"Ұлытау-Қазақ Хандығының орталығы" 7-сынып

• 1 слайд

  Тарих пәнінің мұғалімі: Акпарова К.С.
  Тақырыбы:
  “Ұлытау - Қазақ Хандығының орталығы”
  
  “№ 133 негізгі орта мектеп” КММ
  

• 2 слайд

  Мақсаты: Ұлытау – ұлттың ұясы, бар қазақтың басы қосқан, ел, халық болуға ұрандаған жер екенін, ұлттың өткенінен сыр шертетін, қазақ хандарының, батырларының жігерін олардың тарихын жан-жақты қарастыру.
  Міндеттері.
  1. Ұлытау өңіріндегі тарихи матералдарды жинақтау,жүйелеу;
  2. Кітапхана, өлкетану мұржайдан Ұлытау тарихы туралы деректерді жинау;
  3. Өленің тарихына өзгелердің қызығушылығын артырып, этнотуризмді дамытуға үлес қосу.
  Жұмыстың өзектілігі:
  Ұлытау ауданындағы біздің еліміздің, қазақ халқының қалыптасуына бірден-бір алғышарты, негізгі іргетасы. Өлкенің тарихын зерделеп, мақтана білу.Өйткені өз тарихын білмеген , болашақты бағалай алмайды.
  Гипотеза (болжам):
  Ұлытау өңіріндегі ескерткіштер туралы көптеген мағлұматтар алып, ары қарай зерттеу жобаларына жол ашылады, біз ұстанып отырған бағыт бойынша, Қазақ Хандығының орталығы болғандығы жайлы ескерткіштерін, тас мүсіндерін, мазарларын көруге, зертеуге оңай бағыт-бағдар ұсынылады.
  Қорытынды:
  Біз ұсынатын этнотуристік бағытты әрбір қазақ баласына қол жетімді етіп жасау, себебі бүкіл адам баласы өз тарихын біліп, ұлттық сана сезімі жоғары және рухани байлығы мол болу керек.
  

• 3 слайд

  Маршутртық карта
  Елбасымыздың Ұлытау туралы айтқан сөзі
  Жобаның мақсаты
  Бұланты шайқасы
  Кесенелер
  Ұлытау туарлы мәлімет
  
  Ұлытаудың тарихы
  Шайқасқа қатысқан батырлар
  Шайқаста рух көтерген жыраулар
  «Ұлытау - ұлт ұясы»
  

• 4 слайд

  “Ұлытау- өте қасиетті жер.
  Ұлытау деп аталуының өзінің
  тарихи мәні бар”
  Нұрсұлтан Назарбаев
  Киелі Ұлытауда 1993 жылы 15 қыркүйекте Президент Назарбаев Н.Ә үзенгі ағытып, хандардың ханы Алаша хан мен Жошы ханың күмбезін көзімен көрді. Бүкіл әлемге аты мен даңқы кеткен Ақсақ Темір ескеткіш белгі қалдырған “Алтыншоқыға” көтерілді.
  Монумент 2005жылғы 15 кыркүйекте ашылды. “Бұл ескрткіштің осынау Ұлы дала төсіндегі көне де қасиетті Ұлытауда орнатылуы кездесоқ емес. Ұлытау – қазақтың көне ғасырлық тарихында ұлан ғасыр оқиғаларды бастан өтерген, ел басына күн туған шақтарда халқымызға пана болған, хандарымыз өз ордаларын, билеріміз бен батырларымыз бастарын қосып, елдік мәселелерде шешкен, киелі де құнарлы, әрі қазыналы өлке”, - деп жазды Призидент Назарбаев Н.Ә Манументтің ашылу салтанатына байланысты жолдаған құттықтау хатында.
  
  

• 5 слайд

  
  Ұлытау-
  ұлт ұясы
  Қазақ елі алып Евразия құлрлығының тең ортасын ойып алып иеленіп отырағанын ескерсек, онда Ұлытау – Жазқазған өңірі бүкіл Ұлы даланың тірек нүктесін екенін білеміз.Мұнда Европаның Швейцария, Нидерланды,Дания сиақты мемлекеттерін еркін орналастыруға болды.
  Ол бірнеше жүздеген жылдар түркі-мұңғыл көшпенділердің хандары, батырлары, ақсүйектері, дегдар топтары мекен қылған саяси-мәдени орталығы болды. Қазақ хандығының, атақты тайпа көсемдерінің мүрдесі жерленген пантеон да осы жерде.
  
  

• 6 слайд

  
  
  Ұлытау баурайынан киіз туырлықты, ағаш уықта елдің қалың қолын бастап Жошы ханның ұлы Бату 1235 жылы «жеті жылдық» Соғысқа тәуекел етіп аттанған. Қазақ даласының кіндік өңірінде 13-ғасырдың 1-ші жартысында Ақ орда билеушісі Орыс хан, Алтын Орда билеушілері Едіге мен Тоқтамыс болған. Ұлытауда сонау Шыңғысхан заманында Төлебидің бабасы Майқы би бүкіл Алаш баласына енші бөлген деген аңыз бар. Сонда Ұлытау бүкіл үш жүздің баласын ортақ жазғы орда болып белгіленген. Үш жүздің қазақ болып бірігіп, бір ту астына жиналып, енші алысқаны туралы таңбалар қасиетті тудың төрінде Таңбалы тасбұлақта әлі тұр.
  
  

• 7 слайд

  .
  .
  Жошы хан мазары
  Ұлытау жерінде әйгілі Жошы ұлысы керегесін керген (ХІІІ ғасыр). Алтын Орданың алғашқы астанасы осында орналасты. Дешті Қыпшақ мемелкеті мен Қазақ Хандығы шаңырағын көтерді Еңселі ескерткіштердің бірі – Жошы хан мазары. Жошы есімі- көпке мәлім. Шыңғыс ханның сенім артқан ұлдарының бірі. Талантты қолбасшы ретінде әйгілі. Шыңғыс ханның балаларының ішіндегі ең ержүрек, ең еркөңілді әрі адамгершілігі мол Жошы болған деседі. Мазардың бітімі қараған сайын түрлі ойға қалдырады. Тілсіз, жансыз осы дүниенің өзінен дүлей күш белгісін, қату қабақты, ықтырып жіберердей айдарды аңғаруға болар еді. Маңына тірі пендені жоғалтқысы келмейтіндей. Кесененің үстіндегі күмбез сырты көк түспен сырланған. Бабаларымыз көк тәңіріне табынғанындай көк түсті пір тұтқан-ау, сірә. Тәуелсіздікке жеткен бүгінгі уақытта туымыздың түсін көк қылып өте дұрыс жасаппыз
  

• 8 слайд

  Алаша хан мазары
  (ХІІІ-ХІV ғасыр)
  
  
  
  Ел аузындағы аңызда Алаша хан ордасы Ұлытау төңірегінде болған.Ұлытаудан ағатын Жаңғабыл өзенінің бойында үлкен сарайдың орны әлі бар. Жергілікті халық оны Алаша хан ордасы деп атайды. Алаша ханның енді бір сарайы сол маңдағы Қаракеңгір өзенінің бойында. Шежіре деректерінде Алаша хан әңгімесі маңғол дәуірінен бұрын шыққанын көрсетеді.
  Қаракеңгір өзенінің оң жағасында ХІІІ-ХІV ғасырлардағы сахаралық сәулет өнерінің үлгісінде салынған. Халық аңызына қарағанда, Алаша ханның атына лайықты, оның күмбезін алаша кілемнің түрімен нақыштап шығарған.Кірпіштер өрілген. Мазарға кіргеннен кейін сол жақта баспалдақты қуысы бар. Сонымен жоғары көтеріліп, айналма екінші қабатқа, одан кесене үстіне шығуға болады. Кірпіштердің бетінде ру таңбалары, ою-өрнектер бейнеленген. Іштегі шағын терезелерден күн сәулесі түсіп тұрады. Осы уақытқа дейін шыдап келген кірпіштің мықтылығын айтсаңызшы! Жылқының қыл құйрығын турап, биенің сүтіне илеген екен дейді.
  Ғалымдардың айтуы бойынша, ескерткіш оғыз-қыпшақ заманындағы (Х-ХІІІғ.) сәулет өнерінің үлгілеріне жатады.
  

• 9 слайд

  Қият тайпасының тумасы, күйші, мерген, ер домбауыл қолына қобызын алып, күмбіретіп, тебірентіп, мөлдіретіп сарының шығарған қалқанына қуаныш пен жұбаныш сыйлаған.
  
  Домбауыл кесенесі
  Жошы хан мазарына таяу маңда Домбауыл кесенесі көзге түседі. Кесененің сырт пішіні киіз үйге ұқсас. Қазақ оны «үйтас», «дың» депте атайды, өз замандағы сәулет өнерінің үлгілерінің бірі. Қызыл сұр граниттен қаланған. Кесене ішіне баспалдақ арқылы кіреді. Реті келгенде айта кетейік, Семей жеріндегі Қозы Көрпеш – Баян Сұлу мазары да осы құрылысқа ұқсас.
  
  

• 10 слайд

  
  
  
  Қойлыбай бақсы
  Ескілердің әңгімесінше, ат жарысының біріне өзінің қобызын қосқан. Жарыстың алдындағы сәйгүліктердің қарасын көргенде, Қойлыбай аруағын шақырып, қолына қылышын алып бақсылық ойынын бастап, сарын айтады. Кенет дауыл тұрып, ысқырған жел соғып, шаң-тозаңды аспанға көтереді.
  Қыпшақ руынан кейін әйгілі Қойлыбай бақсы шықты. Қазақтың жақсы – жайсаңдары, тарихи тұлғалары рудың, бір жүздің ғана ұлы перзенттері тегін емес, олар ұлтымызға ортақ бір мақтанышымыз, дарабоз, даналарымыз ғой. Бірақта «Ата- айтқанның айыбы жоқ». Қойлыбай – қыпшақ, оның ішінде бұлтың. Қойлыбайдың шыққан тегінің – қыпшақ, оның ішінде бұлтың екендігіне нақты дәлел – Қазақтың Ұлттық ғылым академиясының тарих, археология және этнография институтының қолжазбалар қорында сақтаулы тұрған Қожаберген Толы-байұлының «Ер Қойлыбай» жыры. Ол қазақ халқының шыққан тарихын жырға қосып, «Ата тек» деген дастан, 1723 жылғы қазақ халқының өміріндегі ауыр кезеңге арнап атақты «Елім-ай» дастандарын жазған.
  
  

• 11 слайд

  «Алтыншоқы»
  Азияның арыстаны атанған атақты Ақсақ Темір де осы өңірге ат шалдырған. Ұлы қолбасшының тарихшысы Шарафадин Әли Иезди өзінің еңбегінде былай деп жазған: «Темір Ұлытауға келгенде алдымен осы таудың басына шығып, төңіріндегі көк жасыл дала мен тауларға ұзақты күнге телміре қараумен болды. Содан соң әскерін жинап сол жерден үлкен құлыптас орнатуға бұйрық береді. Шеберлер тасқа қашап жазып, ұзақ жылдарға жететін мәңгілік ескерткіш қалдырды». Сол тастағы жазу мұнау: « Тарихтың жеті жүз тоқсан екінші қой жылы. Жаздың ара айы. Тұранның сұлатны Темір бек жүз мың әскерімен Тоқтамыс ханға соғыспаққа жүреді. Бұл жерден өтіп бара жатып, белгі болсын деп осы жазуды қалдырды. Тәңірі нәсіп берсін. Иншалла, Тәңірі бұл кісіге рақым қылып, барша адам алып жүрсін». Осы тасты тапқан ұлтымыздың ардақты перзенті Қ.Сәтбаев. Тас қазіргі күні Санк-Петербургтегі Эрмитажда орын алған. Ұлытаудағы тас үйілген жер Алтыншоқы атауымен белгілі.
  Алтыншоқы. 1391 жылы Әмір Темір (Ақсақ Темір) Алтын Орданың ханы тоқтамысқа 200 мың әскерімен қарсы шығып, Ұлытауға келіп ат басын тіреген.
  

• 12 слайд

  «Хан Ордасы»
  Қазіргі Ұлытау ауданының Аманкелді ауылына беттер тас жолдың оң жағында «Хан ордасы» аталатын тарихи орын бар. Қазақтың хандарына осы жерде құрмет көрсетілген. Қалың қауым болашақ ел басқарушыны ақ киізге көтеріп, хан тағына отырғызған. Елбасы 1993 жылы Ұлытауда болғанда, «Хан ордасына» соғып сол бабалар дәстүрін ырым етті.
  Хан Ордасы.
  Ә.Марғұлан сызбасы
  

• 13 слайд

  Басқамыр
  
  
  Араб географы Әл-Идриси қимақтардың 16 қаласы болған, олар сауда жолдарында, өзен, көлдердің жағалауларында, таулы аймақтарда және кен көздері бар жерлерде орналасқанын жазады. Маңызды сауда орталығы Хакан астанасы болды. Қала темір қақпасы бар, биік дуалдармен айнала қоршалған. Тауларда көбіне бекініс салынған. Бекініс айналасы ор сумен толтырылады.
  Әл-Идриси суреттеген қалалардың орны Ұлытаудың далалы аймақтарында табылған. Ол қазақ даласында 3 ірі тайпалық одақ – қыпшақ, қаңлы, оғыздар өмір сүрген. Әл-Идриси оларды ғұз деген атпен біріктіреді. Олар шығыстағы (Арал теңізі) ғұз халқының хандаг елінен солтүстіке дейін тізбектеле орналасқан. Ол сонымен қатар Ұлытау және Торғай далаларына тарихи-географиялық сипаттама береді. «Бұл таулар ғұз еліндегі Асқарун деген таудан бастау алатын Руза өзенінің солтүстік жағалауында. Осы өзен арқылы Хиам және Джаджан қалаларына барады. Қала арасындағы жол 7 күндік». Әл-Идриси Ұлытауды топографиясын Гуруз (Ырғыз-Шалқар) көліне құятын Үлкен Торғай бассейнімен байланыстырылады. Аралдың құмды аудандарында және Сарысудың төменгі ағысында тұратын елді-мекендерді атай отырып, олардың Талас бойындағы халықтармен соғысқанын жазады. Араб географы Ұлытау және Жезқазған аудандарының тарихи-географиясын суреттеп, осы жерлердің маңызды металлургия орталығы болғандығын және халықтың мал шаруашылығымен, алтын, күміс, мыс балқытумен, саудамен айналысқанын атап өтеді.
  
  

• 14 слайд

  Бұланты шайқасы
   
  Бұланты шайқасы- 1727 жылы Ұлытау өңіріндегі Бұланты және Білеуті өзендері аралығында қазақ жасақтарының жоңғар басқыншыларымен болған соғыс.
  1728 жылдың көктемінде Ұлытау етегінде Бұланты өзенінің жағасында «Қара сиыр » деген жерде қазақ жерлерінің жоңғарлармен ірі шайқаста болды. Ұлытау өңіріне енуді көздеген жоңғарлар 1726ж. Шұбар теңіз шайқасында қазақ жасақтарынан жеңіліс тапты. Артынша Бұланты мен Білеуті өзендері арасында ұрыс болды. Қазақ жасақтары жеңіске жетіп, жоңғарлар Ұлытауға жеткізбей тоқталды. Осы жеңістен кейін “Қалмаққырылған ” деп аталды.
  
  

• 15 слайд

  
  Өз заманының көрнекті қол басшылар:
  Қаракерей Қабанбай, Шақшақ Жәнібек, Тама Есет және басқалар Әбілқайыр хан мен Қанжығалы Бөгенбайдың жалпы басшылығы мен ынтымақты қимыл жасай отырды.
  Осы шайқастардың қаһармандық рухын бізге дейін Үмбетей жырау, Ақтамберді жырау, Бұхар жырау туындылары жеткізді.
  
  

• 16 слайд

  Қазақ халқының ұлы ғалымы Қаныш Сәтбаев: «Орыстарға Кремль қандай қадірменді болса, меніңше ел үшін Ұлытау да соншалықты қадірлі» деп Ұлытаудың тарихи маңызын ашып көрсетті.