Конспект урока по тувинской литературе "Теве-Адар. Хайыракан"

6-гы класстыӊ төрээн чогаал кичээлинге

«Хайыракан», «Теве-Адар» деп төөгү болгаш тоолчургу чугааларга мастер-класс.

Кичээлдиӊ сорулгазы:

1. Черлер аттарыныӊ тывылганынга (топонимикага) хамаарыштыр эге билиглерни тургузар база улустуӊ аас чогаалыныӊ тоолчургу болгаш төөгү чугаалар деп хевирлеринге билиглерин доктаадып быжыктырар;

2. Тоолчургу болгаш төөгү чугааларда болуушкуннарга хамаарыштыр бодалдар солчуп уругларныӊ аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр;

3. Тоолчургу болгаш төөгү чугааларда байдалдарны ажыглап тургаш, уругларга тыва чоннуӊ ажыл-ижин таныштырып, дириг амытаннарга хумагалыг болурун кижизидер.

Кичээлдиӊ сорулгалары::  

• Уругларныӊ төөгү болгаш тоолчургу чугаалар дугайында билиглерин делгемчидер;

• Бодунуӊ бодалын долузу-биле тодаргай илередип билир болурунга чаӊчыктырар;

• Аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр болгаш болуушкунга, байдалга хамаарыштыр бодунуӊ бодалын илередип, ону сайгарып билир болурунга идигни бээр;

• Харылзаалыг чугаага бодун канчаар алдынарын кижизидер.

Кичээлдиӊ хевири: чаа тема тайылбырыныӊ кичээли

Кичээлге ажылдыӊ хевирлери: бөлүктеп ажылдаары, ийилеп база бот-башкарнып ажылдаары.

Кичээлдиӊ дериг-херексели: өоредилге ному «Төрээн чогаал 6 класс», Топонимический словарь Тувы, проектор, компьютер, үлегер домак, тывызык, тоолчургу чугаадан үзүндү кирген табличкалар, сөзүглелдиг карточкалар, словарьдан ушта бижилге кылган карточкалар.

Эрттирериниӊ аргазы	Өөреникчиниӊ ажыл чорудулгазы	Башкыныӊ ажыл-чорудулгазы	Өөредиглиг болгаш сайзырадыкчы даалгалар		Чада бүрүзүнге түӊнел онаалгалар
I чада. Организастыг кезээ. Сорулгазы – өөреникчилерни кичээлче хаара тудар.	Кичээлге ажылдаарыныӊ чурумун тодарадып алыр база ону сагыырыныӊ дугайында кыска тайылбырны кылыр ужурлуг.	Уругларны кичээлге ажылдаарынче хаара тудуп, ажылчын тура-сорукту оттурар.	I чада. Организастыг кезээ. Коӊга бисти кыйгырды! Кичээливис эгелээл! Кады демниг олурупкаш, Кончуг дүрген ажылдаал! -Оожум олурупкаш, кичээлге ажылдаарынга белен болур кылдыр чурумувус тудуптаал. (1 минута) Онаалга хыналдазы. ?????????????????		I чада. Организастыг кезээ. - Уруглар, кичээлге силер чүге кичээнгейлиг, идекпейлиг ажылдаар ужурлуг силер? Коммуникативные УУД Личностные УУД
II чада. Катаптаашкын кезээ. Сорулгазы – улустуӊ аас чогаалы деп чүл база ооӊ хевирлерин катаптаар.	Самбырада бердинген медээ-биле ажылдаар. Сайгарылга негеттинип турар айтырыгларны шиитпирлээринге киржир. Бодунуӊ бодалын долузу-биле тодаргай илередир база ону сайгарар.	Өөреникчилерниӊ бот-башкарнып кылыр сайгарылгазынче самбырада медээниӊ база шиитпир негеттинер айтырыгларныӊ дузазы-биле углаар.	II чада. Катаптаашкын кезээ. Самбырада 1. Куш …. Кижи …. (уялыг, чурттуг – үлегер домак) 2. Тывызыым … Тоолум…. (дытта, дошта - тывызык) 4. «Биеэ шагда … черге турган чүве-дир. Бир-ле катап дээрже ол үнүп, ажыг соок дүжүрер деп барган. Ону билгеш, … дээрже үндүрбес дээш, Аът биле Инек маргышкан…» (Үгер, Үгерни – тоолчургу чугаа) Айтырыглар: 1. Ай-кыс чүнү номчупту, уруглар? (үлегер домак); 2. Хүреш чүнү номчупту? (тывызык) Харыызы: (дииӊ, балык) 3. Ам дараазында чүү-дүр? (тоолчургу чугаа) 4. Оларныӊ ниити адын чүү деп адаар бис? (улустуӊ аас чогаалы) 5. Амгы үеде бис улустуӊ аас чогаалыныӊ кайы хевирин өөренип турар бис? Тоолчургу чугаалар чүнү илередип турар боорул? Ооӊ бөлүктери кандыг-кандыг болурул?		II чада. Катаптаашкын кезээ. -Улустуӊ аас чогаалы бистиӊ амыдыралывыста ажыглаттынып турар бе? Ону чүге (азы кандыг сорулгалыг) ажыглап турар бис? Познавательные УУД
III чада. Чаа чүүлдү өөренири. Цель – уругларга «Хайыракан» болгаш «Теве-Адар» деп тоолчургу чугааларны таныштырар.	Бердинген медээге хамаарыштыр бодал солчур ажылга идекпейлиг киржир. Ийилеп ажылдап өөренир болгаш удур-дедир хынажылганы кичээнгейлиг чорудар. Онаалгаларныкүүсеткенинге хамаарыштыр демдектерни салыр. Бодунуӊ бодалын долузу-биле тодаргай илередир база ону сайгарар	Чаа теманыӊ адын болгаш аӊаа хамаарыштыр сорулгалар тургузарынче уругларны киириштирер. Чаа чүүлдү билип алырынче угланган ажылды организастаар. Ийилеп ажылдаар ажылды организастаар база ажылдыӊ чоруп турар шынарын хайгаараар.	III чада. Чаа чүүлдү өөренири. Постановка проблемы. Открытие нового:  - Силерниӊ мурнуӊарда Лев Толстойнуӊ «Ийи эжишки» деп чогаалындан үзүндү бар. Ийи эжишки. Ийи эжишки арга ишти-биле чоруп орган. Оларже адыг халдап келген. Бирээзи дезип ыӊай болгаш, ыяшче үне халаан. Өскези өлген кижи бооп, ол черинге доӊгайып чыдыпкан. Адыг аӊаа келгеш, чыттагылааш, каапкаш чоруй барган. Ону номчупкаш, силер боттарыӊарны ол ийи эжишкиниӊ кайызыныӊ орнунга салып шыдаар-дыр силер? Ооӊ соонда бажыӊга чедип келгеш, ада-иеӊерге, чоок кижилериӊерге ол болуушкунну канчаар тайылбырлаар силер чугаалап көрүӊерем. (уругларныӊ харыыларын дыӊнаар 2-3)  - Хайыракан деп сөс үндүрбес болза, адыгны оон өске чүу деп адаар бис деп айтырыптар.  - Ынчаарга бөгүнгү өөренир тоолчургу чугаавыстыӊ ады «Хайыракан».  - Бис бөгүн чаӊгыс эвес тоолчургу чугаа номчуур бис. Ийигизиниӊ адын дараазында бердинген ребустан тып көрээлиӊерем. (Ам-на ай, хүнүн демдеглээш, бөгүн өөренип эртер тоолчургу чугааларныӊ аттарын кыдырааштарга демделептээлиӊер. «Хайыракан», «Теве-Адар»). Тоолчургу чугааларны силер бажыӊга номчуп алган болгай силер? Бөгүнгү кичээлге чүнү өөренип билип алырыӊарга хамаарыштыр сорулгалардан салып алыӊар Кичээлдиӊ сорулгазы (УРУГЛАР АДАП ТУРГУЗАРГА, БАШКЫ САМБЫРАГА БИЖИПТЕР).		III чада. Чаа чүүлдү өөренири.  Ийилеп ажылдаары - «Теве-Адар» деп тоолчургу чугаага хамаарыштыр чанында эжинге 3 айтырыг бижип бээр. Эжи ону харыылаптарга удур-дедир хынажылга аргазы-биле демдекти салыр.  - «Хайыраканга» хамаарыштыр кроссворд-биле ажылдаар.  - Тоолчургу чугаада кол маадыр кым болурул? Чүге?  - Чүге ол кортпайн адыг оглун азырап алганыл?  - Номчуп турган тоолчургу чугааларывыста кандыг черлерниӊ аттарын тывылганын илередип көргүскенил? («Шуваганчы-Сүвүрү», «Хайыракан», «Теве-Адар»)  - Черлер аттары канчап тыптып кээр-дир? (Кандыг-бир болуушкунга хамаарылгалыг болуп тыптыр)  - Аймактарныӊ аттары?  - Черлер аттарын өөренир эртем бар боор, ооӊ адын билир силер бе? (Топонимика).  - Черлер аттарыныӊ чыып каан словарь бар боор бе? Ындыг словарьларныӊ адын чүу дээр бис? (Топонимиктиг словарь).  - Бистиӊ хоорайывыстыӊ адын канчап Ак-Довурак деп адай бергенил билир силер бе? Словарьдан ушта бижилгелерлиг карточкаларны үлеп бээр. Личностные УУД Регулятивные УУД Познавательные УУД Коммуникативные УУД
IV чада. Быжыглаашкын Цель – өөренип алган чаа чүүлдерин («Хайыракан», «Теве-Адар» деп тоолчургу чугааларга даянып, черлер аттарыныӊ тыптып кээр чылдагааннарын) быжыглаары	Бөлүктерге чарлып алгаш, бот-башкарнып ажылдаар Бодунуӊ бодалын долузу-биле тодаргай илередир база ону сайгарар	Бөлүктерге чарлып алгаш ажылдаарын организастап, онаалганы күүседириниӊ шынарын хынаар. Ном-биле ажылды чорудар. Проблемалыг айтырыгны шиитпирлээринче уругларны хаара тудар.	IV чада. Быжыглаашкын V. Ажылчын кыдыраашка ажыл – «Шуваганчы-Сүвүрү» деп черниӊ адыныӊ тыптып келгенин илередип турар одуругларны тыпкаш, бодунуӊ сөстери-биле бижип дамчыдар. – «Хайыракан» дааныӊ адыныӊ тыптып келгенин илередип турар одуругларны тыпкаш, бодунуӊ сөстери-биле тайылбырны бижимел-биле чорудар.  - Теве-Адар деп черниӊ тывылганын бодунуӊ тайылбыры-биле бижип дамчыдар.  - Тоолчургу чугааларда Хайыракан, Шуваганчы-Сүвүрү база Теве-Адар деп черлерден аӊгыда кандыг-кандыг черлер аттары кирип турарыл? Оларны чүге ажыглап төөгүп турарыл? VI. Кичээлдиӊ түӊнели – Чүнү өөренип алдыӊар? – Кичээл силерге солун болду бе? – Эӊ-не сонуургаан чүүлдериӊер? Онаалга бээри. Шилилгелиг онаалга 1. Ада-иезиниӊ чурттап чораан черлериниӊ аттарыныӊ тыптып келгениниӊ дугайында тоолчургу чугаалар чыып бижиир. 2. Төрел аймааныӊ адыныӊ тыптып келгениниӊ дугайында медээ тып бижиир. 3. Тоолчургу чугааларныӊ кайы-бирээзинге чурук чуруур. (чуруктуӊ адын адаар).		IV чада. Быжыглаашкын Ажылчын кыдыраашка ажылды чорудар (бөлүктеп күуседир бот ажыл) - Тоолчургу чугаадан билип алган медээлериӊерни каяа ажыглап болур силер, уруглар? Регулятивные УУД Познавательные УУД Коммуникативные УУД
VII. Түӊнел. Рефлексия. Цель – Кичээлге кылган ажылды түӊнээри.	VII. Түӊнел. Рефлексия. -Кичээлге чүнү өөренип алган силер? Схема езугаар чугаалап шенеп көрүӊерем, уруглар.  Чүнү билип алган мен?  Чүнү кылып шыдапкан мен?  Чүнү хөлчок сонуургаан мен?