Конспект урока по башкирскому языку и литературе на тему "Әсә күңеле" К.Кинябулатова (5 класс)

Тема. К.Кинйәбулатованың «Әсә күңеле»   шиғырын өйрәнеү.

Дәрестең маҡсаты.

1) К.Кинйәбулатованың ижады менән таныштырыуҙы дауам итеү, уның ижадына хөрмәт тәрбиәләү.

2)Шиғырҙың йөкмәткеһен үҙләштереү, тасуири уҡырға өйрәтеү, бәйләнешле телмәр үҫтереү.

3)Әсәләргә ҡарата ихтирам тойғоһо тәрбиәләү, изгелекле, иғтибарлы, һиҙгер күңелле булырға өйрәтеү.

Йыһазландырыу. Шағирәнең портреты, китаптарынан күргәҙмә, компьютер, презентация.

Дәрес барышы.

I.Ойоштороу мәле.Психологик уңай тыуҙырыу.

-Һаумыһығыҙ, уҡыусыларым! Йылы һүҙҙәр менән, шатлыҡ өләшеп дәресте башлайыҡ. Бер-беребеҙгә ҡарап йылмаяйыҡ.

а) Артикуляцион күнегеү.

Ø Һе-һе-һе-һе

Ø Һа-һа-һа-һа

Ø Һү-һү-һү-һү

Ø Һә-һә-һә-һә

б) Фонетик –орфоэпик күнегеү.

Шиғырҙы хор менән уҡығыҙ.Ижекләп уҡыйбыҙ.

Ерҙәге бөтә әсәләр

Оҙон ғүмерле булһын!

Бала булған һәр бер йортта

Йылмайып ҡояш көлһөн.

в) Маҡсат ҡуйыу.  

Бөгөнгө дәрестең маҡсатын белер өсөн мин уҡыған шиғырҙы тыңлап ултырығыҙ.

Уҡытыусының тасуири уҡыуы.

Берҙән-берем, күҙ нурым, тип

Сирләгәндә төн йоҡламай,

Иркәләй һине, һөйә,

Зарыңды белә, көйә.

Кем һуң ул һинең өсөн?

(Ул –һөйөклө әсәйем!)

 Һәр кем өсөн донъяла иң яҡын кеше –әсәй. Ауыр саҡтарҙа ла иң беренсе әсәйҙе күҙ алдына килтерәбеҙ, ярҙам һорап, уға өндәшәбеҙ. Композиторҙар әсәйҙәргә оло  һөйөүҙәрен йыр - көйҙәре аша еткерә, рәссамдәр картина ижад итә, ә шағирҙар шиғыр яҙа.(экранда һүрәт күрһәтелә)

- Бөгөн дәрестә шағирә К.Кинйәбулатованың «Әсә күңеле» исемле   шиғырын өйрәнеп, балаға ғүмер бүләк итеүсе, тормош юлында таяныс булыусы изге йөрәкле әсәйҙәр тураһында һөйләшеү ойошторорбоҙ.

Өй эшен тикшереү.

 Үткән дәрестә Файыҡ Мөхәмәтйәновтың “Әсәйем ҡулы” шиғыры менән таныштыҡ.Һеҙгә өй эше әсәйҙәрегеҙҙең  һүрәтен эшләргә ине.

Әсәйҙәрегеҙ тураһында һөйләргә.

I I. Яңы тема.

1.К.Кинйәбулатованың тормош юлы һәм ижады менән танышыу. (Бер уҡыусы экрандан уҡый)

          К.Кинйәбулатова Силәбе өлкәһенең Арғаяш районы Мәүлит   

          ауылында 1920 йылда донъяға килгән. Ауылының күркәм тәбиғәте, йырлы-моңло, әкиәтле ғаиләһе Кәтибә Кинйәбулатованы  шағирә итеп тәрбиәләй. Бәләкәстән мөғжизәләргә ышаныусы. Рәссам да, музыкант та булырға хыялланыусы ҡыҙ башланғыс белемде тыуған ауылында үҙ атаһынан ала. Һуңынан Мөхәмәтҡолой мәктәбен тамамлай һәм Өфөгә килеп, Педрабфакта уҡырға инә. Уҡытыусы һөнәрен үҙләштергәс, 1941-1953 йылдарҙа Силәбе өлкәһендә башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы булып эшләй.Бер ваҡытта ла әҙәбиәттән, йыр – шиғырҙан, яратҡан музыка ҡоралы – мандолинаһынан айырылмай.

Донъяны бала күҙе һәм сафлығы менән ҡабул иткән  оло йөрәкле шағирә К. Кинйәбулатова кескәйҙәр өсөн дә күп әҫәрҙәр ижад итә. (Слайдта китаптарҙың исемдәре яҡтыртыла.)

 “Тәүге сәскәләр” (1954), “Йәшел япраҡтар” (1958), “Бала –нур” (1961), “Әнисә” (1960), “Һүнмәҫ мөхәббәт” (1962),  «Атай тауышы»(1964), «Бөркөт»(1966), “Һайланма әҫәрҙәр”(1970), “Айгүзәлдең алтын асҡысы”(1970), “Һүҙ - тереләргә”(1971), “Партизан ейәнсәре”(1974), “Әсә һулышы”(1980), “Турғай ҡыуаныстары”(1995), “Йөрәк тауышы”(1998), “Һайланма әҫәрҙәр”(2005), “Ветерандар”(2010).   

 Дәфтәргә чило теманы яҙабыҙ.Уҡыусылар һүҙҙәрҙе  дәфтәрҙәренә күсереп яҙалар.

       2.Текст өҫтөндә эш. «Әсә күңеле»   шиғыры менән танышыу.

Шиғыр исеменә иғтибар итегеҙ. Һеҙ нисек уйлайһығыҙ, һүҙ нимә тураһында барасаҡ?

А. Уҡытыусының шиғырҙы тасуири уҡыуы.

Хор менән уҡыу.

Б. Уҡыусыларҙың уҡыуы.

  3. Һүҙлек эше.

-         Минеңсә, һеҙ шиғырҙағы ҡайһы бер һүҙҙәрҙең  мәғәнәһен аңламауығыҙ ҙа бар.

Экранға күҙ һалығыҙ. Әйҙәгеҙ  бергәләшеп шул һүҙҙәрҙең асылына төшөнөп ҡарайыҡ.

күңел-душа

тәрән-глубокая, глубоко

диңгеҙ-море

уңалмаҫлыҡ яра-незаживающая рана

йөрәк яраһы-душевная боль

4.Шиғыр йөкмәткеһен үҙләштереү.

Һорауҙар:

А.Ни өсөн шиғырҙа әсә күңеле диңгеҙ менән сағыштырыла?.( Сөнки уның күңеле диңгеҙ кеүек иркен,саф; диңгеҙ кеүек тәрән,уға ҡайғылар ҙа, шатлыҡтар ҙа һыя.)

Ауырлыҡтың барын онота ул –

Балаһының бәхете хаҡына

Тик балалар әсәй күңелдәрен

Аңлай алмай ҡала йыш ҡына.

Б.Был юлдарҙа әсәйҙәрҙең тағы ниндәй һыҙаттары асыла.? (Әсәйҙәр бар нәмәне, хатта балаларының насарлыҡтар эшләүен дә кисерә беләләр; Ауырлыҡтар алдында баш эймәй, баланың бәхете өсөн йәшәргә, эшләргә тырышалар; Ләкин ҡайһы балалар әсәйҙәренең күңелен аңламай, ауыр һүҙ әйтеп, көйөндөрә, ҡыйырһыта.)

5.Уҡыусылар, әсәйҙәрҙе, уларҙың күңелен тағы ла нимә менән сағыштырырға, нимәгә оҡшатырға була? (Уҡыусылар сағыштырыуҙар эҙләп яҙа, һуңынан эш тикшерелә)

Мәҫәлән:

-Ҡояш кеүек, сөнки ҡояш беҙҙе йылыта, иркәләй.Ҡояшһыҙ йәшәп булмаған кеүек әсәйҙәрһеҙ ҙә йәшәү , тормош юҡ.

- Әсәйҙәрҙе сәскәгә тиңләйбеҙ.Улар сәскәләр кеүек матур.

- Мин әсә күңелен зәңгәр күк йөҙөнә тиңләйем: күк йөҙө кеүек иркен, саф, таҙа.

- Алтын-көмөш менән сағыштырам, сөнки әсәйҙәребеҙ улар һымаҡ ҡәҙерле.

 Ял минуты.

Уң күҙеңде ҡыҫып ал да,

Һул күҙеңде ҡыҫып ал.

Шунан тәҙрә аша

Күк офоҡҡа күҙең һал.

Ике күҙеңде йомда

Бер минутҡа йоҡлап ал,

Уңға, һулға башың сайҡа,

Бына шулай була ял.

Уҡытыусы.Әсәй – ер йөҙөндәге иң ҡәҙерле, изге кеше. Бала яҙмышына ҡағылған һәр ваҡиға уның тоғро йөрәге, һиҙгер күңеле аша үтә.

Башҡорт халыҡ мәҡәлдәрендә лә ошо хаҡта һүҙ бара.

Әсә өйгә нур сәсә.

Әсә күңеле - балала, бала күңеле - далала.

Әсә ҡамсыһы –мамыҡтан, атай һүҙе – тимерҙән.

Әсәһенә өргән эт бүре ауыҙына төшөр.

Әсә ҡулы – им.

Әсә өйҙә - ҡот өйҙә.

Мәҡәлдәрҙе дәфтәрҙәрегеҙгә күсереп яҙығыҙ.

I I I . Теманы нығытыу.

Уҡыусыларҙан интервью алыу.

-Әсәйҙәрегеҙ үҙҙәрен яҡшы, бәхетле итеп тойһондарөсөн, һеҙҙеңсә ,нимәләрҙе эшләргә ярай, ә нимәләрҙе ярамай?(Тырышып уҡырға кәрәк; Изгелекле булырға; Әсәләргә ауыр һүҙҙәр әйтеп, күңелдәрен яраламаҫҡа; Уларҙы аңларға, яратырға, ярҙам итергә; Насар юлдан, насар ҡылыҡтарҙан йыраҡ торорға кәрәк.)

2.Блиц турнир.

Әсәйегеҙҙең тыуған йылы, айы, көнө.

Яратҡан сәскәһе.

Яратҡан ашы.

Яратҡан телетапшырыуы.

Йырсыһы һәм йыры.

I V. Йомғаҡлау.

Дәрес аҙағында бер ғибрәтле  хәл  тыңлағыҙ, үҙегеҙ һығымта яһарһығыҙ.

Бер әсә улы менән генә йәшәгән. Балаһы көйөндөргән, насарлыҡтар эшләгән һайын, ул ҡоймаға бер ҡаҙаҡ ҡаҡҡан.

Йылдар үткән, улы ҙурайған һәм әсәһенән был ҡаҙаҡтарҙы ни өсөн ҡағыуын һораған. Яуап уны уйға һалған. Хатаһын төҙәтеү өсөн, егет иң ҡәҙерле кешеһенә лә, башҡаларға ла яҡшылыҡтар ҡыла башлаған.Һәр изге эшенән аҙаҡ ул ҡаҙаҡтарҙы һурған. Бөтәһе лә алынып бөткәс, әсәһе уға:”Улым, хатаңды аңлап, яҡшы эштәр эшләүең яҡшы. Ләкин ҡаҙаҡтар урынында эҙҙәр ҡалғанын күрәһеңме?” –тигән.

Уҡыусылар, әсә күңелен яраламай, уларға тейешле иғтибар, хөрмәт күрһәтеп, бер –берегеҙгә бәхет өләшеп йәшәгеҙ.

  Әсә хәстәрлеге һәм сабырлығы менән донъяла иң мөһим ҡәлғә –ғаилә төҙөлә. Милләтебеҙҙең киләсәген хәстәрләүсе, матур эштәргә илһамландырыусы бөйөк кешегә – әсәгә сикһеҙ хөрмәтебеҙҙе белдереп. Оло хеҙмәте алдында баш эйеү, үҙебеҙҙең күңел яҡтылығын бүләк итеү – беҙҙең бурысыбыҙ. К.Кинйәбулатова әйтеүенсә,  “әсәйҙәргә мөхәббәтте балала әсә үҙе тәрбиәләй”.

Уҡыусылар һеҙ тырышып уҡыуығыҙ, өлгөлө тәртибегеҙ, яҡшы күңелле булып үҫеүегеҙ менән әсәйҙәрегеҙгә ҙур шатлыҡ бүләк итәһегеҙ.

V. Өйгә эш.

 Шиғырҙы тасуири уҡырға.

VI. Баһалау.

Үҙ эшегеҙ менән ҡәнәғәтһегеҙме?

Дәрестә актив ҡатнашыуығыҙ өсөн рәхмәт.Таҙа булығыҙ.Билдәләр ҡуйыу.

Методические рекомендации к проведению урока

Этот урок

Цели использования ИКТ:

1)    повышение эффективности заданий;

2)    экономия времени на уроке;

3)    активизация мыслительной деятельности учащихся;

4)    повышение интереса к предмету «Башкирский язык и литература»

Программный продукт: текстовый редактор Word,   Excel, презентации PowerPoint

 Использование ИКТ на уроке башкирского языка и литературы

Этап урока	ПК
I.      Организационный момент Фонетико-орфоэпическое упражнение           II.      Актуализация, постановка учебных задач.        III.      Изучение нового материала       IV.      Физминутка          V.      Грамматические задания    к тексту       VI.       Закрепление пройденного    VII.      Подведение итогов. VIII.      Домашнее задание.	+ +          +          +          +          +                +

                                       Приложения к уроку

Приложение I

Биография  Катибы Киньябулатовой

(1920г.)

Катиба Каримовна Киньябулатова родилась 15 сентября 1920 года в деревне Мавлютово Аргаяшского района Челябинской области. После окончания семилетней школы, в 1933-1939 г.г. учится на уфимском рабфаке, в 1939 г. поступает учится в Башгоспединститут, но с началом войны была вынуждена перейти на заочное обучение, совмещая учебу с работой. Она работает учительницей, затем завучем в Кулуевской средней школе Челябинской области . В 1953 г. устраивается на работу в редакции журнала “Литературный Башкортостан” (ныне “Агидель”). В 1963 году окончила Высшие литературные курсы в г.Москве. затем долгие годы являлась главным редактором журнала “Башкортостан Кызы” (“Дочь Башкортостана”).

Активная творческая деятельность К.Киньябулатовой относится к послевоенному периоду. Книги “Первые цветы” (1954), “Белая козочка с золотыми копытцами” (1955) свидетельствовали о тонком знании особенностей психологии детей, их интересов, что во многом обеспечило творческие успехи молодой писательницы. Книга стихов “Зеленые листья” (1958) раскрыла талант К.Киньябулатовой как тонкого лирика, с изящностью и простотой слога умеющего передать искренность чувств. В лирической поэме “Дитя – луч” (1961) К.Киньябулатова психологически тонко, по матерински сдержанно и емко сумела показать мучительные переживания, надежды матери потерявшей на войне двух сыновей.

В последующих книгах “Неугасимая любовь” (1962), “Травинка” (1965), “Я пою” (1968), “Звезды пляшут” (1969), “Зови меня” (1969), “Лирика” (1975), “Дыхание матери” (1980), “Все - родной земле” (1982) и др. К.Киньябулатова предстает как проникновенный лирик. Через кажущееся, на первый взгляд, простое описание явлений жизни и природы, поэтесса открывает глубинные оттенки человеческой души. Жизнь природы, смена ее красок углубляют, обогащают человеческие переживания, оттеняют особенности и эволюцию чувств. Красота природы, тихое и неукротимое движение ассоциируют величие и вечность жизни, философскую суть бытия.

Жизненность, богатая гамма чувств и спокойная искренность, простота и философская задумчивость – характерные черты творчества К.Киньябулатовой.

В 60-70-е г.г. К.Киньябулатова работала и в жанрах прозы. В повести “Слово живым” (1971) она создала героический образ башкирской девушки Магипарваз, от имени которой и идет повествование, погибшей в Великой Отечественной войне. Повести для детей “Голос отца” (1964), “Внучка партизана” (1974) также посвящены событиям военного лихолетья. В течении всего творчества К.Киньябулатова продолжала писать стихи, сказки для детей (“Аниса” (1960), “Беркут” (1966), “Золотой ключик Айгузель” (1970)). Перевела книгу стихов А.Барто для детей.

Приложение II

Книги К.Киньябулатовой

Первые цветы. Стихи для детей. Башкнигоиздат, 1954, 32 с. (на баш.яз.)

Белая козочка – золотое копытце. Для детей мл. Возраста. Уфа, Башкнигоиздат, 1955, 36с. (на баш.яз.)

Зеленые листья. Стихи. Уфа, Башкнигоиздат, 1958, 96 с. (на баш.яз.)

Аниса. Стихи для детей. Уфа, Башкнигоиздат, 1960, 46 с. (на баш.яз.)

Неугасимая любовь. Поэма и стихи. Уфа, Башкнигоиздат, 1962, 72 с. (на баш.яз.)

Голос отца. Повесть. Уфа, Башкнигоиздат, 1964, 102 с. (на баш.яз.); Уфа, 1967, 120с. (на русск.яз.)

Минуты. Стихи . Уфа, Башкнигоиздат, 1965, 86 с. (на баш.яз.)

Травинка.Стихи. М., “Сов.писатель”, 1965, 80 с. (на русск.яз.)

Орел. Стихи для детей. Уфа, Башкнигоиздат, 1966, 24 с. (на баш.яз.)

Избранные произведения. Стихи, баллады, поэмы. Уфа, Башкнигоиздат, 1970, 304 с. (на баш.яз.)

Я пою. Стихи. Уфа, Башкнигоиздат, 1968, 160 с. (на баш.яз.)

Звезды пляшут. Стихи. Уфа, Башкнигоиздат, 1969, 32 с. (на баш.яз.)

Зови меня. Стихи. Уфа, Башкнигоиздат, 96 с. (на русск.яз.)

Золотой ключик Айгузель. Стихи. Уфа, Башкнигоиздат, 1970, 80 с. (на баш.яз.)

Слово живым. Повесть. Уфа, Башкнигоиздат, 1971, 136 с. (на баш.яз.)

Внучка партизана. Повесть. М., “Дет. лит.”, 1974, 144 с. (на русск.яз.); Челябинск, 1982, 157 с. (на русск.яз.)

Лирика. Уфа, Башкнигоиздат, 1975, 80 с. (на баш.яз.)

Дыхание матери. Стихи, поэмы, баллады. Уфа, Башкнигоиздат, 1980, 240 с. (на баш.яз.); 1986, 128 с. (на русск.яз.)

Описание  конкурсных материалов

Автор (ФИО, ОУ, должность)
Название	К.Киньябулатова «Пришла осень»
Форма	Изучение нового материала с применением ИКТ
Учебный предмет, класс	Башкирский язык и литература, 5 класс
Название темы или раздела учебного курса	Осень
Программные средства, с помощью которых создан дидактический материал	Microsoft Word  2003 Microsoft Office 2003 Microsoft Excel 2003 Microsoft Power Point 2003
Цели, задачи дидактического материала	Ознакомить учащихся с биографией башкирской детской поэтессы К.Киньябулатовой, расширить знания о её творчестве, развивать творческие способности учащихся, воспитывать любовь к природе, бережное отношение к ней
Содержание дидактического материала (раскрыть подробно)	Фотография К.Киньябулатовой, фонетико-орфоэпическое  упражнение, стихотворение «», словарная работа, отрывки из стихотворений К Киньябулатовой. грамматические задания к тексту.
Ресурсы дидактического материала (видео-фото, графические изображения, звуковые файлы, ссылки, анимационные и другие эффекты и т.п.)	1)www.издательство  «Китап» им. З.Биишевой –биография К.Киньябулатовой 2)www.ru.wikipedia.org- фото К.Киньябулатовой 3)http://animashky.ru/flist/obprirod/11/56.gif -солнце с облаками 4)http://animashky.ru/flist/obprirod/8/55.gif- опадающие листья 5)http://animashky.ru/flist/obprirod/11/30.gif-солнце 6)http://animashky.ru/flist/obprirod/8/89.gif- мышонок под зонтиком 7)http://animashky.ru/flist/obprirod/6/28.gif-молния
Используемые источники информации (литература, Интернет, ЦОР и др.)	интернет
Возможности использования дидактического материала: - педагогом на уроке (указать этапы урока); - учащимися	Педагогом на уроке. Использование на этапах урока: организационный, актуализация, изучение нового материала, закрепление пройденного, заключительная часть - демонстрационная презентация