Дерс конспекти
Къырымтатар тили
7 сыныф
Дерснинъ
мевзусы: Алфииль. Сыфатфииль. Исимфииль.
Дерснинъ
макъсады: Алфииль, сыфатфииль ве исимфииль
акъкъында
малюмат бермек, япылувыны анълатмакъ, къаиде
боюнджа догъру язмагъа огретмек, нутукъ
медениетини инкишаф этмек, ана тили дерслерине ве
илимге меракъ догъурмакъ.
Дерснинъ
донатувы: джедвель, карточкалар, презентация.
Дерснинъ
кетишаты
1.
Тешкилий къысым
(селямлашув)
2.
Кечкен мевзуны текрарлав.
Суаллер:
1)
Фииль дереджелери нени ифаделейлер?
2)
Малюм дереджедеки фииллернинъ
хусусиетлерини изалап, мисаллернен тасдыкъланъыз.
3)
Къайтым, бельгисиз, ортакълыкъ, юклетюв
дереджелеринде кельген фииллернинъ маналарыны, япылувыны анълатып, мисаллер
кетиринъиз.
3.
Эв вазифесини сорав.
4.
Янъы мевзу анълатув.
Дерсимизнинъ
мевзусы: Фииль шекиллери: алфииль, сыфатфииль, исимфииль.
Иш-арекетнинъ
насыл япылгъаныны (тарзыны) бильдирген
фииль шекиллерине алфииль дейлер. Алфииль джумледе
шахыс япкъан эсас арекетке къошма мана бере ве джумледе
эксериетнен ал, базан хабер олып келе: Бир кунъ эвелъси
курпелеп къар ягъгъан эди. Бу
джумледе курпелеп сёзю къарнынъ
насыл шекильде ягъгъаныны бильдире.
Алфиильде
объектлилик-объектсизлик, мусбет-менфий ве дередже
шекиллери бар: язып - объектли, мусбет,
малюм дередже; язылып – объектсиз, мусбет,
меджуль (бельгисизлик) дередже. Алфииллер
тюсленмезлер ве заманджа джумледе баш фиильге багълы
олур: Мен китапны язып битирдим. Мен китапны язып
битирем. Мен китапны язып битиреджегим.
Алфииллернинъ
япылувы (джедвельне иш).
Сыфатфииль
предметнинъ алямети олгъан арекетни анълаткъан фииль шекилидир. Сыфатфииллерде
эм фииль, эм де сыфат хусусиетлери бар. Олар,фииль киби, объектли-объектсиз
(окъугъан, корьген – объектли; баргъан, юрген – объектсиз), мусбет ве менфий
(язгъан – мусбет, язмагъан – менфий), дередже (язгъан, язылгъан, язышкъан,
яздыргъан, ювунгъан), заман (язгъан – кечкен заман; язаджакъ – келеджек заман)
маналарыны бильдирелер.
Сыфатфииллер
предмет аляметини анълаткъанда, сыфатлар киби, тюрленмезлер, лякин
исимлешкенде, исим киби тюрленирлер. Джумледе сыфатфииллер эсасен айырыджы
вазифесинде келелер: Айтылгъан сёз – атылгъан окътыр.
(Аталар сёзю.) Нияр козюне ургъан кунеш шавлесинден уянды.
Исимлешкен
сыфатфииллер джумледе муптеда (Дагъгъа баргъанлар мантар джыйгъандлар),
тамалайыджы (Дагъда чалышкъанларгъа аш азырладылар), айырыджы (Топлашувгъа
чагъырылгъан адамлар кельди), хабер (Акъкъайын терегининъ эгильгени –
сынгъаныдыр.) (Аталар сёзю) вазифесинде келелер.
Къырымтатар
тилинде базы бир сыфатфииллер озь эсас хусусиетлерини гъайып этип, исим
категориясына кечкенлер. Меселя: бурюльген (бир сой емиш – ежевика),
къыджыткъан (бир сой осюмлик – крапива)
Сыфатфииллернинъ
япылувы (джедвельнен иш)
Исимфииль
иш-арекетнинъ умумий ады олып, исимлерге аит вазифелерни беджерген фииль
шекилидир: язмакъ, окъумакъ, ишлемек, юрмек; язув, окъув, ишлев, корюв; языш,
окъуш, юрюш, басыш киби. Исимфииллер фиильге аит олгъан объектлилик,
объектсизлик ве дередже бильдирелер: язмакъ, язылмакъ, яздырмакъ, язышмакъ
киби. Исимфииллер исимге аит олгъан сайы, мулькиет, келиш ялгъамаларыны къабул
этелер ве джумледе муптеда, тамамлайыджы, айырыджы ве хабер вазифелерини
беджерелер: Балыкъ тутмакънынъ да озюне хас хусусиетлери бар.
Исимфииль
фииль тамырына –макъ, -мек; -в, -ув, -юв ялгъамалары къошулувынен япыла: яз –
язмакъ, язув; корь – корьмек, корюв; ташла – ташлав киби.
Шимдики
къырымтатар тилинде исимфииль япыджы –ш, -ыш, -иш, -уш, -юш ялгъамалары да
къулланыла: окъу – окъуш, бар – барыш, кель – келиш, ол – олуш, корь – корюш
киби.
-макъ,
-мек ялгъамаларынен япылгъан исимфииллер фиильге якъынлар, Шунынъ ичюн бойле
исимфииллерге, шартлы оларакъ, фиильнинъ инфинитив шекили де дейлер, -в, -ув,
-юв; -ш, - ыш, -иш, -уш, -юш ялгъамаларынен япылгъан исимфииллер исе исимге
якъын туралар. Шу себептен –макъ, -мек ялгъамалары ярдымынен япылгъан
исимфииллер ерине даима –в, -ув, -юв; -ш, -ыш, -иш, -уш, -юш ялгъамаларынен
япылгъан исимфииллерни къулланмакъ олмаз.
3. Пекитюв.
-Мен шимди сизлерге карточкаларны
даркъатаджам, сизге айры вазифелер бериледжек. Фииллерден алфииль, сыфатфииль
ве исимфииллерни япмакъ ве джумлелер тизмек.
- Джумлелерде фииль шекиллерини тапмакъ. Олар
насыл ялгъамалар ярдымынен япылгъаныны ве джумледеки вазифесини айтмакъ
(тахтада ишлев).
1. Озенге еткен сонъ атлар озьлери токъталып сув
ичелер. (алфииль, сыфатфииль)
2. Билем, сени ашламадай осьтюрген гъарип ананъ корьмей
кетти тюсюнъни. (алфииль, сыфатфииль)
3. Абдырап сескенген ат, итааттан чыкъып,
козьлери бакъкъан тарафкъа алып къачты.(алфииль,
сыфатфииль)
4. Аты ашыкъмай, адым-адым кетер экен, озю эгер устюнде салланаракъ,
туякъларнынъ тыпырдысыны динълемекте, хаялсырамакъта эди. (алфииль)
5. Онынъ бет сымасыны яраштыргъан чатма къашлары да, кок
козьлери де, къартал бурну да, чаталлашкъан къара мыйыкълары да беден мучелери
киби ири ве салмакълы эди.(сыфатфииль)
6. Барып да олмайджакъ бир шей ерини денъиштирсе, бу
эвде тертип, низам къалмады, деп къыямет къопармагъа азыр Шерфе озюни сыкъмай
юре. (сыфатфииль)
7. Шамрат портретке бакътыкъча, бу адамнынъ онъа айта биледжек
башкъа сёзлери де къулакъларында чынълагъан киби олды. (сыфатфииль)
8. Бойледже , район меркезине къатнамакъ ичюн даа чокъ
себеп тапылгъан. (исимфииль)
9. Гаспринский, газета чыкъарувнен бир сырада, онынъ
тилине де дикъкъат эте. (исимфииль)
10. Энди онынъ ким экенини тайинлемек къыйын дегиль эди.(исимфииль)
- Слайдтан шиир окъув. Фииль ве фииль шекиллерини къайд этюв.
4. Нетиджелев.
- Суаллерге
джевап берюв ве булмачаны чезюв.
1) Предметнинъ
иш-арекетини, психик ве булунгъан алыны бильдирген там маналы сёзлерге не
дейлер?
2) «Бир къач
учакъ урулып тюшюрильди» Бу джумледе фииль насыл дереджеде къулланылгъан?
3) «Илим къазанмакъ
– таш кемирмек, демектир» Бу аталар сёзюнде насыл фииль шекли ишлетильген?
4) Иш-арекетнинъ
насыл япылгъаныны (тарзыны) бильдирген
фииль шекиллерине не
дейлер?
5) Предметнинъ алямети олгъан
арекетни анълаткъан фииль шекли.
Джевабы: 1. Фииль. 2. Бельгисизлик.
3. Исимфииль. 4. Алфииль.
5. Сыфатфииль
4. Баалав.
5. Эв вазифесини
анълатув.
Къаиделерни
эзберлемек. Бедий эдебияттан эр бир фииль шеклине учер джумле тапып,
дефтерлерге язмакъ.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.