Конспект урока "Дәрдемәнд иҗатын өйрәнү"

Татарстан Республикасы

Чүпрәле муниципаль районы

Марс урта гомуми белем бирү мәктәбенең

1 нче категорияле татар теле һәм әдәбияты укытучысы

Хусаинова Нурзилә Ринат кызы.

ТЕМА: ДӘРДЕМӘНД – ФИЛОСОФ ШАГЫЙРЬ.

( 7 нче сыйныфта Дәрдемәнд иҗатын өйрәнү, 2 нче дәрес)

План – конспект.

Тема: Дәрдемәнд – философ шагыйрь.

Максат:

1. Дәрдемәнднең тормыш юлы, иҗаты буенча булган белемнәрен ныгыту һәм тирәнәйтү.

2. Аерым шигырьләрен өйрәнү аша аның иҗатына хас үзенчәлекләрне дөрес билгели алу күнекмәсе булдыру, уйлау- фикерләү сәләтен үстерү.

3. Дәрдемәнд иҗатына ихтирам тәрбияләү; татар шигъриятенә мәхәббәт уяту.

Җиһазлау: Дәрдемәнд портреты, шәҗәрәсе күрсәтелгән таблица – схема, компьютер презентациясе, картиналар, шигырьләр җыентыгы.

Эш төре: Шигырьләргә анализ ясау.

Дәрес тибы: Катнаш.

Дәрес планы.

I. Башлам.

1. Исәнләшү.

2. Дәрескә уңай караш тудыру.

3. Өй эшен тикшерү.

4. Дәреснең темасы, максатлары белән таныштыру.

II. Актуальләштерү.

1. Тест эшләү

2. Презентация карау.

III. Яңа белем һәм күнекмәләр бирү.

1. Укытучы сүзе.

2. Иҗаты белән танышу.

3. Шигырьләренә анализ.

IV. Ныгыту.

1. Сәнгатьле уку.

V. Йомгаклау.

1. Сорауларга җавап бирү.

VI. Өй эше.

1. Шигырьләрен сәнгатьле уку.

2. Туган як турында шигырь иҗат итү.

Дәрес барышы.

I.Оештыру.Уңай психологик халәт булдыру.

Укытучы. Таң атканда, һәрбер кеше изгелекләр теләргә,бер-берсенә яхшы сүзләр әйтергә тиеш. Көнне яхшы сүз белән башласаң, ул матурүтәр, диләр. Дуслар, әйдәгез, бер-беребезне яңа көн белән котлыйк.

Укучылар.

-Яңа көн тынычлык алып килсен!

-Әти-әниебезгә ягымлы булыйк!

-Яңа көндә“4”,“5”леләр генә алыйк!

-Яңа көндә барыбыз да яхшы эшләр генә кылыйк!

Укытучы: Узган дәрестә без сезнең белән татар классик поэзиясенең күренекле вәкиле - Дәрдемәнднең тормыш юлын өйрәндек. Бүген аның фәлсәфи-символик эчтәлекле шигырьләре белән танышырбыз, анализларбыз. Мин сезгә өй эше итеп Дәрдемәнднең тормыш юлы, иҗаты турында өстәмә материал туплап килергә әйткән идем. Хәзер әзерләнеп килгән укучыларның чыгышларын тыңларбыз. Әйдә Нурдания.

(Сөйләм барышында тормыш юлын, иҗатын чагылдырган презентация күрсәтелә.)

Укучы: Мөхәммәтзакир Мөхәммәтсадыйк улы Рәмиев (Дәрдемәнд) 1859 елның 23 ноябрендә Оренбург губернасының (хәзерге Башкортстанның) Эстәрлетамак өязе Җиргән авылында туа. Әтисе башта сәүдә эшләре белән шөгыльләнә, ә соңыннан алтын приискасын ачып җибәрә.

Закирның балалык һәм яшьлек еллары Юлык авылында уза, аларның гаиләсе бу авылга 1862 елда күчеп килгән була. Закир иң элек гаиләдә, аннары Моллакай авылы мәдрәсәсендә белем ала.

1880-1881 елларда Төркиядә укый. Абыйсы Шакир Рәмиев белән бергәләп нәшрият ачып җибәрү өчен тырышалар. Әтиләре үлгәч, Закир һәм Шакир Рәмиевләр алтын приискаларының хуҗаларына әйләнәләр. Тора-бара бу эш белән шөгыльләнү Шакир карамагына күчә, ә Закир Рәмиев шигърият белән мавыгып, иҗат эшенә күбрәк өстенлек бирә. Абыйсы Шакир да аңа теләктәшлек итә.

Өйләнгәч, Закир Рәмиев гаиләсе белән Оренбургта яши башлый. Күп миллионнарга хуҗа булган Дәрдемәнд үз акчаларын милләтен, аның мәдәниятен үстерү, аң-белемле итү өчен тота. Хатыны Мәһүбә дә үзе шикелле милләт җанлы кеше булган. Приискалар урнашкан һәр авылда алар мәктәп-мәдрәсәләр, китапханәләр ачканнар, сәләтле балаларны үз акчаларына Истанбулга җибәреп укытканнар, мәктәп укытучыларына хезмәт хакы түләгәннәр, үз акчаларына аларга белемнәрен күтәрү мөмкинлекләрен биргәннәр. Дәрдемәнд үзе дә искиткеч укымышлы булган. Аның ана теленнән тыш, төрек, рус, гарәп, фарсы телен, бераз французчаны белүе мәгълүм.

Рәмиевләр милләткә хезмәт итүнең тагын бер ышанычлы юлы – газета-журналлар бастыру эшен дә уңышлы гына башлап җибәрәләр. 1906 елда Рәмиевләр “Вакыт” газетасын, ә бераздан “Шура” журналын чыгара башлыйлар.

Укытучы: Афәрин, Нурдания. Иҗаты турында Фаиль әзерләнергә тиеш иде. Әйдә рәхим ит.

Укучы: Дәрдемәнд 1881 елда кулына каләм ала, ләкин шигырьләрен бастырмый. Берничә шигырен 1902 нче елда “Тәрҗеман”да бастыра. “Үткән көннәр” шигырен Р.Фәхреддиннең “Әсма” әсәренә кертә.

1905-1907 елларда актив яза башлый. Гаделсезлекләргә җаны сыкраган шагыйрь “Каләмгә хитаб” шигырен яза, ләкин иҗади күтәрелеш чорында да ул шигырьләрен бик аз бастыра.

Дәрдемәнд үз шигырьләрен күбрәк мәдхия, газәл, робагый кебек жанрларда иҗат итә. Күңелендәге уй-кичерешләрне ул кыска, ләкин бик үтемле итеп әйтеп бирә алган. Юмористик, сатирик рухлы шигырьләре дә бар, ләкин иҗатына моңсулык, җитдилек хас. Дәрдемәнд исемен бик тә белеп сайлаган, чөнки ул аның рухын чагылдыра, язганнарының мәгънәсенә дә туры килеп тора. Дәрдемәд “кайгылы”, “моңсу” дигәнне аңлата. Шагыйрь милләте, Ватаны, кешенең яшәве, гомер итүе турында уйлана. Ул чын мәгънәсендә философ шагыйрь. Дәрдмәнд-фәлсәфи-әхлакый поэзия традицияләрен дәвам иттерүче һәм яңартучы. Ул бу яктан гаять дәрәҗәдә эзлеклелек һәм үзенчәлек күрсәтте. Татар поэзиясендәге хикмәт традицияләрен дәвам иттерүче.”Акыл-хирыс” концепциясенә күбрәк басым ясавы белән аерылып тора.

Укытучы: Афәрин, Фаил. Хәзер узган дәрестә өйрәнгән тема буенча тест үткәрәбез. (Дәрдемәнднең тормыш һәм иҗат юлы буенча)

Тест :

А. Дәрдемәнднең тулы исемен билгелә:

1. Сәгыйть Рәмиев

2. Мөхәммәтзакир Рәмиев

3. Мөхәммәтзакир Мөхәммәтсадыйк улы Рәмиев

Б. Дәрдемәнднең туган җире:

1. Балтач районы Юлык авылы

2. Оренбург губернасының Җиргән авылы

3. Казанда

В. Дәрдемәнд сүзе нәрсәне аңлата?

1. шатлыклы

2. моңлы

3. тәрбияле

Г. Дәрдемәнд абыйсы белән нинди эш белән шөгыльләнәләр?

1. мәктәпләр ачалар

2. газета-журналлар чыгару өстендә эшлиләр

3. ике җавап та дөрес

Д. Дәрдемәнд чыгарган газета-журналларны билгелә :

1.”Вакыт” , “Шура”

2.“Шәһри Казан” ,”Шура”

3.“Вакыт”,”Сөембикә”

(Экранда тестның ачкычы күрсәтелә, укучылар җавапларын дөреслиләр.)

Укытучы: Бик әйбәт укучылар. Дәресне яхшы үзләштергәнсез. Без аның иҗаты белән якыннанрак танышыйк. Бүгенге дәрестә берничә шигырен өйрәнербез, иҗатына хас үзенчәлекләрне билгеләргә тырышырбыз.

Дәрдемәнд иҗатында төп тема – Ватан, милләт, туган тел язмышы. Шушы темага багышланган шигырьләре тәкъдим ителә. Әйдәгез беренче шигыре белән танышыйк.

(Шигырьләрне иң элек – укытучы, аннан соң укучылар укый.)

Урысча күп сүзең, азы татарча,

Белалмыйм, кем син – урысмы, татармы?

Ничектер белмәдек исме шәрифең:

Хәсәнме, юкса Иванмы, Макармы?..

Укытучы. Бу шигырьдән сез ни аңладыгыз? Автор бу юллар белән ни әйтергә теләгән?

Укучы. Үз ана телен белмәгән кеше хөрмәткә лаек түгел. Дәрдемәнднең бу шигырендә авторның үз фикере чагылыш тапкан. Ул гомер буе милләте һәм аның теле сагында торган. Теле матур кеше генә башкаларга аңлаешлы була, шуңа күрә дөрес итеп сөйләшергә кирәк.

Укучы. Тел бит әле аралашу чарасы гына түгел, ә фикерне белдерү өчен дә кирәк. Өченче шигырьнең, бәлки, берәр тарихы да бардыр, ягъни конкрет кеше турында сүз барадыр. Фикерен кистереп һәм дөрес итеп әйтә алмаган кеше шундый кызганыч итеп сурәтләнгән, хәтта лирик геройның иронияле елмаюын да күргән сыман буласың.

Укытучы. Хәзер тел белгечләре телне чүпләүче сүзләргә каршы көрәшәләр. Бигрәк тә туган телебез бу өлкәдә аерылып тора, чөнки кирәксә дә, кирәкмәсә дә рус сүзләрен катнаштырып сөйлибез. Бу турыда сезнең фикерегез ничек?

Укучы. Бу шундый ямьсез күренеш. Кайчакта хөрмәтле генә шәхесләребез дә “русча әйтмешли” дигән булып, берәр фикерне русчалатып әйткән булалар. Югыйсә үзебезнең телебездә шул фикерне үтемле итеп әйтерлек сүзләр дә, мәкальләр дә, фразеологизмнар да җитәрлек бит. Болай эшләү телләрне күп белүне күрсәтми, ә, киресенчә, туган телеңне аз белүдән килеп чыга. Шагыйрь, минемчә, ни русча, ни татарча сөйли алмаган кешеләрдән көлә.

Укучы. Дәрдемәнд – көчле сатирик. Ул телләрне “катыштырып” сөйләүгә каршы, чөнки тәрбияле кеше болай эшләми. Дөрес, ул күп телләр белүгә бер дә каршы түгел. Үзе дә берничә тел белгән. Рус телен дә, башкасын да бел, ләкин рус белән чиста итеп русча, ә татар белән татарча сөйләш. Минемчә, Дәрдемәнд шуны әйтергә теләгән.

• Әйдәгез, хәзер эшебезне дәвам итеп икенче шигыренә күчик.

***

Куанды ил, канат какты мәләкләр

Шашып, аң- таң булып, шайтан төкерде!..

Җитәр, җилкенмә, йолкынма, күңел, син,

Кияү булсаң да, ул туйга түгел син!

Җиһан тормыш туен иткән чагында,

Синең урының – үлекләр аймагында.

***

Җәй үтте...

Кар- яңгырлы көз урнашты,

Күк тугайның бавырына боз урнашты.

Гөл кипте,

Сабагында кинә калды.

Былбыл!

Сиңа бер бөртек инә калды.

Укытучы: Шигырь белән танышканда безгә аңлашылмаган сүзләр очрады. Әйдәгез шуларның мәгъ ачыклыйк әле.

(Сүзлек өстендә эш: Үлекләр аймагында – үлекләр арасында, кинә калды – чәнечке калды.)

Укытучы: Бу шигырьләре белән автор ни әйтергә теләгән?

Укучы: Бу шигырьләрен автор ниндидер күңел төшенкелеге белән язган, бик моңсу шигырьләр.

Укучы: Ул аларны күрәсең, күңелендәге хисләрен бушату өчен генә язгандыр.

Укучы: Җиһан тормыш туен иткән чагында, үзенең урынын

үлекләр аймагында күрә. Мондый хәл аны, әлбәттә, иҗатка рухландыра алмый дип уйлыйм мин.

Укытучы: Әйе, дөрес фикерлисез. Дәрдемәнд бу кечкенә шигырьләрен революциядән соң яза. Шушы чордагы иҗтимагый шартларда үзенең урынын, яңа яшәешнең шагыйрь поэзиясенә мөнәсәбәтен билгеләргә тырыша.

Ә хәзер “Видагъ” шигыре белән танышырбыз. Сүзлектән карыйк әле видагъ сүзе нәрсәне аңлата икән.

Укучы: Аерылышу, саубуллашу.

(Укытучы шигырьне укый.)

Видагъ

Тәгәрәп – уйнап

Буй үскән

Туган илем, исән бул!

Чәч кузгатып, җай искән

Таңгы җилем, исән бул!

Йөгереп –йөгереп туктаган...

Яулык болгап сыктаган

Нәзкәй билем, исән бул!

Укытучы: Бу шигырьдә лирик герой ни әйтергә теләгән? Нинди хисләр белдергән? Кемнән, нәрсәдән аерылган?

Укучы: Лирик герой туган иле, бала чагы белән саубуллаша. Үзенең хис- кичерешләрен, сагышын шигырь юлларына салган.

Укучы: «Видагъ» шигырендә Дәрдемәнд Туган иленнән аерылуны тасвирлый. Шагыйрь барысы белән дә аерым-аерым саубуллаша. Ул аларның һәрберсенә исәнлек тели. Лирик геройга үз иленнән аерылу җиңел түгел. Монда аның балачагы үткән, егет булган, мәхәббәтен тапкан. «Нәзкәй биле» белән бергә таңны каршылаган. Хәзер шуларның барысын да калдырып китәргә кирәк. Кеше өчен туган җирдән, туганнарыннан, якыннарыннан аерылу бик авыр. Шагыйрь менә шушы моңсу минутларны күрсәткән. Аны туган ягында искән җилләре дә сагындырыр кебек.

Укучы: Туган илнең газиз, җанга якын булуы, яшәгән төбәктән, нәзкәй билдән аерылуның никадәр читен, аяныч булуы турында уйлана, сагышлана.

Укытучы: Бу юллар үзләре генә дә халык җырларына тоташкан аһәң һәм сурәтләрнең гаять тирәнгә үтеп керүләре, шагыйрь кичерешләренең тибешенә тәңгәл килүләре турында сөйләрлек дәлил. Революциягә һәм Ватанга мөнәсәбәт-яңа тарихи шартларда Дәрдмәнд иҗатының бик әһәмиятле мотивы. Туган ил темасы аша шагыйрьнең яңа чынбарлыкны аңларга омтылышындагы кискен тирбәлешләр, каршылыклы уй-тойгылар шактый сизелеп калды.

Укучы: Дәрдмәнд поэзиясендә туган ил тойгысы тирән драматизм белән сугарылып, үзенең лирик нечкәлеге, сагышлы моңы белән гәүдәләнеп калды. Бу нечкәлек халык поэзиясеннән килгән мотив һәм сурәтләрне искә төшерә.

Укытучы: Әйе, Ватан, Туган җир аның өчен иң газиз нәрсәләр булган. Дәрдемәнднең шигырьләре үзгә бер моң, матур, килешле яңгырашы, фикер – хисләренең тирәнлеге белән аерылып тора. Укучылар, сез Дәрдемәнднең бу шигырьләрен бик яхшы аңладыгыз. Әйдәгез шигырьләрен тагын бер кат сәнгатьле итеп укып чыгабыз.

(Укучылар шигырьләрен укыйлар.)

Укытучы: Укучылар, авылдаш, фронтовик шагыйрь Шәрәф Мөдәррис иҗатында да туган ил, туган авыл темасы киң яктыртылган. Әйдәгез, шундый берәр шигырен искә төшерик әле.

Укучы: Минем туган авылым

Каракитә диләр

Иң зур авыл, йортлары

Төзек, матур, чибәр- ди шагыйрь “Безнең якташ” шигырендә.

Укучы: Блокноттан дигән шигырендә:

Әй туган җир синең чибәрлегең,

Иркенлегең,көчең, сафлыгың!

Сиңа булсын йөрәк тирәнлегең,

Шигъриятем, кайгы – шатлыгым, – дип язган

Шәрәф Мөдәррис.

Укытучы: Әфәрин, укучылар. Дәрестә философ шагыйрь – Дәрдемәнд, авылдашыбыз Ш.Мөдәррис шигырьләрен укыгач, сезнең күңелләрдә нинди хисләр туды икән. Өйдә шушы хисләрегезне дәфтәр битенә төшереп карарсыз. Бәлки шигырь юллары да килеп чыгар. Бу сезгә өй эше булыр. Өй эшенең икенче өлеше Дәрдемәнд шигырьләрен сәнгатьле укырга өйрәнеп килергә.

Дәрестә актив катнаштыгыз. Дәрес бик кызыклы һәм мавыктыргыч үтте.

(Билгеләр кую)

Дәресне йомгаклап Сибгать Хәким сүзләре белән бер сорау бирәсем килә.

Бер тәлинкәсендә - Дәрдемәнд,

Икенчесендә Закир Рәмиев шигырьләре.

Кайсы баса?

Укучылар: Шигырьләре баса…

Укытучы: Дәрес бетте. Чыгарга мөмкин.

.