Къоста - сурæт аразæг

Темæ: Къоста - сурæт аразæг.

Сурæтты фæлгонцтæ æмæ поэтикон рæнхъытæ.

Урочы нысан: Къоста - сурæттæ аразæгимæ базонгæ кæнын скъоладзауты

Сурæт æмæ уацмысы иумæ æвзарыны сæ ахуыр кæнын.

Цæстуынгæ æрмæг: Къостайы конд сурæттæ, музыкæ.

Урочы цыд:

Ахуыргæнæджы ныхас:

Мах базонгæ стæм Къостайы пейзажон лирикæ æмæ пейзажон мотивтимæ. Абон урочы ныхас кæндзыстæм Къостайы конд сурæттыл æмæ лирикон æмдзæвгæтыл,  сæ бастдзинадыл.

Къостайы сурæттæй махмæ æрхæццæ 5: сылгоймаджы (А. Поповæйы, Цæлыккаты А., Еленæ Крекы, Тхосты Тутийы, Д.Садкойы), 3 нæлгоймаджы (Гуытъиты Мысырбийы, Байаты Хуысинæйы, Лангейы). Фæлæ йæ писмотæ æмæ мысинæгтæм гæсгæ ма Къостамæ уыдис æндæр сурæттæ: Шамил, Александр 3, Кипиани, А.Н. Островский, Чайковскийы, йæ мады сурæт, æнæзонгæ чызджы сурæт дæр.

Къоста, хъуагдзинæдтæ æййафгæйæ, бæстонæй бавнæлдта йæ уарзондæр куыстмæ, уымæн æмæ йын уый уыдис царды фæрæз.

1892 азы газет «Северный Кавказ»-ы уыди хъусынгæнинаг: «Исын æмæ аразын аргъуан, портретон æмæ декоративон хуызфыссынады куыстытæ. Хетæкгаты Къ. Л. Стъарапол, Николайы проспект. Мясникины хæдзар».

Къостайы курдиат сурæттæ аразгæйæ бæстон равдыста аивад иртасæг Е.Цинаева: «Простота изобразительных средств, точная передача портретного сходства и внутреннего содержания модели характерны для всей портретной живописи Коста. Ключом к раскрытию характеров героев становится акцентированный, предельно содержательный взгляд».

-         Кæд райдыдта Къоста сурæттæ ныв кæнын?

Скъоладзау: Къоста сурæттæ аразынмæ бавнæлдта Аивæдты Академийы ма куы ахуыр кодта, уæд. 1882 азы арæзт æрцыд йæ фыццаг портрет (кърандасæй конд) «Зукъаты Косерхан», æндæр ран «Дзускъаты Косерхан».

Къоста Петербургæй куы æрбаздæхт, уæд фатеры æрцард Дзускаты Ибрагимы хæдзары. Ибрагим йæ рæстæджы уыд ирон адæмы ахуыргонд лæгтæй иу. Хорз зыдта æмæ зонгæ уыд Миллер, Шегрен, Лермонтовимæ.

Къоста Косеры куы федта, уæд чызгыл цыдис 15 азы, ахуыр кодта сылгоймæгты гимназы. Афæдздзыдæй амард йæ фыд, ныр та амард йæ мад, стæй йæ дыууæ кæстæр æфсымæры. Афтæмæй уыцы рæстæджы æнæмæнгæй сисын хъуыдис къам.

Ацы къаммæ гæсгæ Къоста сныв кодта чызджы ныв. Фæлæ фæстæдæр æфсымæр сныв кодта йæ хойæн сау къæбæлдзыг сæрыхъуынтæ, афтæмæй къам махмæ æрхæццæ.

Фæлмæн æмæ зæрдæмæдзæугæ, æнкъард йæ бакаст, тæригъæддаг йæ уынд æнæхъæнæй.

Косерхан мой скæндзæн офицер Пётр Похитоновмæ. Хорз бинойнаг, хорз мад, кадджын сылгоймаг разындис Косерхан - Наталья (аргъуыдмæ гæсгæ).

-         Чи уыд Попова Аннæ та?

Скъоладзау: Нудæсæм æнусы кæрон Дзæуджыхъæумæ сомихаг Яков æрбацыд цард аразынмæ, æнæуый дæр цæрæг лæг уыди.

Хæдзæрттæ арæзта Калачы, фæлæ йæ фæндыд Дзæуджыхъæуы æрцæрын. Байаты Чермены уынджы ныццамадта æнæхъæн галуан…

Высокий барский дом… Подъезд с гербом старинным…

Узорчатый балкон… Стеклянный мезонин…

                                                                              Къоста.

Поповы хæдзары райгуырдысты дыууæ лæппуйы æмæ иу чызг. Къостайы фидæны музæ, рæсугъд чызг Аннæ. 1886 азы проспекты Анна Попова арæх уынын байдыдта ирон лæппуйы, кæцы чызгæй йæ цæст нæ иста. Фæлæ чызг лæппуйы писмойæн, йе 'мдзæвгæтæн нæ «о», нæ «нæ» зæгъы. (Æмдзæвгæ А.Я.П. кæсы скъоладзау.).

-         Æркæсæм Къостайы поэтикон рæнхъытæм Аннæйы сурæт кæм фыста, йæ уарзондзинад кæм æвдыста.

Чызг дзы куыд æвдыст цæуы?

(«Доверчива», «наивна», «молода», «чистилище души» и храма вдохновенье. Поэтикон рæнхъыты æвдыст æрцыд йæ миддуне. Æмдзæвгæ «Да, я люблю её…» фыссæг сарæзта идеал, ам чызг у бæрзонд поэтикон бæллиц, ацы сурæт у æрымысгæ).

-         Ссарут поэты уарзт æвдисæг рæнхъытæ (2, 3 куплеттæ кæсынц скъоладзаутæ).

-         Æркæсæм Поповæйы сурæтмæ. Сурæт æвдисы зæххон адæймаджы æддаг бакаст æмæ йæ миддуне. Нывгæнджытæ йæ æвæрынц Перов æмæ Репины сурæтты конд æмрæнхъ.

Фæлæ Аннæйæн нæ баци царды хъадамантæ асæттын йæ бон.

Къоста хорз бамбæрста чызджы миддуне, йæ дызæрдыгдзинад.

Æркæсæм ма нывмæ иу хатт.

Скъоладзау: Зæрдæйы дыууæдихы, дызæрдыг бæлвырд разынд нывы. Фæлмæн хъуыдынгæс цæсгом, зондджын сау цæстытæ кæсынц кæсæджы фæрсты, цæуы сæ хъæрмуд æмæ зæрдæйы хæлардзинад.

Кæд Къостайы тыххæй дызæрдыг кодта, уæддæр йæ ныхас бæлвырдæй никуы загъта, фæлæ йæ ахастæй фадат лæвæрдта Къостайæн, цæмæй йæ ма рох кодтаид æмæ дзы йæхицæн фидæн ныфсытæ æвæрдтаид. Дыууынæм азты цы мысинæгтæ ныффыста, уым иу ран мæнæ куыд зæгъы: «В награду за беспредельную любовь поэта, решила ни за кого не выходить замуж, ни с кем не связала свою жизнь и осталась с одинокой и скорбной душой». Ацы ныхæстæ раст сты, уымæн абон дзуапп радтæн нал ис, фæлæ раст у иу хабар - Попова йæ мæлæты бонмæ фæцард иунæгæй, амард Калачы хæрз мæгуырæй.

Аннæ Попова ирон адæмæн зынаргъ уымæн у, æмæ уый номыл не стыр поэт ныффыста цалдæр хорз æмдзæвгæйы, йæ сурæттæ йын кодта, йæ музæйæн ын лæвæрдта иттæг хорз хъару æмæ тых.

Скъоладзау: Аннæйы дызæрдыгдзинад æмæ хъынцъым Къоста ноджы арфдæр бавдыста æмдзæвгæ «Многоточие…» æмæ йæ ныв «Хъыггæнæг зæд»-ы.

Ныв фыст æрцыд аргъуаны заказмæ гæсгæ, фæлæ йæ нæ балхæдтой, уымæн æмæ бамбæрстой, зæды фæлгонцы реалон чызг кæй ис, уый.

Нывы дины атрибуттæй цы ис, уыдонæн иумæйагæй кæй ницы ис сылгоймаджы фæлгонцимæ. Йæ уæлæ сындзын диадемæ (кады худ) кæмæн ис, уыцы дзуармæ сылгоймаг кæсгæ дæр нæ кæны, цыма йыл йæхи атигъ кодта, бустæ йыл кæны, афтæ зыны, стæй æвæццæгæн, афтæ у.

Зæдæн йæ цæсгомыл - арф хъуыды, хъынцъым, йæ цæстыты судзаггаджы цæссыгтæ.

Газет «Терские ведомости» 1888 азы фыста: «Посреди полотна в натуральную величину изображён ангел в белом, почти прозрачном одеянии, перепоясанном в талии, голова его откинута назад и на левой щеке застыла слеза. Кисть правой руки, как - бы заслоняя свет, покоится на челе, образуя над глазами глубокую тень. Левая, совершенно обнаженная рука, опирается на перекладину деревянного креста, на самом верху которого прибит терновый венец. В художественном отношении картина отличается мягкостью тонов, правильностью освещения, и, особенно, нежностью тела. Выражение скорби  на лице ангела так естественно, что заглавия излишни».

Ахуыргæнæг: Къосайы царды æмæ сфæлдыстады егъау бынат бацахста Цæлыккаты Аннæ. Нæ рауад поэтæн йæ дыккаг уарз дæр.

-         Чи уыд Аннæ æмæ  йын цавæр ахастдзинæдтæ уыд Къостаимæ?

Скъоладзау: Пятигорскы горæты зæронд уæлмæрды Лермонтовы фыццаг кæм бавæрдтой, уыцы афтид ингæнæй чысыл дæлдæр ис ингæн, ингæны дурыл нывы æрыгон сылгоймаг лæууы, йæ разы бадынц йæ ахуыргæнинæгтæ. Нывы бын фыст: «Цаликова А.А. - учительница». Анюта уыд Цæлыккаты Алыксандыры кæстæр чызг. Алыксандр йæ рæстæджы хаст æрцыд, Къостайау, Ирыстонæй, сылгоймæгты скъолайы æхгæды ныхмæ кæй дзырдта, уый тыххæй.

Йæ 'ртæ чызгимæ æрцард Пятигорскы. Къостайæн Цæлыккаты бинонтæ систы иууыл æввахсдæр адæймæгтæ, йæ цин æмæ хъыджы сахаты дæр æдзухдæр йæ фарсмæ лæууыдысты. Поэт уарзта кæстæр Аннæйы æмæ куыд уарзæгой адæймаг, афтæ фыста æмдзæвгæтæ йæ номыл, арæзта йын йæ портрет. Аннæ дыууæрдæм нæ кодта, уый комкоммæ загъта, Къостайæ кæй никуы смой кæндзæнис, кæд ын стыр аргъ кæны, уæддæр.

Скъоладзау:  Нывгæнæг йе стыр æнкъарæн æххæстæй равдыста Аннæйы портреты. Цардæгас монц уылæнтæй хъазы чызджы рæсугъд цæсгомыл, цæстытæ сты удæгас, сыгъдæг уды мидрухс сæ цæуы адæммæ. Рахиз цæст чысыл тымбылдæр, галиу - дæргъæлвæс, чысыл æрдзон тæпп рахизы сæрмæ.

Нывгæнæгæн бантыст йæ зонды хъару, цардмæбæллондзинад равдисын. Ирон сылгоймæгты ног минæвар, уый сæрибар бинонты царды удхайраг æфсондзæй рацыд рухсмæ, архайы æхсæнадон царды, сси рухстауæг. Ирондзинад æвдыст æрцыд æрмæст костюмы нæ, фæлæ ма пейзажы дæр. Рахиз цонгæй банцой кодта къæдзæхыл, фæлмæн цæстæнгасæй кæсы адæммæ. Уæздан цæсгом фидыцджын кæнынц сау сæрыхъуынтæ, рæсугъд цæстытæ, гæзæмæ худæндзаст былтæ.

-         Æркæсæм Аннæйы сурæтмæ Къостайы поэтикон рæнхъыты.

(«Да, встретились напрасно…», «Хæрзбон», «Я отживаю век», «Мне нравится, мой друг…», «Опять к тебе, любимая подруга…», «Предчувствие», «Не верь, что я забыл родные наши горы…», «Не упрекай меня»).

Скъоладзау: Сæ фылдæрæн ныхмæвæрд сты лирикон герой æмæ йæ уарзон: фæйнæхуызон сты сæ бæллицтæ æмæ цардуагон позицитæ, сæ царды балц хъысмæтæй нывгонд нæу: «Я отживаю век, ты жить лишь начинаешь».

Аннæ уалдзæджы фæлгонц у Къостайы поэзийы, æвдыст æрцыд æрмæст йæ миддуне.

Портретмæ параллелон сты «Портрет», «Не туманится взор твой слезами».

Къоста æмæ Аннæ ныхмæвæрды фæлгонцтæ сты, уый ма æвдыст æрцыд йæ писмойы дæр (5 ст.12).

Бирæ рæсугъд хъуыдытæ равзæрын кодта Цæлыккаты чызг Къостайы зæрдæйы. Бирæ æнкъарæнтæн басгуыхт суадон.

 -  Йе сфæлдыстадон куысты фæстаг рæстæгмæ хауы Къостайы «Автопортрет».

Скъоладзау: Нывгæнæгæн æрнывыл йæ удыконд, цы уинаг уыди, уый баци: сбæрæг йæ цæстæнгас дунемæ, æхсæнадмæ, адæймагмæ, æрдзмæ.

Иунæг æмæ сырд йæ адæмæй, рынчын, йæ мæлæт хæстæг у, уый зонæг, фæлæ иннæрдыгæй - адæмон зарæггæнæг, æфхæрд дзыллæты сæрыл тохгæнæг, рухстауæджы тырыса йæ къухæй кæмæн нæ фæцудыдта, ахæм удæй тыхджын адæймаг нæм зыны портреты тымбыл фæлгæтæй.

«Катай», «Зонын», «Чи дæ?» скъуыд. «После операции»

«Я смерти не боюсь…», «Друзьям - приятелям».

Хъæлдзæг, цардбæллон адæймаг уыд Къоста йæ рæстæджы. Фæлæ уæззау уавæртæ, æцæгæлон бæстæты нырраууат йе 'нæниздзинад. Фæмынæг йæ цæстыты зынг, цæстæнгасы фæзынд трагикон ахаст.

Æнкъард, æлхынцъ æрфгуыты бын сау цæстыты талынг каст иннæрдæм хизы адæймаджы…

-         «Автопортрет»-мæ, Къостайы цæстытæм æдзынæг куы ныккæсæм, уæд дзы цы 'нкъарæм?

-         Къостайы цæхæр цæстыты æнкъарæм мæстджын æмæ сыгъдæг уды тæлфт, адæмы сæрфæлтау хи цард раттыны монц хъусæм. Адон нæм  хъуысынц йе 'нæмæлгæ зарджытæй (Хетæгкаты  Къостайы зарæг хъуысы).

Урочы хатдзæгтæ:

Æз дæн ирон: Хетæгкаты Къоста - нывгæнæг, поэт æмæ адæмон зарæггæнæг…

-         Арф ахъуыды кæнæм ацы ныхасыл æмæ зæгъæм, цæмæн æвæры дзырд «нывгæнæг» Къоста раздæр тезисы?

Къостайыл дзургæйæ «нывгæнæг» арæх зайы рохуаты. Кæддæр Къоста Байаты Гаппомæ фыста: «Æз фыссын, мæ рыст зæрдæйы мæ бон бауромын цы нал вæййы, уыдæттæ…». Æмæ йæ уыцы рыст зæрдæйы сагъæстæ дзыллæйæн фæкæнынæн Къостайæн нæ фаг кодта аив дзырд æмæ ныв кодта ахорæнтæй. Ныв кодта цардæгас адæмы.

-         Къостайы æрдз сфæлдыста æрмæстдæр йæ дзыллæйæн лæггад кæнынæн, йæ адæмы амонд сæрвæлтау тохæн, уымæн йæ курдиаты æмцард кодтой поэт, нывгæнæг, публицист, этнограф, æхсæнадон архайæг, стыр ныфсы хицау, гражданин.

Æмæ кæд музæйæ басгуыхт, уæд уымæй æппындæр къаддæр нæ кæны иннæты ахадындзинад æмæ хъомыс.

-         Поэзийы дæр æмæ нывкæнынады дæр йе сфæлдыстады рахæцæн кæддæриддæр уыди бæрзонд идея æмæ царды æцæгдзинады иудзинад.

-         Къостайы сфæлдыстады портретæн ис стыр идейон - эстетикон ахадындзинад. Оригиналы хæд - хуызæн сурæт саразынæй дарддæр, Къостайæн йæ бон уыд йæ геройты миддуне равдисын, йе 'мдугон адæмæн сæ социалон æмæ национ миниуджытæ раргом кæнын.