Ыраххы аалда» роман алынxа
книганаy иy килкbм издательстволарда, ол санда Москвадаuы «Хоос литература»,
«Современник» паза «Советская Россия», bдjк Хакасияда, Хызылчарда,
Новосибирскте, Тывада, Алтайда, Латвияда сыххан. Аныy прай тиражы bкb миллион
ас парыбысхан. Андаu кjзbдbмге хакас писательлер санынаy паза пbрдеезb читпеен.
Романныy полтазы –
Полынцевтернby паза Хоортай аuаныy сjбbрелерb класс ыырxыларынаy тоuыр
кeресчеткенb.
Гражданскай чаа соонаy,
ахтарныy артхан-халuаннарын чох идbп, ыраххы аалларда наа чуртас тjстеенb –
романныy jjн темазы.
Романда чох-чоос кbзbнby,
учурапчатхан прай хорыuларны, талазыuларны пос оyдайынаy кjрbп, аны паалап, наа
чуртасха хараuы азылча, кjyнb чарыпча. Аныy прай омазы алысчатханын кjзbтчеткенb
романныy jjн саuызы полча.
Хакас литература программазында «Ыраххы аалда» роман онынxы класста eгренbлче. Минby саuызымнаy, eгредbглbг саuыстары хоостыра ол уuаа килbскек. Романны eгренчетсе, eгренxbлерге пbр саyайuа илееде нимее eгренbп, постарына кjп наа ниме азып алар оyдай табылча. Ол санда пос чоныныy тархынын, хакас тbлbнеy сjстbг пайын тилbдерb, орта пазар паза чоох алuыдар оyдайын, пос чоныныy культуразын, кибbрлерbн паза чeс чыллар чыылuан хыйuазын.
Романдаuы хайыныстар Хоортай аuаныy омазынаy пик палuалыстыuлар. Iди апсахтыy омазында чонныy чыллар тобыра чыылuан хыйuазы, паарсах, ап-арыu кjyнi, чонныy чуртазын, ибiркi чазы-тайuаларныy омазын оyнап пiлгенi, пай тiлi прай чыылтыр. Чооuы, тiзеy, сын хакас кiзiнiy. Ол eгредiп чоохтанча. Кjзiдiмге алза: Кибiрнi киспеxеy, килегейге кeлбеxеy…- маyзырабаxаy палаларым. Хоных пастирынаy улуu ниме чоuыл пу чарых алтында. Аны мал оyдайынаy пастабаxаy. Кjрiзiп алыyар, пiлiзiп алыyар. Мал кiстезiп танысчаy, кiзi чоохтазып танысчаy.
Матырларныy омазын толдыра чарыдар eчeн, Н.Г. Доможаков аймах хоос оyдайларнаy тузаланча: портрет – тастындаuы кjрiмiн хоостап, оларныӊ итчеткен киректерi
хоостыра, чоохтары хоостыра, iстiндегi саuыстарын санuа алып, чонныӊ хыйuа сjстерiнеӊ тузаланып, хоос оyдайлар полызиинаy (эпитеттер, тиyнестiрiглер), пасха персонажтар палаанынаy, пай тiллерiнеӊ тузаланып, чир-чайаанныӊ
омазын хоостап. Че jjн хоос оyдай, минiӊ саuызымнаӊ, позы матырныy чооuынаy паза чир-чайаан полызиинаy. Кjзiдiмге алза, оӊныu
паза оӊныu нимес матырларныӊ
омазын чарытчатхан хай-пiрее
хоос оӊдайлар тиӊнестiре кjрiп аларuа чарир:
Оyныu матырлар
|
Оyныu нимес матырлар
|
1.
Хылыхтары хоостыра
|
Ах саuыстыu, иптiг кибiрлiг, кiзее паарсах, полысхах, махачы, чалтанмас кiзiлер полчалар.
|
Чабал, хомай сариларын кjзiдiп, чахсы ниме идерге хыuырча, чабалнаy тартызарuа, аuаа тоuырланып, чол пирбеске саuыс хабындырча.
|
2.
Чир-чайаан полызиинаy
|
Хоортай аuадаӊар
чоох парчатса, чир-чайаан даа амыр, айас хоосталча: тигiр тjзi хазарuан, анаy алтынналып, пызыu пуuдай хылларын кjзiткен…
|
Jjнiнде оyныu нимес матырлар хараазын, ай-пораанда, улуu
чилде, наyмырда, соохта хайын чjрчелер. Кjзiдiмге,
…Кинетiн пулуттабысхан: аар хара пулуттар
тигiрнi<..>харалыснаӊ
тулuабысханнар. Аймах-пасха хустар, сыыттасхан на чiли,
чобалыстыu eн чай тeзе чjргеннер..
|
3.
Тиyнестiрiг
|
-Аа-а, Хоортай аuа! Ам даа син он алты частыu оолдаӊ
халбассыӊ…
|
Jjн тиyнестiрiглер – адай, пeeр, айна, ачын,
ирлiк ан.пасх.
|
4. Матырныy чооuы хоостыра
|
Чох-чоос чонныy чооuы иптiг, пазымныu, хоос урылча.
Кjзiдiмге,
Кибiрнi киспеxеy, килегейге кeлбеxеy…
|
Пайларныy тiлiнде хазыр табыстар, азаy сjстер учурапча (сjклес паза кeлiс eннеӊ чоохтанuан Тапчы<..>)
|
Андаu оӊдайнаӊ, Н.Г. Доможаков
«Ыраххы аалда» тiп романда хакас чонныy чуртазын, чуртастаuы хорыuларны eзeрчетсе, кiзiнiy пiрiктiрiлген ома-хылиин историядаuы талазыuларнаy палuалыстыра чарытча. Iди чуртасты толдыра кjзiдерге улуu кiзiнiy омазы полысча. Улуu кiзi – ол чуртасты кjрген уuаа хыйuа кiзi. Аuанаy танызып, пiс чир-суубыстыy тархынын пiлiп алчабыс, чуртастаyар саuынып, посты орта тудынарuа, ырыстыu паза ынаu чуртирuа кeстенчебiс. Пай, хоос, иптiг тiлге чапсанып, хоос литература тiлдеy тузаланардаyар саuысха тeсчебiс. Чир-чайаанuа, чир-суубысха хынызыбысты тыытчабыс, кибiрлернеy танысчабыс. Минiӊ саuызымнаӊ, Н.Г. Доможаков романдаuы оyныu матырларны даа, оӊныu нимес матырларны даа уuаа чарых паза пiлдiстiг хоостапча. Таныхтирuа кирек, романда ипчi кiзiнiӊ ома-хылии iдjк
чахсы чарыдылча, че оларнаӊ
палuалыстыu хайыныстар кjп нимес.
Пирiлген роман саuамuы туста хакас литературазында уuаа кирек (актуальнай) полча. «Ыраххы аалда» романда аuаныy омазында чонныy хыйuа саuызы, кибiрлерi, историязы наа тjлге уuаа eгредbглbг полчатханын таныхтирuа кирек.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.