Әлихан Бөкейханов қазақ руханиятының «әліппсін» жазды

Әлихан Бөкейханов қазақ  руханиятының «әліппсін» жазды

                                                                                               Касабаева Жазира Назаркызы

 қазақ тілі мен әдебиет        мұғалімі  Қарағанды қаласы

      Тарихи дамудың сұранымы түрік тұқыммының бір ұлын Исмайыл Гаспыралыны 20 жасында Әл-маржани секілді Бұхара медресесіне емес Париждің Сорбона университетіне жетектеп апарды рас ол Францияға дейін Воронеж бен Мәскеуде аз-кем Стамбулда оқығанды Елге оралған соң өмірінің соңында дейін Ресейде Мұсылман халықтарының құқы аяққа тапталмауы үшін күресті Бақшасарай халқы сыйлаған муддарс те қала әкімі де болды Мұсылман халқын шындап ағартуды ойлаған қайраткер әліппеден бастап танымдық кітаптарға дейін өзі жазып басқаларға үлгі көрсетті 1883 жылдан бастап өмірінің соңына дейін ағарту бағытын ұстаған Тәржіман газетін шығарып тұрды Қаншама журнал кітап жинақ шығарды Патша өкіметі тарапынан жаңа көзқарас қтаң бақылауға алынған шақта жалғыз қайраткердің осыншама батыл істерді үзбей жүргізу үшін тәуекелшілдік қана емес терең білім сындарлы ой көркем сабыр ақ-адал жүрек қажет болса ол қасиетті Құдай Исмайыл Гаспыралы дарытқан еді

            Бүгінгі күні саналы қазақ Әлихан Бөкейхан десе ойланып хәм тебіреніп қалады өйткені қазір бізде білтенін жануға шығарылған бөлігіндей зиялылық болса соның негізін Алихан мен Ахметтер қалағанын іштей сезінеді Сондықтан да шығар Алаш аты естілсе сергек қазаққа бағзы замандағы ұран емес Әлиханның аты мен заты елестегендей болады. Расында ол-әл-әзірге елес қана. Ішіміз бен сыртымыз шын зайырлыққа толғанда Әлиханның арман-мұраты да орындалар Әлихан қазақпен бірге жасап идеясы санамызда өрістер Өскен еңсе көтерген халқын сезініп рухы марқаяр соңғы кезде біз бір құбылысты байқап жүрміз. Елде оқыған-тоқыған жастар тіпті білікке тілеуқор қарапайым адамдар дүниеге келген перзенттеріне Әлихан деп ат қоя бастады. Солардың төрт-бесеуін танушы едік «Неге осы есімді таңдадыңыздар?» деп сұрасақ, бәрі де алаш серкесінің өзіндей болмаса да сөзін түсінетіндей болсын дейді. Осы тақылеттес жауапты естігенде біз толқып кеттік. Ертеңімізге сенгендіктен ертең қайраткер ақын М .Шахановтың «Мені неге Мұхтар қойған?» дегеніндей, олар да есімінің сырына үнілер... Әрине, Алла қаласа! Әйтпесе сол алыстағы ата-анаға бар болғаны 2000 таралыммен шыққан Әлекеңнің екі жинағы жетті деп ойлаймыз. Жетсе елшіл БАҚ-тың көзі ашық қандастың арқасында жетті

           Бір кезде «Ә.Бөкейхановтың еңбектерін ауызға алған бүгінгінің мәселесіне әлекеңдердің пайымы мен ой сабақтаған бірде- бір қайраткерді, депутатты көрмедік» деп түніле жазсақ, қазір ел ықыласын сезініп жақсылықтан үміттеніп отырмыз.

         Қазақ қауымын жанарту қозғалысының басында тұрған Әлиханның қызметін бірыңғай саясатпен шектеуге болмайды. Алаштық кезеңнің күллі зәрулігін сезінген ол. «Білгенді қылам дегенге жұрт керегі қойып жатыр ма?... Мен сыңшы фарызын (руханият жанашыры деп түсініңіз) өткеруге құл болдым»,- деп жазды.

     Қаламгерлік ныспысына «Қыр баласы» деген атауды қалаған автор: «Көріті болмаса да, кең жазиралы, бөтеннің қолы жетпейтін қазақ даласы перзенттерінің бойындағы бұлалықты, саф ұлттық сипатты, халықтық даралық қасиетті ұзақ уақыт сақтап келді. Дала ана өзгенің ықпалынан қорғағандықтан қазақтар дәстүрін мінез құлқын өмір сүру салтын сол күйінде сақтады. Ұлт ұйысты «Алаш» деген ұранға тік тұрып бауырына көмекке келді. Қазақтың осы ерекше және қызық өмірі айнаға түскендей бай һәм сан-  салалы ауызша поэзиясынан көрінді»                                 Ә.Бөкейхановтың бұл зерттеуі көркем өнер мен тарих байланысын зерделеудің бағдарын анғартады. Қаламагер шын тарихтың эпикалық санада жаңғаруын байыптайды. Мақаланың ой астарынан «қазақ тарихын жоқ деме, қазақ поэзиясын осал деме,  эпикалық сананы тұрлаусыз деме» деген автор пікірін ұғамыз

          Ә.Бөкейханов Қалқаман-Мамыр жанрын «тарихи хроника» деп анықтайды. Қалымгер пікірінше, оқиға өмірден алынған ел аузында жүріп, Шәкерімнің жырына арқау болған. Енедш,  шарт-  шығармада Қалқман-Мамыр заманындағы «қазақ жұртының салты, қазақ мінезі, қазақтың іс қылығы» көрінуі керек.

          Әлихан көп бергеннен көп сұралады дей отырып аталған мәселе бойнша Шәкерімнің жақыннан қайырып  ойдағыдай толымды қылып жазбағанын жанашырлықпен сынайды. Қаламгер Шәкерім жырының маңызын көкейкестілігін жоққа шығармайды бірақ, жалпы әдебиеттің келешек өрісі мен өрісі үшін елеулі ескертпелер жасайды. Бірінші ескертпе шығарма оқиға болып жатқан дәуірдің тынысын көрестуі керек. Кейіпкерлер сол жақтың ұғым, түсінігімен сөйлеуі қажет. Екінші, ескертпе шығармадағы оқиғалар дамуы ситуация бейнелер сипаты өмірге жақын болуы шарт. Әлиханмен сырлас, алашымен мұңдас Шәкерім қаржы әдебиеттегі көкейкісті мәселелерді қамтыған аталған мақалаға түсіністікпен қарады.                        Ә.Бөкейханов жаңа сападағы көркемдігі мен ағартушылығы тең  авторлық әдебиеттің тезірек өркендеуін қалады. Бұл - әлемнің бар ұлт-азаттық қозғалысы тұсында руханиятта байқалатын құбылыс. Бұл кезде елді ояту, ағарту, дұрыс бағытқа салу басты мақсат болды. Рухани жүйенің бәрі осыған жұмылды. «Қазақ» оқырмандарына арналған бір мақаласында Әлиханның «Жұрт надан, газета оқушы жоқ болса, бұған Шекспир, Толстой да  түк амал қыла алмайды. Адам шеберлігі араласып іс қалмаса таудай алтын - өлі бір қазына» -  деп жазуы бұл ойымызға дәлел.

              Әлиханның шынайы тұрпатты авторлық әдебиетке айрықша үміт артуы 1905 жылы жарияланған. Абайға арналған мұнақып мақаласынан бастау алды. Бұл еңбек орыс тілінде жазылған. Жалпы, Әлиханның Абай мұрасына қатысты қызметін өзінің мақалаларынан білеміз. Кәкітай қазасына байланысты мақаласында ол: « Абайдың тәржіме хәлін жазған –Кәкітай... 1904–інші жылы «Абай марқұмның өлеңін кітап қылып басыңдар» деп балаларына хат жаздым. 1905–інші жылдың әпрел аяғында Кәкітай Абайдың жазба кітабын алып, Омбыдағы маған келді» деп жазады. Бұл деректі Әлихан мұрасын зерттеуші Сұлтанхан Жүсіп: «1906 жылы 9 қаңтарда Әлихан нақақтан тұтқындалып, Павлодар түрмесіне жабылған кезеңде, оның портфолінен Абай өлеңдері көшірмесінің қол жазбасы шыққан» деп дамытады. Сонда Абайды тану мен танытуға деген ықылас алғаш Ә.Бөкейханов тарапынан байқалған. Біздіңше, бұл еңбегінде Әлихан Абайтануға қатысты бірқатар негізгі мәселелерді анықтаған.Ең алғаш ақынның шығармашылық бастауы фольклормен сабақтасып жатқанын көрсеткен. Зерттеушінің ендігі бір табысы– ақын дүние танымына әсер еткен негізгі күштің бірін байыптауы.

        Әлихан Бөкейхановтың әдеби-эстетикалық таным– түйсігінің биік шыңы – «Ән-өлең һәм оның құралы» атты мақаласы. Бұл роман жанрын талдаған еңбегінен алты айдан кейін жарық көрген. Қаламгердің «ән-өлеңи» деп отырғанын біз бүгін бір-ақ сөзбен – «ән» сөзімен ғана айтамыз. Мақаланы жазу үстінде Әлихан әрі суретші, әрі сыршал, әрі ғалым ретінде көрініп отырады. Бұл тандем қайраткер шығармашылығының әлеуеті мен тегеурінін байқатады. Бұл құбылысты Алаштың рухани сұранымына Ә.Бөкейхановтың қосқан үлесі деу орынды.

             Бүкіл мағыналы өмірін халқының азаттық алып, еркін болуына арнаған аяулы азаматтың соңғы демі біткенше сол мақсат жолында жасаған қызметі сан қилы. Ол – Ресей жергілікті және қалалық қоғам қайраткерлері cъезінің делегаты, Ресейдің І Мемлекеттік Думасының және мұсылман халықтары съезінің депутаты, IV Мемлекеттік Думаның мұсылмандар фракциясының Бюро мүшесі, ғұлама ғалым – ормантанушы, экономист, мал шаруашылығын зерттеуді ғылыми жолға қоюшы, тарихшы, этнограф, әдебиеттанушы, аудармашы, әрі публицист ретінде қазақ халқының саяси-әлеуметтік, мәдени-рухани тарихында өшпестей із қалдырған ұлы тұлға.

Пайдаланған  әдебиеттер

1.     Бокейханов А. Шыгармалар. Сост. М.Койгельдиев. Алматы 1994ж.

2.      Дулатов.М   Шыгармалары. Алматы 1991ж.

3.     « Аңыз адам» журналы №20 2011ж.

4.      «Қасым» журналы №8 2011 ж.