Курстық жұмыс: Әртүрлі ортадағы элекрт тогы

М а з м ұ н ы

Кіріспе......................................................................................................................3

Негізгі бөлім

І-тарау Әр түрлі ортадағы элетр тогы тарауының қысқаша теориясы

1.1. Металдардың элетрондық өткізгіштігі...........................................................5

1.2. Жартылай өткізгіштердегі электр тогы..........................................................7

1.3. Вакуумдегі электр тогы.................................................................................11

1.4. Электролиттердегі элетр тогы.......................................................................12

1.5. Газдардағы электр тогы.................................................................................13

ІІ-тарау Әр түрлі ортадағы элетр тогы тарауын оқыту әдістемесі

2.1. Әр түрлі ортадағы элетр тогы тарауында  өтілетін тақырыптардың  сабақ  жоспары.................................................................................................................15

2.2. Әр түрлі ортадағы элетр тогы тарауы бойынша есептер шығару............22

Қорытынды..........................................................................................................26

Пайдаланылған әдебиеттер...............................................................................27

Түсiнiктеме сөздiк................................................................................................28

                                                                 Кіріспе

Физика материя қозғалысының неғұрлым жалпы қасиеттері мен заңдарын зерттейді. Ол осы заманға жаратылыс тануда жетекші роль атқарады. Мұның өзі физикалық заңдардың, теориялардың және зерттеу әдістерінің барлық жаратылыс ғылымдары үшін шешуші мәні барлығымен байланысты. Физика – қазіргі заманғы техниканың ғылыми негізі. Электротехника, автоматика, радиотелеметрия және техниканың басқа да көптеген салалары физиканың сәйкес бөлімдерінен дамып өрістеді. Ғылым мен техниканың әрі қарай дамуы физика жетістіктерінің техника мен өндірістерінің түрлі салаларына одан әрі неғұрлым терең етуіне алып келеді. Жаратылыстану үшін және техниканы дамыту үшін физиканың мәні арта беруіне байланысты, физиканы білу қазіргі қоғамның әрбір адамына қажетті бола түсуде.

Физиканы оқыту процесінде оқушыларды физиканың өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығындағы, транспорт пен медицинадағы аса маңызды қолданыстармен таныстыруға, автоматика туралы түсінік беруге, практикада кеңінен қолданылатын өлшеу приборларымен және құрал-саймандармен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыруға мүмкіндік туады. Оқушыларды қоғамдық пайдалы еңбекке дайындау үшін мұның үлкен маңызы бар.

Физиканы оқып үйрене отырып, оқушылар көптеген табиғат құбылыстарымен және оларға берілген ғылыми түсініктермен танысады, балалардың бойында дүниенің материалылығы туралы, қандай да болсын жаратылыстан тыс күштің жоқтығы, адамның қоршаған әлемді тану мүмкіндігінің шексіздігі туралы сенім қалыптасады. Физика мен техниканың даму тарихымен таныса келе, оқушылар адамның, ғылыми білімдерге сүйене отырып, айналадағы шындық болмысты қалай қайта өзгертетінін, өзінің табиғатқа билігін қалай арттыратынын түсіне бастайды.

Физикалық теориялар мен заңдарды оқып үйрену, құбылыстар арасындағы  себеп-салдарлық  байланыстарды  анықтау,   нақты  физикалық есептерді шешуге теориялық білімдерді қолдану оқушылардың логикалық ойлануын, олардың танымдық қабілеттерін дамытуда үлкен роль атқарады.

Орта   мектептерде   физиканы   оқытудың   алдында   төмендегі   негізгі міндеттер тұр:

•   оқушыларға физика бойынша бастапқы білімдер жүйесін беру;

• физика жөніндегі ғылыми зерттеулерде қолданылатын әдістер туралы түсінік беру, бұл әдістерді меңгеруге жәрдемдесу;

•  мектеп   оқушыларының   ойлауын   дамытуға,   олардың   бойында дидактикалық-материалистік көзқарастың қалыптасуына көмектесу;

•  оқушыларға политехникалық білім беруді, оларды қоғамдық пайдалы еңбекке және мамандық таңдауға әзірлеуді жүзеге асыру; Физиканың бастауыш курсы өзінің оңайлығына қарамастан, жүйелі білім беруге тиіс. Бұл жағдайда ол оқушылардың физикалық білімдерге деген қажетін толығырақ қанағаттандырады және олардың жоғарғы сыныптарда физика мен басқа да пәндерді оқып үйренуге дайындығын жақсартады.

Физика - эксперименттік ғылым, сондықтан мектепте физиканы оқытудың негізінде де эксперимент қойылуға тиіс.

            Курстық жұмыстың мақсаты: Әр түрлі ортадағы элетр тогы тарауына теориялық тұрғыдан сипаттама бере отырып, мұндағы сабақтардың сабақ жоспары, физикалық практикум және есептердің шығарылуын талдап, Әр түрлі ортадағы элетр тогы тарауын оқыту әдістемесін қалыптастыру.

Курстық  жұмыстың  міндеті:

1. Әр түрлі ортадағы элетр тогы тарауының теориясын қарастыру, оның   ішінде металдардың элетрондық өткізгіштігі, жартылай өткізгіштердегі электр тогы, вакуумдегі электр тогы, сұйықтардағы электр тогы, газдардағы электр тогын зерттеу.

2. Әр түрлі ортадағы элетр тогы тарауын оқыту әдістемесін қарастыру, оның   ішінде:   

Әр түрлі ортадағы элетр тогы тарауында  өтілетін тақырыптардың  сабақ  жоспары мен әр түрлі ортадағы элетр тогы тарауында қойылатын физикалық практикумдар;

3. Әр түрлі ортадағы элетр тогы тарауына берілген  есептердің шығарылуын талдап көрсету.

І-тарау Әр түрлі ортадағы элетр тогы тарауының қысқаша теориясы

1.1. Металдардың элетрондық өткізгіштігі

Металдағы токты еркiн электрондар туғызады. Олардың концентрациясы үлкен болады және металл атомдарының концентрациясымен бiр реттi болады.

Металдар электр өткiзгiштiгiнiң классикалық электрондық теориясының негiзiнде келесi ұйғарымдар жатады:

1) металдағы еркiн электрондар өздерiн идеал газ молекулары төрiздi ұстайды; “электрондық газ" идеал газ заңдарына бағынады;

2) ретсiз қозғалыс кезiнде еркiн электрондар өзара соқтығыспайды ( идеал газ молекулалары төрiздi), олар кристалдық торлардың иондарымен соқтығысады;

3) электрондар иондармен соқтығысқанда өздерiнiң кинетикалық энергиясын толығымен бередi.

Металдағы электрондардың реттелген қозғалысының орташа жылдамдығы өткiзгiштiң берiлген нүктесiндегi элекр өрiсiнiң кернеулiгiне пропорционал болады:

(7.1)

мұндағы е- электрон заряды, m- оның массасы, - тектелес екi соқтығудың арасындағы орташа уақыт (электронның еркiн жолының орташа уақыты).

Кедергiнiң температураға тәуелдiлiгi. Асқын өткiзгiштiк

7.1-сурет

Температураның өзгеруiне қарай өткiзгiш кедергiсi өзгередi. Егер T₀= 273^oK (0^oC)-да өткiзгiш кедергiсi R₀-ге тең, ал T температурада R-ға тең болса, онда кедергiнiң салыстырмалы өзгеруi, тәжiрибиенiң көрсетуi бойынша, ΔT температураның өзгеруiне тура пропорционал:

(7.7)

мұндағы α - кедергiнiң температуралық коэффициентi, ол сан жағынын өткiзгiштi 1^oК қыздырғандағы кедергiнiң салыстырмалы өзгерiсiне тең.

(7.2)-i келесi түрде жазайық:

R = R₀(1+αδT). (7.8)

Бұл тәуелдiлiк 7.1 суретте көрсетiлген.

1911 жылы Камерлинг-Оннес сынапты бiртiндеп мұздатқанда, оның кедергiсi әуелi сызықты заңдылықпен азайып, ал температура 4,15 К-ге жеткенде кенет 0-ге дейiн төмендейтiнiң ашты. Бұл құбылыс асқын өтгiзгiштiк деп аталады. 0-ге тең емес температурада асқын өткiзгiштiк күйге ауыса алатын материалды асқын өткiзгiштер дейдi.

Асқын өткiзгiштен ток өткенде энергия шығыны болмайды, өткенi асқын өткiзгiштiк күйдегi сақинада бiр қоздырылған электр тогы барынша ұзақ уақыт өзгермейдi.

7.2-сурет

Асқын өткiзгiштер пратикада кеңiнен қолданылады, олар электромагниттерде пайдаланылады. Электромагнитттерде пайда болған магнит өрiсi ұзақ уақыт аралығында болады, өткенi асқын өткiзгiштi орамаларда жылу бөлiну болмайды. Бiрақ асқын өткiзгiштертердiң көмегiмен үлкен магнит өрiсiн құруға болмайтын айта кету керек. Өткенi үлкен магнит өрiсiнде асқын өткiзгiштiк күйi бұзылады. Өткiзгiштен ток өткенде, оның iшiнде және айналасында магнит өрiсi пайда болады. Асқын өткiзгiштен едәуiр ток өткенде, оның асқын өткiзгiштiгi жойылады. Асқын өткiзгiштен едәуiр ток өткенде үлкен магнит өрiсi пайда болады да, асқын өткiзгiштiк жойылады. Сондықтан, әрбiр өткiзгiштiң асқын өткiзгiштiк күйi үшiн оның осы күйiн бiлдiретiн ток күшiнiң кризистiк мәнi болады.

Асқын өткiзгiш магниттер магнитогидродинамикалық генераторларда, элементар бөлшектердi үдеткiш құрылығыларда пайдалынады. Асқын өткiзгiштi электiрлiк берiлiс жолдарын құрылуы зерттелiп жатыр.

Жоғарғы температурадағы асқын өткiзгiштiң ашылуы бүкiл электротехника, радиотехника және ЭВМ – дi конструкциялауда жаңа техникалық төнкерiске жеткiзу мүмкiн.

1.2. Жартылай өткізгіштердегі электр тогы

Жартылай өткiзгiштер деп кедергiсi кең көлемде өзгере алатын және температурасы жоғарылаған сайын кедергiсi тез азаятын заттарды айтады.

Таза (қоспасыз) жартылай өткiзгiш кристалындағы еркiн электрондардың және кемтiктердiң қозғалысынан болатын өткiзгiштiктi жартылай өткiзгiштердiң меншiктi өткiзгiштiгi дейдi.

Таза жартылай өткiзгiштiң электрөткiзгiштiгi тек қана кристалдағы коваленттiк байланыстар узiлген жағдайда ғана мүмкiн болады. Мысалы, қыздыру коваленттiк байланыстардың үзiлуiне келтiредi, сондықтан еркiн электрондар пайда болып, таза жартылай өткiзгiштiң меншiктi электрондық өткiзгiштiгi (n-типтi өткiзгiштiгi) болады.

Электрон кеткен жерде артық оң заряд пайда болады да, оң кемтiк құрылады.

Сыртқы электр өрiсiнде электрондар электр өрiсiнiң кернеулiгiнiң бағытына қарама қарсы жаққа ығысады. Оң кемтiктер электр өрiсiнiң кернеулiгiнiң бағытына қарай орын ауыстырады, яғни электр өрiсiнiң әсерiнен оң зарядтың қозғалатын жағына қарай орын ауыстырады. Кемтiктердiң реттi орын ауыстыруанан болатын таза жартылай өткiзгiштiң электрөткiзгiштiгiң меншiктi кемтiктiк өткiзгiштiгi (p-типтi өткiзгiштiгi) дейдi.

Жартылай өткiзгiштердiң кристалдық торларына қоспаларды (қоспалық центрлерiн) еңгiзуiнен болатын электрөткiзгiштi қоспалық өткiзгiштiк дейдi.

7.4-сурет

Қоспалар жартылай өткiзгiштер кристалдарына электрондарды қосымша жабдықтаушы болуы мүмкiн. Мысалы, жартылай өткiзгiштiң торында германийдiң төрт валенттiк электроны бар бiр атомы бес валенттiк электроны бар қоспаның (мышьяк, сүрме) атомымен ауыстырылсын. Қоспалық атомның төрт электроны көршi германий атомдарының электрондарымен коваленттiк байланыстар жасауға қатысады, ал бесiншi электрон коваленттiк байланыс жасауға қатыса алмайды. Ол “артық" болады, өз атомымен әлсiз байланыста болады, сондықтан одан оңай бөлiнiп кетедi де, еркiн атом бола алады.(7.4 сурет). Электр өрiсiнiң әсерiнен жартылай өткiзгiштегi сондай электрондар реттелген қозғалысқа келедi, ал жартылай өткiзгiште электрондық қоспалық өткiзгiш пайда болады. Мұндай өткiзгiштiгi бар өткiзгiштер электрондық немесе n-типтiк жартылай өткiзгiштер дейдi.

7.5-сурет

Жартылай өткiзгiштегi төрт валенттiк электроны бар бiр атом үш валенттiк электроны бар қоспа атомымен (индий, алшюминий) алмасқанда, торда барлық коваленттiк байланыстар құрылуы үшiн бiр электрон жетiспейдi (7.5 сурет). Бiрақ, қоспалы атом тордағы ең жақын негiзгi атомның электронын алған жағдайда, ол барлық байланыстарды құра алады. Онда негiзгi атомнан кеткен электронның орнында оң кемтiк пайда болады, осы кемтiкке тордағы келесi көршiлес атомның электроны ырғып түсуi мумкiн және т.с.. Электрондардың оң кемтiктердi бiр iздi толтыруы жартылай өткiзгiштегi кемтiктердiң қозғалысына және онда ток тасымалдаушылардың пайда болуына тендес. Электр тогының әсерiнен кемтiк өрiс кернеулiгiмен бағыттас орын ауыстырады да, жартылай өткiзгiште кемтiктiк қоспалық өткiзгiштiк пайда болады. Осындай өткiзгiштiгi бар жартылай өткiзгiштедi қоспалық кемтiктiк немесе p-типтiк жартылай өткiзгiштер дейдi.

Жартылай өткiзгiштi диод. Транзисторлар. Жартылай өткiзгiштi приборлардың қолданылуы

Монокристалдық өткiзгiштiң кемтiктiк өткiзгiштен электрондық өткiзгiшке ауысатын ауданың электронды кемтiктiк ауысу (p – n ауысу) дейдi. Жартылай өткiзгiштер кристалына сәйкес қоспаларды еңгiзуiнен әртүрлi (p - және n- пайда болатын аймақтарда p-n ауысуы болады.

Әртүрлi типтi өткiзгiштiгi бар екi жартылай өткiзiштердiң түйiсу шекарасынан өтетiн ток тасышулардың өзара диффузиясы осы түйiсуi арқылы болады. n- жартылай өткiзгiштегi электрондар кемтiктiк p- жартылай өткiзгiшке диффузияланады. Сөйтiп, электрондар түйiсу шекара жанындағы n- жартылай өткiзгiш көлемiнен кетедi, бұл көлемде электрондар азаяды, онда шекара манында оң зарядтар артық болады. Тап солай p- жартылай өткiзгiштегi кемтiктiктер диффузиясы шекара манында p- жартылай өткiзгiште терiс зарядтарының артық болуына себеп болады. Нәтижесiнде электронды кемтiктiк ауысу шекарасында жуандығы l болатын электрлiк жапқыш қабат пайда болады.

7.6-сурет

Электронды кемтiктiк ауысуда өткiзгiштiк бiржақты болады. Сондықтан, бiр p-n -аусуы бар жартылай өткiзгiштi жартылай өткiзгiштi диод дейдi. Жартылай өткiзгiштi диод көбiнесе кремний кристалдарынан жасалады, оларда сәйкес қоспалар арқылы өзара түйiсушi электронды және кемтiктi өткiзгiштерi бар аймақтар пайда болады. Егер, мысалы, электронды өткiзгiштiгi бар кремний пластинкасына индий тамшысын балқытса, онда индий атомдары еңген кремнийдiң беттiк қабаты кемтiктiк өткiзгiштiк болады. Сонда кремнийдiң электронды және кемтiктiк өткiзгiштiгi бар аймақтар арасында p-n аусуы пайда болады.

7.7-сурет

7.7-суретте жартылай өткiзгiштi диодтан өтетiн токтың күшiнiң кернеуге тәуелдiлiгi, яғни оның вольт-амперлiк сипаттамасы көрсетiлген. Вольт-амперлiк сипаттаманың оң тарамы токты диодтан өткiзетiн бағытына сәйкес келедi (егер кернеу өссе ток күшi кенет ұлғаяды), ал сол тарамы жабылу бағытына сәйкес келедi.

Транзистор деп екi p-n-аусуы және электр тiзбекке қосылатын үш ұштары бар жартылай өткiзгiштi приборды атайды. p-типтi өткiзгiштiгi бар екi аймақтың арасында база деп аталатын n- типтi өткiзгiштiгi бар қабат құрады. (7.8 сурет)

7.8-сурет

Базамен бөлiнген аймақтардың бiреуi эмиттер деп, ал екiншiсi- коллектор деп аталады. Екi p-n-ауысуын екi ток көзi жалғастырады.

Жартылай өткiзгiштi приборлардың қолданылуы. Жартылай өткiзгiштi приборларды радиотехника, автоматика және ғылым мен техниканың басқа салаларында кеңiнен қолданылады.

Жердiң жасанды серiктерiнде жартылай өткiзгiштi күн сәулелi батареялар орналастырылған, ондағы электр тогы Күн сәулесi энергиясынан болады. Күн сәулелi батареялардың энергиясын үйлердi жылытуға пайдалану үшiн оларды үйлердiң төбесiне қондыру проектердi көп елдерде зерттеп дамытуда. p-n аусуы бар жартылай өткiзгiштер күн сәулелi батареялардың маңызды бөлiгi болады, онда сәуле энергиясынан ЭҚҚ пайда болады.

1.3. Вакуумдегі электр тогы

Вакуум деп газдың сиретiлуiнiң оның молекулаларының соқтығысуын ескермеуге және еркiн жолының орташа ұзындығы -дiң газ тұрған ыдыстың өлшемi d-дан аса үлкен ( ) болатын деңгейiн айтады.

Вакуум күйдегi электродтар аралығындағы өткiзгiштiктi вакуумдегi электр тогы дейдi.

Термоэлектрондық эмиссия деп қыздырылған денелер бетiнен еркiн электрондардың шығу құбылысын айтады.

Термоэлектрондық эмиссия құбылысына негiзделген құрылғыны электронды-сәулелiк түтiкше дейдi.

7.3-сурет

Электронды-сәулелiк түтiкшенiң схемасы 7.3. суретте келтiрiлген.

Катод электрондар көзi болады. Электондар шоғын фокустеу үшiн басқарушы электродқа терiс потенциалдар жiберiледi. Осы электрод өрiсi электондар шоғын сығады. Үдеткiш анодтарға оң потенциалдар жiберiледi. Анод пен экранның арасында ауытқытушы екi пар пластиналарға кернеу берiледi. Пластинкалардағы кернеу шоқтың вертикаль және горизонталь ығысуын туғызады.

Электронды-сәулелiк тутiкшелер теледидардағы бейнелердi шығару және осциллографтағы кернеулер айнымалыларын зерттеу ушiн пайдаланылады.

1.4 Электролиттердегі элетр тогы

Ток тасушылары иондар болатын сұйық жөне қатты заттарды электролиттер дейдi. Иондар деп бiр немесе бiрнеше электрондарды жоғалтқан немесе өзiне қосып алған атом мен молекулаларды айтады. Қышқылдар, сiлтiлер және тұздар ерiтiндiлерi электролит болады. Электр тогының сұйықтан өтуi электролизбен (электодтарда, электролиттердiң құрамына кiретiн зат бөлiнуiмен) қатар жүредi.

1. Электолиздiң бiрiншi заңы (Фарадейдiң бiрiншi заңы):

электродтарда бөлiнетiн заттын массасы электролиттен өткен q зарядына тура пропорционал

(7.10)

( өйткенi, , I – ерiтiндiден Δt уақытында өткен тұрақты токтың күшi).

2. Электролиздiң екiншi заңы (Фарадейдiң екiншi заңы):

заттардың электрохимиялық эквиваленттерi олардың М мольдық (немесе атомдық) массаларының валенттiлiгiне ( n ) қатынасына тура пропорционал:

(7.11)

- шамасын Фарадейдiң саны дейдi.

1.5. Газдардағы электр тогы

Қалыпты жағдайда газдарда еркiн ток тасушылар (электрондар мен иондар) болмайды.

Газдардың атомадары мен молекулаларына электронның үзiлiп кетуi газдардың иондалуы дейдi. Газдарда электр тогын тасушылар тек газдар иондалғанда ғана пайда болуы мүмкiн. Электронның газ атомдарымен (молекуларымен) соқтығысуынан болатын газдың иондалуын электронды соққыдан иондалу дейдi.

Газдардың иондалу сыртқы әсерленген (сыртқы ионизаторлардан): қатты қыздырудан, әр түрлi сәулеленуден пайда болуы мүмкiн. Электрондардың атомнан бөлiнiп кетуiне қажет минимальдi энергияны иондау энергиясы дейдi. Газдың иондалу үшiн жұлынып кететiн және атомның (молекуланың) қалған бөлiгiнiң арасындағы әсерлесу күшiне қарсы иондалу жұмысын жасау қажет (A_И).

Қарама – қарсы зарядттаған бөлшектердiң қайтадан бейтарап атом (молекула) құрыуын рекомбинация дейдi. Сыртқы ионизаторлар тұрақты болса, ионизациялану мен рекомбинациялану арасында динамикалық тепе – теңдiк қалыпасады. Бұл жағдайда жаңадан құрылған зарядтталған бөлшектердiң саны бейтарап атомға (молекулаға) бiрiккен парлардың санына тең болады.

Газдағы электр ток газ разряды деп аталады.

Сыртқы ионизаторлардан (қатты қыздырудан, әр түрлi сәулеленуден) пайда болатын газдың электр өткiзгiштiгi тәуелдi газ разряды деп аталады.

Электр тогының газдан сыртқы ионизаторларға тәуелсiз өту құбылысы, тәуелсiз газ разряды дейдi. Тәуелсiз разряд болғанда газ атомдар мен молекулардың электрондардың соғуынан болатын иондалуы газдың иондалуының негiзгi механизмi болады. Электрондық соққыдан иондалу электронның еркiң жолының ұзындығы λ болғандағы кинетикалық энергиясы W_k электронның атомнан бөлiнiп кетуiне жұмсаған жұмысына A_и жеткiлiктi, яғни : W_k ≥A_и, немесе

eEλ≥A_и (7.9)

болған жағдайда мүмкiн болады. Мұндағы Е-электрлiк өрiстiң кернеулiгi, λ- электронның еркiң жолының ұзындығы.

Әдетте, атомдар мен молекулалардағы электрондар байласының энергиясы (иондау энергиясы) электронвольтпен (эВ) өрнектеледi. Бiр электронвольт электр өрiсiнiң элементар заряды бар электронды немесе басқа бөлшектi өрiстiң кернеулiгi 1 Вольт болатын екi нүктесiнiң аралығындағы орын ауыстыруына жұмсайтын жұмысқа тең:

Мысалы сутегi атомының иондау энергиясы 13,6 эВ тең, ал оттегi молекуласының иондау энергиясы 12 эВ тең болады.

Егер ток көзiнңғ қуаты тәуелсiз разрядты ұзақ уақытқа жалғастыруға жетпеген жағдайда ұшқынды разряд деп аталатын тәуелсiз разрядтын түрi пайда болады. Найзағай -ұшқынды разрядтың мысалы болады.

    ІІ-тарау Әр түрлі ортадағы элетр тогы тарауын оқыту әдістемесі

2.1. Әр түрлі ортадағы элетр тогы тарауында өтілетін тақырыптардың  сабақ  жоспары

Оқушының жеке тұлғасы,оқуға деген ынтасы мен қабілетін дамыту бүгінгі күннің негізгі мәселелерінің бірі. Осы аталған қасиеттерді жетілдіру арқылы олардың білім көкжиегін кеңейтіп,дамыта аламыз.Сонымен қоса физика курсынан алған білімдерінің практикалық пайдаланылуы мен күнделікті өмірде қолданылуын көрсете білуіміз керек.Төменде «Электролиттердегі электр тогы»тақырыбын өтуге арналған сабақ жоспарын ұсынып отырмын.

Сабақтың тақырыбы: «Әр түрлі ортадағы электр тогы» тарауы бойынша жаңа сабақты «Презентация» тақырыбын қолдана отырып бекіту.

Сабақтың мақсаты: Компьютер мүмкіндіктерін тиімді пайдалана отырып  оқушылардың «Әр түрлі ортадағы электр тогы» тарауы бойынша білімдерін бекіту, пысықтау.

Дамытушылық міндеті: Оқушылардың логикалық ойлау қабілеттерін дамыту, ғылыми көзқарасы мен белсенділігін арттыру, эстетикалық танымын дамыту, болашақта алған теориялық білімдерін практикада ұштастыра білу.

Тәрбиелік міндеті: Оқушыларды компьютерлік сауаттылыққа, ұқыптылыққа, Office қосымшаларын басқа пәндерді оқығанда тиімді қолдана отырып, өз бетімен жұмыс жасауға үйрету.

Сабақтың типі: Презентация-сабақ.

Сабақтың түрі: Жаңа тарауды бекіту.

Сабақтың әдісі: Баяндама, түсіндіру, қорғау, диалог, сұрақ-жауап.

Сабақтың көрнекілігі: Компьютер. Электрондық оқулық, оқушылардың дайындап әкелген презентациялары. MS PowerPoint бағдарламасы. Интерактиті тақта.

Жаңа технология: Электрондық оқулық, М.Жампейсованың «Модульдік оқыту» технологиясы. Ақпараттық технология.

Пән аралық байланысы:  информатика, физика, химия.

Сабақтың жоспары:

І кезең. Ұйымдастыру. Мұғалімнің кіріспе сөзі.  (5 минут)

ІІ кезең. Үй тапсырмасы:

1.       Металдардағы электр тогы. (1 топ – 7 минут)

2.       Жартылайөткізгіштердегі электр тогы. (2 топ – 7 минут)

3.       Электролиттердегі электр тогы. (3 топ – 7 минут)

4.       Газдардағы электр тогы. (4 топ – 7 минут)

5.       Вакуумдегі электр тогы. (5 топ – 7 минут)

ІІІ кезең. Қорытындылау. Бағалау. Үйге тапсырма беру. (5 минут)

Сабақтың жүру барысы:

I кезең. Ұйымдастыру: Келген қонақтармен, оқушылармен амандасып, сабақтың мақсатымен, жоспарымен таңыстыру. Оқушылардың көңіл күйін, дайындығын қарап, сабақты бастау.

II-кезең: Үй тапсырмасы. «Әр түрлі ортадағы электр тогы» тарауы бойынша сынып 5 топқа бөлініп, әр топқа өз тақырыбы бойынша презентация жасап әкелу тапсырылған. Баяндамашылар кезек-кезек шығып үй тапсырмасы бойынша  жұмыстарын қорғайды. Баяндамаға 4-5 минут уақыт беріледі.  Болған соң басқа топ мүшелері, мұғалім (1-2 минут) баяндама жасап тұрған топқа сұрақ қойып, білімдерін тексере алады. 

1 топ. Металдардағы электр тогы. Топ жетекшісі – Рахимбеков  Орынхан. Топ мүшелері: Сейтханова Гүлсая, Зейнелов Ерболат.

Слайд 1                                            Слайд 2

    

                            Слайд 3                                            Слайд 4

     

Слайд 5                                            Слайд 6

  

Сұрақ-жауап: Металл өткізгіштің кедергісінің температураға тәуелділігі қандай формуламен анықталады?

2 топ. Жартылайөткізгіштердегі электр тогы. Топ жетекшісі – Жеңіс Тұңғат. Топ мүшелері: Тоқтарханова Аяулым, Биахметов Ерасыл.

                           Слайд 1                                              Слайд 2

              

                            Слайд 3                                            Слайд 4

     

Сұрақ-жауап: Жартылайөткізгішті қыздырғанда оның кедергісі қалай өзгереді?

3 топ. Электролиттердегі электр тогы. Топ жетекшісі – Мүбараков Қыдырбай.  Топ мүшелері: Төлеутаев Төлеген, Амантаева Құндыз.

                            Слайд 1                                            Слайд 2

       

                            Слайд 3                                            Слайд 4

  

                   Слайд 5                                            Слайд 6

        

Сұрақ-жауап: электролиз қайда қолданылады?

4 топ. Газдардағы электр тогы. Топ жетекшісі – Абдыкаримов Думан. Топ мүшелері: Бағдатқызы Фариза, Нурмухамбетова Анар, Мұқаштегі Бауыржан.

                            Слайд 1                                  Слайд 2

  

                   Слайд 3                                  Слайд 4

  

Слайд 5                                  Слайд 6

  

                                               Слайд 7

Сұрақ-жауап: Газдарда қандай бөлшектер ток тасушы бола алады?

5 топ. Вакуумдегі электр тогы. Топ жетекшісі – Саменов Саят.                  Топ мүшелері: Яғыбаева Сымбат, Бағдарбеков Айдос, Түсіпбаев Дастан.

Слайд 1                                         Слайд 2

    

                             Слайд 3                                         Слайд 4

    

Сұрақ-жауап: диод деген не? Оның жұмыс істеу принципі қандай?

ІII-кезең: Қорытындылау. Бағалау. Үйге тапсырма: тест жұмысына дайындық.

Қорыта келгенде интеграцияның практика жүзінде қолданыстағы бұл бір ғана мысалы. Мұндай тәсілдер сабақтың бірсарынды болып өтуінен сақтайды. Білім сапасы жоғарылап, оқушының жаңа жағдайда өзіне деген сенімінің артып, білімінің нақты, жан-жақты болары сөзсіз. Сондықтан «ынта болса адамда, қиын іс жоқ ғаламда» демекші, сіздер де өз пәндеріңізді басқа пәндермен біріктіріп, үйлестіріп жұмыс атқаруға болады. Соған ат салысуларыңызға, және де шығармашылық табысқа жетулеріңізге тілектеспіз.

« Әр түрлі ортадағы электр тоғы » тарауы бойынша «Бақытты сәт» ойын сабағы.

Сабақтың негізгі мақсаты: Электр тоғының әртүрлі ортадағы, яғни металдардағы, сұйықтардағы, газдардағы  табиғаты туралы ұғымды оқушыларға ойын элементтері арқылы түсіндіру.

Сынып окушылары екі топқа бөлініп жарыс ұйымдастырылды.

Құрал жабдықтар:

1) Қоржын

2) Секундомер

3) Бағалау парағы

4) Фишкалар

5) Үй тапсырмасы (әр командаға 2 сұрақ)

6) Конкурстық тапсырмалар

7) Жауап үлгілері

Ойын барысы

Әр командаға ат қойылады өз капитандарын тағайындайды.

І-гейм «Сергіту».

Әр топқа тарау бойынша қайталау ретінде 10 сұрақтан қойылады. Ал қарсылас топ сұрақтың дұрыстығын жазып бағалау парағындағы үлгі бойынша анықтайды. Сұраққа жауап іздестіруге 5 минут уақыт беріледі. Ең көп сұракқа жауап берген топ жеңеді.

ІІ-гейм «Теңге алу».

 Ойынға қатысушылар қоржыннан нөмірленген шарлар алады. Жүргізуші әр нөмірге сәйкес сұрақты оқиды. Өзара талдаудан кейін капитандар жауап берді.

ІІІ-гейм «Жорга».

Жүргізушінің сұрағына бұрын жауап берген топ озады. 3 сұрақ қойылды.

ІV-гейм «Сен-маган, мен- саган».

Үй тапсырмасы бойынша әр топқа 2 сұрақтан қойып, жауаптары тындалады.

V-гейм «Көшбасшыны қуу».

Сұраққа барлық қатысушылар жауап береді. Көбірек дұрыс жауап берген топ жеңеді (4-7 сұраққа жауап берген оқушылар топқа қосымша ұпай әкеледі) 2-ші, 3-ші, 4-ші, 5-ші геймдерге әр біреуіне 1 минут уақыт берілді. Сұраққа тез жауап берсе уақыт үнемдейді, оны баска сұрақтарға пайдаланады. Әрбір дұрыс жауапқа топ 1 ұпай немесе 1 фишкадан алады (барлық фишкалар бір түсті).

4 сабақ

Жеке - топтық жұмыс формасы (45 мин)

Бұл сабақта картачкалар, суреттер бойынша деңгейлік тапсырмалар орындайды.

Дидактикалық материалдардан.

5 сабақ

Реле сынық тест орындайды. (15мин)

Өздік жұмыс. Есептер  жинағынан. (30 мин)

І-тарау. Әр түрлі ортадағы электр тогы

І-нұсқа

1.     Металдардағы еркін электр зарядын тасымалдаушылар:

а)        электрондар;       ә) оң иондар;

б)        теріс иондар;       в) кемтіктер;

2.     Газдардағы электр зарядтарын тасымалдаушылар:

а)                    оң иондар;        ә) электрондар;

б)        теріс иондар;       в) оң және теріс иондар;

г) электрондар мен оң және теріс зарядталған ион­дар.

3.    Электролит арқылы электр тогы өткенде, электродтарда зат бөліну процесі:

а)        Электролиттік диссоциация;
ә) электролиз;

б)        рекомбинация;

в)        газдың иондалуы;

г)        а-в жауаптар ішінде дұрысы жоқ.

4.    Металл бұйымдардың бетін басқа металдың жұқа қабатымен жабу:

а)        гальванопластика;

ә) аккумуляторды зарядтау;

б)        гальваностегия;

в)        гальваникалык элементтер;

г)         а-в жауаптар ішінде дұрысы жоқ.

5.    Шала өткізгішке қандай қоспа қосылғанда кемтіктік өткізгішке ие болады?

а)        егер 3 валентті элементке 4 валентгі элементтің коспасын енгізсе;

ә) егер 4 валентті элементке 4 валентті элементтің қоспасын енгізсе;

б)        егер 4 валентті элементке 3 валентті элементтің қоспасын енгізсе;

в)        егер 3 валентті элементке 3 валентті элементтің коспасын енгізсе;

г)         егер 4 валентті элементқе 5 валентті элементтің қоспасын енгізсе.

6.    Шала өткізгіштің температурасы артқанда, кедергісі:

а) өзгермейді; ә) артады; б) 2 есе артады; в) кемиді; г) а-в жауаптар ішінде дұрысы жоқ.

7.    Электролит арқылы 0,5 А ток күші өткенде, 20 минут ішінде катодта 236 мг мыс жиналды. Мыстың электрохимиялық эквиваленті:

а) 0,394 мг/Кл; ә) 0,207 мг/Кл; б) 0,126 мг/Кл; в) 0,238мг/Kл; r) 0,112 мг/Kл.

8.    Катодтан 4 А ток өткенде 30 мин ішінде массасы қандай никель бөлінді? Ниқельдің электрохимиялық эквиваленті 2,03*10^-7кг/Кл.

а) =2 г; ә) =1,5 г; б) =0,5 г;  в) =2,5 г;  г) =3 г;

9.    Электролиздеуде 50 мин ішінде 9,7 г қорғасын бөлінсе, онда жүріп өтқен токтың күші қандай? Қорғасынның  элеқтрохимиялық  эквиваленті 1,074* 10^-6 кг/Кл..

а) 6А;      ә)4A;      б)  5А;        в) 3А;   г) 4,5A

10. Соққы иондалу нәтижесінде тізбектегі ток:

а) кемиді:       ә) артады;

б)аздап артады;      в) аздап кемиді;
г) а-в жауаптар ішінде дұрысы жок.

VІ-тарау. Әр түрлі ортадағы электр тогы

ІІ-нұсқа

1.     Элеқтролиттерде зарядты тасымаддаушы қан­дай бөлшектер:

а) электрондар мен қемтіктер;
ә)  электрондар;

б) оң және теріс иондар;

в) қемтіктер;

г) оң иондар.

2.     Шала өткізгіштерде зарядты тасымалдаушы бөлшектер:

а)        электрондар;                     ә) электрондар мен кемтіктер;

б)        оң және теріс иондар;    в) кемтіктер;        г) теріс иондар.

3.    Рельефті заттардың көшірмесін электролиттік жолмен дайындалуды:

а)        гальванопластика;

ә) аккумуляторды зарядтау;

б)        гальваностегия;

в)        гальваниқалық элементтер;

г)         а-в жауаптар ішінде дұрысы жоқ.

4.    Электролиттерде әр аттас иондардың молекулаға бірігу процесі:

а)        электролиз;

ә) рекомбинация;

б)        электролиттік диссоциация;

в)        термоэлектрондық эмиссия;

г)         а-в жауаптар ішінде дұрысы жок.

5.    Шала өткізгішке қандай қоспа қосылғанда электрондық өткізгішке ие болады?

а)        жауаптардың ішінде дұрысы жок:

ә) егер 4 валентті элементке 4 валентті элементтің қоспасын енгізсе;

б)        егер 4 валентті элементке 3 валентті элементгің қоспасын енгізсе;

в)        егер 3 валентті элементке 3 валентті элементтің қоспасын енгізсе;

г)         егер 4 валентті элементке 5 валентті элементтің қоспасын енгізсе.

6.    Қандай жағдайларда шала өткізгіш диэлектр бола алады:

а)         температура жоғарлағанда; ә) температура нольге тең болғанда;

б)        температура өзгермеген жагдайда; в) темпера­тура төмендегенде;

г) а-в жауаптар ішінде дұрысы жоқ.

7.    Электролит арқылы 2 А ток күші етқенде, 10 минут ішінде катодта 244 мг никель жиналды. Никельдің электро-химиялық эқвиваленті:

а) 0,304 мг/ Кл; ә) 0,238 мг/Кл; б) 0,126 мг/Кл; в) 0,394 мг/Кл;   г) 0,203 мг/Kл.

8.Катодтан 5 А ток өткенде 50 мин ішінде массасы кандай қүміс белінеді? Күмістің электрохимиялық эквиваленті 1,118*10^-6кг/Кл.

а)  16,8 г;    ә)  20,г;     б) 10г;   в)  8,4г;       г) 33,6 г.

9.    Тотияйын ерітіндісін электролиздеуде 40 мин ішінде 3,8 г мыс бөлінсе, онда жүріп өткен токтың күші қандай? Мыстың электрохимиялық эқвиваленті 3.94*10^-7кг/Kл

а) =5,4A;     ә) = 4A;        б) =3,8A;    в) =4,6A;  г) = 5 A

10. Жеткілікті жоғары температурада электрондардың металдан ұшып шығу құбылысы:

а)        электролиз:         ә) газ разряды;

б)        термоэлеқтрондық эмиссия;

в)        газдың иондалуы;

г)        а-в жауаптар ішінде дұрысы жоқ.

VІ--тарау. Эр түрлі ортадағы электр тогы.

1-нұсқа		2-нұсқа
№	жауап	№	жауап
1	А	1	Б
2	Г	2	Ә
3	Ә	3	А
4	Б	4	Ә
5	Б	5	Г
6	В	6	В
7	А	7	Г
8	Ә	8	А
9	В	9	Ә
10	Ә	10	Б

2.2. Әр түрлі ортадағы элетр тогы тарауы бойынша есептердің шығарылуы

Физикалық есептердің алгоритмі мына элементтерден құралады:

1. есептің шартын оқу;

2. шартты қысқаша жазу және оны қайталау;

3. суретін, схемасын немесе чертежін салу;

4.  есептің физикалық мазмұнын анализдеу және оны шығару жолдарын

 (тәсілдерін) айқындау;

5. шешу жоспарын құру және жалпы түрдегі шешуін орындау;

6.  шамалау және есептеулер;

7.  нәтиже анализі және шешуін тексеру.

                  Есеп 1. Мыс хлориды (CuCl₂) ерiтiндiсiн 2А токпен электролиздегенде қанша уақытта массасы m = 4,74г мыс катодта бөлiнiп шығады.

Шешуi. Мыс хлориды суда ерiгенде электролиттiк диссоциалану нәтижесiнде оның молекулалары Cu²⁺ және Cl ^- иондарына ыдырайды.

Мыс хлориды ерiтiндiсiн электролиздегенде массасы m мыс катодта бөлiнiп шығатын уақыт Фарадей заңы бойынша мынаған тең :

.

Сандық шамаларын қойып, уақытты табамыз:

τ = 2 сағат.

Есеп 2. Электрондық шоқ жазық конденсаторға ұзындығы 50 мм пластиналарға параллель ұшып кiрдi. Егер конденсатордың пластиналарының арасындағы өрiстiң кернеулiгi 15 кВ/м болса, электрондардың жылдамдығы қандай болады?

Шешуi.

Рис. 1

Электрондар конденсаторда қозғалғанда оның абциссасы бiрқалыпты қозғалыс заңымен өзгередi x=vt, өйткенi x өсiнiң бағытында оған күш әсер етпейдi, ал y өсiнiң бағытында электр күшi әсер еткендiктен, оның ординатасы бiрқалыпты үдемелi қозғалыс заңымен өзгередi: y = .

Электрондар конденсатордан ұшып шыққан сәтте оның координаталары

x = l = vt,

тең болады. Осыдан уақытты жойып:

(1)

табамыз. Үдеудi Ньютонның екiншi заңынан табамыз: , мұндағы F=eE.

Оны (1) өрнекке қойып,

табамыз.

Есеп 3. Қимасы 0,2 мм² тең өткiзгiштегi ток күшi 1А тең. Өткiзгiштегi еркiн электрондардың концентрациясы равна 510²⁸м³ тең. Электрондардың осы өткiзгiштегi реттелген қозғалысының орташа жылдамдығын табыңдар.

Шешуi. Өткiзгiштегi ток күшiнiң еркiн электрондардың концентрациясы және электрондардың реттелген қозғалысының орташа жылдамдығымен байланысын анықтайтын (5.2, §5.1) теңдеуiн пайдаланамыз. Осы теңдеуден электрондардың реттелген қозғалысының орташа жылдамдығы үшiн келесi өрнектi аламыз:

V=I/qnS.

Есептеп алатынымыз:

V=1A/1,6·10^-19Кл·5·10²⁸м^-3·0,2·10^-6м²≈6,25·10^-4 м/с

Есеп 4. Электр шамының 23° С қызған кездегi вольфрам қылының кедергiсi 4 Ом. 0° С температурадағы кедергiнi табыңдар. Вольфрам кедергiсiнiң температуралық коэффициентi 4,8·10^-3 К^-1 тең.

Шешуi. Кедергiнiң температураға тәуелдiлiгiн сипаттайты теңдеудi есептеймiз:

R=R₀(1+αΔt).

Одан:

R₀=R/(1+αΔt)=4 Ом/(1+4,8·10^-3 К^-1·296 К)=3,6 Ом

Есеп 5. Егер кремний диодтан өтетiн күш I=5,5 мА, ал кернеу U=0,7 В тең болса, оның керi бағыттағы тұрақты токқа кедергiсiн табыңдар.

Шешуi. Тiзбек бөлiгi үшiн Ом заңын қолданамыз:

I=U/R.

Демек:

R=U/R=0,7 В/5.5·10^-3А≈1,3·10^-3А

Қорытынды

Физика – қазіргі заманғы техниканың ғылыми негізі. Физиканы оқыту процесінде оқушыларды физиканың өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығындағы, транспорт пен медицинадағы аса маңызды қолданыстармен таныстыруға, автоматика туралы түсінік беруге, практикада кеңінен қолданылатын өлшеу приборларымен және құрал-саймандармен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыруға мүмкіндік туады. Оқушыларды қоғамдық пайдалы еңбекке дайындау үшін мұның үлкен маңызы бар.

10- кластардағы физика бағдарламасы әр түрлі ортадағы элетр тогы жөнінде толық қамтиды. Әр парагрофта білімдер жүйесін қалыптастыруға қажетті негізгі ұғымдар, физикалық шамалар туралы мағлұматтар, бірліктер мен оларды өлшеу тәсілдері туралы мәліметтер ендірілген. Физиканы оқытудың негізінде эксперимент алынған.

Физикалық практикум - лабораториялық сабақтардың жоғарырақ басқышы, оның мынадай ерекшеліктері бар: оқушылардың әр түрлі тобы түрлі жұмыстар орындайды; физикалық практикум жұмысы мазмұны жағынан фронталь жұмыстарға қарағанда күрделірек және оны орындау үшін, әдетте, көбірек уақыт керек болады.

Физиканың «Әр түрлі ортадағы элетр тогы» тарауы ең негізгі және оқушылардың қиын меңгеретін бөлімі. Оның негізгі түсініктері– элетрондық өткізгіштік, диэлетриктер, жартылай өткізгіштер, кедергінің температураға тәуелділік коэфиценті, асқын өткізгіштік, қоспалық өткізгіштер, диод, транзистор, разрядтар. Оқушылар осы негізгі түсінктерді мұқият даярланған тәжірибелер жүйесінің көмегімен терең түсінуі мүмкін.

Әр түрлі ортадағы элетр тогы – әр түрлі ортада ток өткендегі қабаттасатын физикалық процестерді қарастыратын тарау.

Әр түрлі ортадағы элетр тогы бойынша қойылатын тәжірибелерді қарапайым қондырғылардың көмегімен көрсетуге болады.  Оларды орындау техникасы қиын емес.

Орта   мектептерде   физиканы   оқытудың   алдында   төмендегі   негізгі міндеттер тұр:

•   оқушыларға физика бойынша бастапқы білімдер жүйесін беру;

• физика жөніндегі ғылыми зерттеулерде қолданылатын әдістер туралы түсінік беру, бұл әдістерді меңгеруге жәрдемдесу;

•  мектеп   оқушыларының   ойлауын   дамытуға,   олардың   бойында дидактикалық-материалистік көзқарастың қалыптасуына көмектесу;

•  оқушыларға политехникалық білім беруді, оларды қоғамдық пайдалы еңбекке және мамандық таңдауға әзірлеуді жүзеге асыру; Физиканың бастауыш курсы өзінің оңайлығына қарамастан, жүйелі білім беруге тиіс. Бұл жағдайда ол оқушылардың физикалық білімдерге деген қажетін толығырақ қанағаттандырады және олардың жоғарғы сыныптарда физика мен басқа да пәндерді оқып үйренуге дайындығын жақсартады.

            Әр түрлі ортадағы элетр тогын оқып үйренуде дамыта оқытудың мәселелері: логикалық, теориялық, ғылыми-техникалық, диалектикалық ойлау қабілеттерін дамыта оқыту қолданылады.Қорытындысында оқушылардың зердесі және шығармашылық қабілеттері дамып жетіледі. Әр түрлі ортадағы элетр тогында оқушылардың ой-өрісін кеңейтетін, логикалық ойлау қабілетін дамытатын жалпы танымдық әдістерді қолданып түсіндіретін материалдар көп. Әр түрлі ортадағы элетр тогында теориялық ойлаудың қалыптасуы  жалпылауға және идеялауға мүмкіндік туғызады. Оқушылар құбылысты оқып үйрену кезінде ең маңыздыларын бөліп алады,абстракциялайды,одан ары керекті қорытындылар жасайды, жалпыдан жекеге көшу дағдысы қалыптасады.

Лабораториялық практикум сабақтарында компьютерлік модельдерді қолданған өте пайдалы, өйткені оқушылар тәжірибе жүру процесіне белсенді қатысуын жақсартады. Сонымен қатар көз көре алмайтын құбылыстарды жақсы көріп ойлау қабілеттілігін дамытады. Компьютермен өткізген практикум сабақтар өте ұзақ жүргізілетін және кей жағдайларда сол тәжірибелерге арналған қондырғылардың болмағанда күрделі құбылыстарды зерттеу өте эффективті әдіс болып табьілады. Сонымен қатар тәжірибені бір емес, бірнеше оқушылар жасауға болады

Ғылыми-әдістемелік журналдардан үзінділер келтіріліп, қолданылған әдебиеттердің құрамына енді.

                    Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Б.Кронгарт В.Кем Н.Қойшыбаев Физика 10-сынып, жаратылыстану –математика бағыты, Алматы «Мектеп»2006ж

2.Г.Я. Мякишев, Б.Б. Буховцев, Физика 10 класс, Алматы, «Рауан» 1996

3.Шахмаев   Н.А.,   Каменцкий   С.Е.   Демонстрационные   опыты   по электродинамике. М. 1973

         4.В.П.Орехов А.В.Усова Физиканы оқыту методикасы,Алматы «Мектеп»1987

         5.Б.Е.Акитай Физиканы оқыту теориясы және әдістемелік негіздері,Алматы 2006

         6.М.Құдайқұлов Қ.Жаңабергенов Орта мектепте физиканы оқыту әдістемесі,Алматы «Рауан» 1988

         7. Методика преподавание физики в средней школе: Молекулярная физика. Электродинамика, М. «Просвещение», 1985

         8. «Математика және физика»ғылыми-әдістемелік журналы ,№6,2011

         9.«Математика және физика»ғылыми-әдістемелік журналы ,№4,2008

         10.«Физика»  Республикалық ғылыми-әдістемелік журналы ,№6,2011

         11.Шамаш   С.Я.   Физический   практикум   в   восмилетней   школе.   М., «Просвещение», 1964

         12.Т.Д.Бердалиева Г.Қ.Қоңырбаева Б.Қ.Бекмұрзаева Физиканы оқыту әдістемесі пәнінен лабораториялық жұмыстар жинағы,Шымкент  2010

         13. В.А.Буров Ю.И.Дик Практикум по физике с средней школе,Москва «Просвещение»1982г

         14.Н.Ілиясов, Е.Көшеков - Оқушыларды физика есептерін шығаруға үйрету әдістемесі. «Математика және физика» ғылыми-әдістемелік журнал, Алматы, «Әдіскер-мұғалім» редакциясы, №2, 2004

         15.  Р.Башарұлы,     Т.   Нұрбатырова  «Физикадағы     есептер  мен  оқу

экспериментінің   жүйесі».   «Математика   және   физика»   ғылыми-әдістемелік журнал, №4,2003.

            16.С. Даулетқұлов   «Есептер мен демонстрациялық  тәжірибенің  мәні».«Математика және физика», ғылыми-әдістемелік журнал, №6, 2003

         17.WWW.Physe.kz.

Түсiнiктеме сөздiк

Ø Вакуум - газдың сиретiлуiнiң оның молекулаларының соқтығысуын ескермеуге және еркiн жолының орташа ұзындығы -дiң газ тұрған ыдыстың өлшемi d-дан аса үлкен ( ) болатын деңгейiң айтады.

Ø Газ разряды- газдағы электр ток

Ø Кемтiктiк өткiзгiштiк- кемтiктердiң реттi орын ауыстыруанан болатын өткiзгiштiк.

Ø Газды иондау – электрондардың атомдардан немесе молекулалардан бөлiнiп кетуi.

Ø Иондар - бiр немесе бiрнеше электрондарды жоғалтқан немесе өзiне қосып алған атом мен молекулалар.

Ø Тәуелдi газ разряды - сыртқы ионизаторлардан пайда болатын газдың электр өткiзгiштiгi: қатты қыздырудан, әр түрлi сәулеленуден

Ø Тәуелсiз газ разряды - электр тогының газдан сыртқы ионизаторларға тәуелсiз өту құбылысы.

Ø Жартылай өткiзгiш - кедергiсi кең көлемде өзгере алатын және температурасы жоғарылаған сайын кедергiсi тез азаятын заттар.

Ø Жартылай өткiзгiштi диод - бiр p-n-аусуы бар жартылай өткiзгiш.

Ø Қоспалық өткiзгiштiк - жартылай өткiзгiштердiң кристалдық торларына қоспаларды (қоспалық центрлерiн) еңгiзуiнен болатын электрөткiзгiштiк.

Ø Асқын өтгiзгiштiк – Кейбiр заттардың электр кедергiсi төмен температурада кенет 0-ге төмендейтiндiгi.

Ø Жартылай өткiзгiштердiң меншiктi өткiзгiштiгi - таза (қоспасыз) жартылай өткiзгiш кристалындағы еркiн электрондардың және кемтiктердiң қозғалысынан болатын өткiзгiштiк.

Ø Транзистор - екi p-n-аусуы және электр тiзбекке қосылатын үш ұштары бар жартылай өткiзгiштi прибор.

Ø Вакуумдегi электр тогы - вакуум күйдегi электродтар аралығындағы өткiзгiштiк.

Ø Электолиз - электродтарда, электролиттердiң құрамына кiретiн зат бөлiнуi

Ø Электролиттер - ток тасушылары иондар болатын сұйық жөне қатты заттар.

Ø Электрод – белгiлi электрлiк потенциалы бар прибордың бөлiгi болатын өткiзгiш.

Ø Электрондық өткiзгiштiк – электрондардың қозғалысынан пайда болатын өткiзгiштiк.

Ø Электронды кемтiктiк ауысу - монокристалдық өткiзгiштiң кемтiктiк өткiзгiштен электрондық өткiзгiшке ауысатын ауданы.

Ø Электронды-сәулелiк түтiкше - термоэлектрондық эмиссия құбылысына негiзделген құрылғы.