ҠАДИР
ДАЯН. «Шайморатов генерал».
Маҡсаттар:
1. «Шайморатов
генерал» шиғырының йөкмәткеһен үҙләштереү.
2. Шайморатов
генерал хаҡында уҡыусыларға билдәле булған хәл-ваҡиғаларҙы еткереү.
3. Шайморатов
өлгөһөндә уҡыусыларҙа Тыуған илгә бирелгәнлек, илһөйәрлек тойғолары тәрбиәләү.
Уҡыусылар эшмәкәрлегенең эш төрҙәре.
Ҡадир
Даяндың биографияһын һөйләү. Уның «Шайморатов генерал» шиғырын тасуири уҡып,
йөкмәткеһен үҙләштереү. Генерал Шайморатовтың героик подвигтарын иҫкә төшөрөү.
Шайморатов образы, уның автор тарафынан сағыу итеп бирелеүе. Шиғырға яҙылған
музыканың аһәңлеген, уның хәрбиҙәрсә яңғырауын төшөнөү. Ҡулланылған һүрәтләү
сараларын табыу.
Дәрес барышы
I. Өйгә
бирелгән эште тикшереү.
— Рәми
Ғарипов ҡайҙа
тыуған
— Шағир
«Әсәм ҡулдары» шиғырында үҙенең әсәһен нисек иҫкә төшөрә?
— Әсәһе
түҙемлелек күрһәтеп, уны нимәгә өйрәтә?
— Һеҙ
әсәйегеҙҙең тәү башлап нимәгәлер өйрәткәнен иҫләйһегеҙме, шул хаҡта һөйләгеҙ.
2— «Бер
әсәнең зарыҡҡаны» исемле әкиәттә нимә тураһында һөйләнелә?
Әкиәттең йөкмәткеһен тулы килеш һөйләтеү.
— Балалары
әсәһенә ниндәй мөнәсәбәт күрһәтә?
— Әсәләре
ҡош булып осоп киткәс, балалары ниндәй хәлдә ҡала?
— Әсә
ҡәҙерен ваҡытында белеү кәрәк, аҙаҡ үкенерлек булмаһын тигән әйтемде һеҙ нисек
аңлайһығыҙ?
— Һеҙ ҡайһылай уйлайһығыҙ, әсәләр менән балалар ҡайһы ваҡытта
айрлышҡандар (һуғыш ваҡытында)
II. Яңы тема.
1. — Бөйөк
Ватан һуғышы нисәнсе йылдарҙа була?
— Был
һуғышта Башҡортостан егеттәренең ҡыйыулығы тураһында нимәләр беләһегеҙ?
— Ә һеҙҙең
Шайморатов генерал тураһында ишеткәнегеҙ бармы? Кем һуң ул?
Уҡыусылар үҙҙәренең белгәндәрен һөйләйҙәр.
— Дөрөҫ,
уҡыусылар, беҙҙең Башҡортостан егеттәре Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында һуғыштың
иң алғы сафтарында була. Тик Башҡортостандан ғына 178 кешегә Советтар Союзы
Геройы исеме бирелә, ә Муса Гәрәевкә был Почетлы исем ике тапҡыр бирелә.
Бөйөк Ватан һуғышы тарихында Башҡорт атлы кавалерия
дивизияһы үҙе генә ҙур урын алып тора. Ул дивизия Башҡортостанда төҙөлә,
ундағы һуғышсылар үҙ аттары менән һуғышҡа инеп китәләр. Был дивизияның командиры
генерал Миңлеғәли Шайморатов була.
Миңлеғәли Минһаж улы Шайморатовтың шәхесе республикабыҙ
һәм халҡыбыҙ тарихында айырыуса ҡәҙерле урындарҙың береһен алып тора. Уның
етәкселегендә хәрби әҙерлек үткән Башҡорт кавалерия дивизияһы (1943 йылдың 14
февраленән — 16-сы гвардия кавалерия дивизияһы) Бөйөк Ватан һуғышында тиңһеҙ
батырлыҡ өлгөләре күрһәтә.
Дивизия сафтарын тәү мәлдә тулыландырған 5 мең самаһы
һалдат халҡы ла ябайҙан түгел. Һөр береһе ғариза яҙып, армияға үҙ теләге менән
алынған. Ватан азатлығы, халыҡ осөн көрәшкә атлығып торған ир-егеттәр. Юғиһә,
улар тыл хеҙмәтендә тир түгеп, фронтты тәьмин итеп тороу өсөн бронь буйынса
ҡалдырылғайнылар. Башҡорт атлылары дивизияһын ойоштороу тураһындағы ҡарар
сығарылғанда, мәжбүри мобилизацияға тейешле ирҙәр алынып бөткәнлектән, ошо
бронлы тыл хеҙмәте кешеләрен сафҡа саҡырырға тура килгән.
112-се Башҡорт атлылары дивизияһына «легендар» атамаһы
юҡҡа бирелмәгән. Уның яугирҙары яу яланында батырлыҡ, ҡаһарманлыҡ күрһәтеп дан
алған, дошманға ҡаршы сыҡҡанда, уның ҡотон ала торған булған. Командованиеның
иң ҡатмарлы бурысын үтәп сыға алырлыҡ көс тапҡан.
Дивизия 1941—1942 йылдың ҡышында әҙерлек үтеп сыҡҡас,
Брянск фронтына килеп, 8-се
атлылар корпусына ҡара- ган өс дивизияның береһен тәшкил итә. һуғыш ҡоралын алын,
ҡулланыу күнекмәләрен үткәс, ошо 1942 йылдың 2 июль иртәһендә, ниһайәт, дошман
ғәскәренә ҡаршы баҫа. Башҡортостан яугирҙары Дон буйынан алып Эльба ярҙарына
тиклем меңәрләгән саҡрым һуғышсан юл үтә. Дивизияға 1943 йылдың 21
сентябрендә, башҡорт атлылары азат иткән кала хөрмәтенә, Чернигов исеме бирелә.
Ул Ленин, Ҡыҙыл Байраҡ, Суворов һәм 2-се дәрәжә Кутузов ордендары менән
бүләкләнә. Баш ҡалабыҙ Мәскәүҙә башҡорт яугирҙары хөрмәтенә 15 тапҡыр салют
бирелә.
Башҡорт дивизияһында Миңлеғәли Шайморатовтың абруйы
әйтеп бөтөргөһөҙ ҙур була. Һалдаттар һәм офицерҙар уның етәкселегендә һуғышыуҙы
үҙҙәре өсөн оло мәртәбә тип иҫәпләй. Фронттағы иң ауыр шарттарҙа ла ул
яугирҙар тураһында хәстәрлек күрергә тырыша, бүтән командирҙарҙан да шуны талап
итә.
Дивизия Сталинград фронтында танкылар, самолеттар менән
ҡоралланған фашист ғәскәрҙәренә ҡаршы һуғышып, тиҫтәләрсә ауыл-ҡалаларҙы азат
итә. 1943 йылдың 23 февралендә дошман тылына үткәрелгән рейдта халыҡ геройы ил
азатлығы хаҡына яу ҡырында батырҙарса һәләк була.
Генерал Шайморатовтың иҫ киткес батырлығына арнап, Ҡадир
Даян «Шайморатов генерал» тигән шиғырын ижад итә, ә һуңынан күренекле
композитор Заһир Исмәғилев уның һүҙҙәренә көй яҙа. Шулай итеп был йыр
халҡыбыҙҙың, бигерәк тә уҡыусы балаларҙың яратҡан йырына әүерелде. Ә хәҙер ҡыҫҡаса
ғына уның авторы Ҡадир Даян хаҡында бер нисә һүҙ.
2. Ҡадир
Хәким улы Даянов 1910 йылдың 14 февралендә Силәбе әлкәһенең хәҙерге Ҡоншаҡ
районы Ҡоншаҡ ауылында крәҫтиән ғаиләһендә тыуа.
Әммә Ҡадир Даян
поэзияһының төп стихияһы — йырҙа. Ҡадир Даян йырҙарының поэтик көйө һәм
халыҡсанлығы башҡорт халыҡ поэзияһының иң гүзәл традицияларына тамырланып һәм
шунан һут алып, шағирҙың үҙ поэтик һәләтенә ҡушылыу аша тәрән мәғәнәле һәм бай
тойғоло булып етешеүендә.
Ҡадир
Даян йырҙарының оҙон һәм ҡыҫҡа йыр, таҡмаҡтар, романстар,дуэттар
тигән әллә ни хәтле жанр биләмәләре бар.
Ҡ. Даян халыҡ араһында ҙур популярлыҡ ҡаҙанған шундай
йырҙары менән башҡорт поэзияһының йыр репертуарын байыҡтырҙы.
3.
Әйҙәгеҙ
хәҙер “Шайморатов генерал” йырын тыңлап үтәйек.
-
Йыр
көйө һеҙҙә ниндәй хис-тойғолар уята
4.
Артабан
шиғырҙы уҡыуға күсәләр.
Иң алда уҡытыусы үҙе уҡып күрһәтә, һуңынан бер нисә
уҡыусы тасуири итеп уҡый. Шиғырҙың йөкмәткеһе буйынса һорауҙар бирелә.
— Шиғырҙа
ниндәй ваҡиға тураһында һөйләнелә?
— Шиғырҙа
кемдең образы тураһында һүҙ бара?
Генерал Шайморатов образын сағыу итеп күҙ алдына баҫтырыу
өсөн Ҡадир Даян бик күп һүрәтләү сараларын ҡуллана. Әйҙәгеҙ, шуларҙы
билдәләп ҡарайыҡ.
Оҙатып калды күк Урал, дошман ҡырҙы. (Метафора)
Утлы дауыл. (Эпитет)
Утта янмай, һыуҙа батмай. (Сағыштырыу)
Уҡытыусы ошо тасуири һүрәтләү сараларына комментарий
бирә, ни өсөн ҡулланылғанын аңлата.
III.
Рефлексив
анализ, баһалау.
— Кавалерия
дивизияһы тураһында нимә беләһегеҙ?
— 112-се
Башҡорт атлы дивизияһының музейы ҡайҙа урынлашҡан?
— Шайморатовтың
ҡайһы райондан икәнен беләһегеҙме?
— Һеҙҙең
ауылдан 112-се
Башҡорт атлы дивизияһында ҡатнашыусыларҙы беләһегеҙмә.
— Бына
улар: Вәлиев Гәлим Вәлий улы, Вәлиев Хәмидулла Вәлий улы, Сәитхужин Хәмидулла
Сәтихужин улы, Сәйфетдинов Зәйнетдин, Хәтипов Хәирзаман, Хужин Хәирзаман Хужай
улы.
— Уҡыусылар,
бәлки һеҙҙең аранан кемдер «Шайморатов генерал» йырын йырлап күрһәтергә теләр?
Ә хәҙер, әйҙәгеҙ, класс менән ошо йырҙы йырлап ҡарайыҡ.
IV.
Өйгә
эш.
«Эш дәфтәре» буйынса һорауҙарға яуап әҙерләргә.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.