УА “Магілёўская
дзяржаўная
гімназія-каледж
мастацтваў”
Настаўнік
беларускай мовы і літаратуры
Дабравольская
Ірына Васільеўна
Тэма: Скланенне прозвішчаў
і назваў населеных пунктаў на
–оў, -ёў, -аў, -еў,
-ын, -ін.
Мэты:
- пазнаёміць вучняў з адрозненнямі ў
змяненні ўласных назоўнікаў, якія абазначаюць прозвішчы і назвы населеных
пунктаў;
- навучыць правільна ўтвараць формы
творнага і меснага склонаў уласных назваў на –оў, -ёў, -аў, -ын, -ін, ужываць
такія назоўнікі ў вусным і пісьмовым маўленні;
- садзейнічаць выхаванню ў вучняў пачуцця
гонару за сваю малую Радзіму, Магілёўшчыну.
Тып урока:
урок вывучэння новага матэрыялу.
Абсталяванне: Беларуская мова: вучэбны дапаможнік для 6 класа
агульнаадукацыйных устаноў з беларускай і рускай мовамі навучання, карткі з
заданнямі, геаграфічныя карты.
Афармленне
дошкі: запіс даты і тэмы ўрока, дамашняе заданне .
Ход
урока
1.
Арганізацыйны момант
2.
Паўтарэнне пройдзенага матэрыяла.
На дошцы. Восень, павуцінка,сонейка,
настрой, усмешка.
-Якім чынам гэтыя словы звязаны з тэмай, што
зараз вывучаем? Якой яны часціны мовы?
Віктарына. -А што вы ведаеце пра назоўнік,
дапаможа высветліць віктарына. Вы, напрыклад, ведаеце ,што:
-
назоўнікі, якія абазначаюць людзей, жывёл, птушак,
а таксама іншых жывых істот і адказваюць на пытанне хто?, называюцца…(адушаўленымі).
Прывядзіце прыклад.
-
нежывых прадметаў, з’явы прыроды, расліны, пачуцці
і адказваюць на пытанне што?, называюцца…(неадушаўленымі).
-
Да якога віду належаць словы народ, нябожчык?(
народ-неадуш., нябожчык-адуш.) Чаму?
-
Адушаўленыя назоўнікі, што абазначаюць асоб,
называюцца…(асабовымі).
-
Назавіце прыклад канкрэтнага і абстрактнага назоўніка.
-
Прывядзіце прыклады слоў, што абазначаюць зборныя і
рэчыўныя назоўнікі.
3.
Падрыхтоўка вучняў для засваення новага матэрыялу.
У
сшыткі запісаць дату.
Добра,
а сёння працягваем знаёмства з гэтай цудоўнай часцінай мовы. Запішам у радок
назоўнікі.
У радок пад дыктоўку запісаць назоўнікі.
А. Куляшоў, А.Пысін,
I. Чыгрынаў, М. Лынькоў, В. Быкаў, А.
Грачанікаў, Я. Сіпакоў, I. Шамякін,
Р. Барадулін, Г. Бураўкін.
Барысаў,
Тураў, Ракаў, Магілёў, Крошын, Жлобін.
-
Што аб’ядноўвае гэтыя назоўнікі? (Уласныя)
-
Якія назоўнікі называюцца ўласнымі? (Гэта імёны,
прозвішчы людзей, клічкі жывёл, назвы гарадоў, вёсак, рэк, фабрык, калгасаў,
часопісаў, літаратурных твораў і інш.)
-
Якія з пералічаных пісьменнікаў з’яўляюцца нашымі
землякамі, нарадзіліся на Магілёўшчыне? (Куляшоў, Пысін, Чыгрынаў).
Праца з тэкстам. Тэкст на
слайдзе.Прачытаць тэкст, адказаць на пытанні, назваць уласныя назоўнікі.
Магілёўшчына
– радзіма слаўных сыноў беларускай зямлі. Нагадаем некаторых з іх: Пётр
Мсціславец, Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч, Вітольд Бялыніцкі-Біруля, Генадзь
Аўсяннікаў. Хто з іх народны артыст? Хто вядомы мастак? Хто класік беларускай
літаратуры? Хто адзін з першадрукароў?
-
Растлумачце пастаноўку працяжніка ў першым сказе.
-
Яшчэ раз звернемся да запісаных вамі назоўнікаў. Што
ў іх агульнага? Звярніце ўвагу, на што заканчваюцца назоўнікі.
На дошцы (адваротны бок). Як правільна напісаць у Тв. склоне Куляшовым ці Куляшовам?
Туравым або Туравам? Аб Куляшове ці аб Куляшову? Аб
Тураву ці аб Тураве?
У
гэтых канчатках лёгка заблытацца і памыліцца. А можа, хто з вас ведае ад чаго
залежыць правапіс дадзеных канчаткаў?
-Давайце
прыгадаем, ці ёсць прозвішчы з такімі канчаткамі ў вашым класе, ды і ў школе
ўвогуле? Стаўце іх у мужчынскі род. (Пеклін, Старавойтаў, Росінаў, Сцяпанаў,
Калоцін)
-Запішыце тэму ўрока. Скланенне
прозвішчаў і назваў населеных пунктаў на –оў, -ёў, -аў,-еў,-ын, -ін. (Можна на
дошцы запісаць не ўсю назву ўрока, а потым з вучнямі дапісаць)
-Зыходзячы з тэмы ўрока, чаму
павінны навучыцца сёння? (Правільна пісаць канчаткі ў прозвішчах, назвах
населеных пунктаў на –оў, ёў, аў, яў, ін, ын у Тв. і М. склонах.)
4.
Тлумачэнне новага матэрыялу.
Аналіз табліцы
|
Склоны
|
Канчаткі
прозвішчаў
|
Кнчаткі
назваў населеных пунктаў
|
|
Н.
Р.
Д.
В.
Т.
М.
|
Куляшоў,
Сілін
-а
-у
-а
-ым
-у
|
Магілёў,
Шумілін
-а
-у
-ам
-е
|
-
Каб правільна напісаць канчатак у назоўніках на
–оў,-ёў,-аў,-яў,-ын,-ін, што трэба ўлічваць?
-
У якіх склонах канчаткі не супадаюць?
-
Прачытаць правіла на с.71
-
Звернемся да слоў на дошцы (Куляшовым ці
Куляшовам), і выберым правільны варыянт напісання слоў. ( Правільна: Куляшовым,
Туравам, аб Куляшову, аб Тураве).
5.
Замацаванне новага матэрыялу.
Праца з карткамі. “Хто хутчэй?” Дапісаць у картках канчаткі назоўнікаў. Потым абмяняцца і праверыць
работу суседа.
З мастаком Шышкін.., п’есы, напісаныя Бетховен..,
гутарыць з Рыгорам Барадулін.., сустрэцца пад Лоев.., з рэжысёрам Турав..,
пасёлак пад Турав.., прыпынак пад Магілёв.., створанае Канстанцінам Тарасав..,
адпачываць пад Рагачов.., шахты пад Старобін.., напісанае Шамякін.., азёры пад
Браслав.., пазнаёміцца з Барадзін… Стасем, вёска пад Крычав.., захапляцца
горадам Кракав.. .
Праца са слайдам.
Звярніце ўвагу на наступны слайд.
У мовазнаўстве вылучаецца асобны раздзел анамастыка
(ад грэчаскага оnomastikе – мастацтва даваць імёны), які
займаецца вывучэннем уласных імёнаў. Анамастыкай называецца і сукупнасць усіх
уласных імёнаў. Да іх адносяцца імёны асабовыя, імёны па бацьку, прозвішчы,
мянушкі людзей і жывёл, назвы гарадоў, рэк, акіянаў, плошчаў, нябесных цел і
г.д.
Уласныя імёны, якія называюць людзей, – гэта антрапонімы,
а навука, якая займаецца іх вывучэннем, – антрапаніміка (ад
грэчаскага anthropos – чалавек і onyma – імя). Геаграфічнымі назвамі – тапаніміка (грэчаскае topos – месца і onyma – імя). Тапонімы і антрапонімы –
пераважна назоўнікі.
-
Давайце праскланяем антрапонім Іван
Барысаў і тапонім горад Барысаў.(Слайд з табліцай адкрыты.)2
вучні да дошкі
Праца з картай прозвішчаў. Прозвішчы на -оў, -еў, -ін, -ын уласцівы пераважна паўночнаму
ўсходу Беларусі (Віцебшчына, Магілёўшчына, усходнія раёны Гомельшчыны. Гэта
відаць на прыкладзе прозвішчаў беларускіх пісьменнікаў, вядомых дзеячаў навукі,
культуры, ураджэнцаў гэтых абласцей Беларусі: М. Лынькоў, В. Быкаў, А. Куляшоў,
I. Чыгрынаў, С. Законнікаў, А.
Ушакоў, В. Матэвушаў, П. Пруднікаў, I.
Шамякін, Р. Барадулін, А. Вялюгін, Г. Бураўкін, А. Грачанікаў, Я. Сіпакоў і інш.
Так, Леў Успенскі адзначыў: тыя, хто носіць прозвішчы на -оў, -аў,
найчасцей павінны быць велікарусамі, ураджэнцамі спрадвечна рускіх абласцей.
Прозвішчы з
суфіксамі -овіч, -евіч, -іч, -ыч бытуюць ва ўсіх кутках Беларусі, але найбольш
тыповыя яны для цэнтральнай часткі і Гродзеншчыны. Параўнаем
таксама: К.М. Міцкевіч (Я. Колас), I.Д. Луцэвіч (Я. Купала),
Ф. Багушэвіч, В. Дунін-Марцінкевіч, Н. Гілевіч, Я. Непачаловіч, У. Юрэвіч, М. Ермаловіч,
А. Марціновіч, Г. Далідовіч, М. Багдановіч і інш.
Праца з геаграфічнай картай Магілёўскай вобласці. (у кожнага на партах)
1 заданне. Перад вамі геаграфічная карта
Магілёўскай вобласці , трэба выпісаць усе гарады з канчаткамі –аў, -оў,-ёў,-ін
і паставіць іх у месны склон. (8 гарадоў).
2 заданне. Прыдумаць сказ, выкарыстаўшы
назву любога горада.
Праца з тэкстам. Перад вамі тэкст, у ім
ёсць памылкі. Ваша задача іх знайсці.
Навуковец А.
Рогалеў сцвярджае, што верагодней за ўсё горад назвалі Магілёвым ад
слова-тапоніма Магілы, якім называлі ўзгорыстыя мясціны, на якіх у XIII ст. узнікла паселішча. Слова «магіла» у мове ўсходніх славян і яе
дыялектах абазначала: пагорак, асобная гара, насып, курган і іншыя пахавальные
насыпы. Тапанімічная назва Магілёў узнікла як канкрэтная назва пасялення ў
магілах, што значыць на ўзгорках, пра што вельмі яскрава светчыць сучасны і
старажытны ландшафт горада на Дняпры, старая частка якога размешчана на
стромкім правым беразе Дняпра пры ўпадзенні ў яго рачулкі Дубравенкі.
Рэфлексія.
-
Давайце зноў звернемся да мэт, што ставілі ў
пачатку ўрока?
-
Што мы хацелі высветліць на ўроку?
-
Пра што вы даведаліся?
-
Што было мамым цікавым на ўроку?
-
Хто хоча каго-небудзь пахваліць?
Д/З пар. 21, пр. 133 (пракаменціраваць практ.)
