МБОУ
Калининская СОШ
Мастер-класс
«Чағын
туғаннарың»
Составители:
Чистыгашева
Л.А.,
Топоева
М.В.,
учителя
начальных классов
Кӧстее: Пiстiӊ
хакас чонныныӊ тiлiнде,
туған - чағынна хап-орта адап туғанназар сын сӧстернi пiлiп
алары.
Пӧгiннер:
1) олғаннарға хакас чонныныӊ тiлiнде
туған-чағынны орта адаап туғанназар сын сӧстердеӊер оӊнар пирерi;
2) хакас чонныныӊ пурунғыдаӊ туғаннасчатхан кибiлерiнеӊ,
оӊдайларынаӊ алғыда таныстырары; 3) хаҷанаӊ килген туған-чағыннарныӊ
танығларыныӊ ӧзенiн олғаннарныӊ
чӱрек-паарына сииртерi.
Методтар: диалог,
чайаачы - iстезiг
тоғыс, искен-кӧрген нимедеӊер чоох.
Технологиялар: Оменеӊ
тоғыс: Угренҷi+ Угретчi,
информационнай, кирексiнiстi
орта турғызар тоғыс (проблема).
Олғанарнаӊ хада тоғынҷаӊ формалар:
Оменеӊ, пос алынҷа, iкi
кiзi
тоғынары.
Кӧзiдiлiг
нимелер: презентация "Полған на пала позыныӊ
туған-чағыннарынаӊар", туған-чағыннарынаӊар сомнары, "Минiӊ
родымныӊ тамырлары".
Мероприятиянiӊ
чӧрiмi
I.
Тимнелiг
тус.
II.
Сарын "Арлығ аалҷыларым"
(Инсценировка оӊдайнаӊ толдырылча)
Сӧстерi
паза кӧӧ Александр Саможиковти
Тасхар сығып, сахтап
полбадым сiрернi,
Аарлығ аалҷыларым, аарлығ
аалҷыларым.
Улуғ хазанға мин хой идiн
хайнадып,
Сахтап полбадым мин,
аарлығ аалҷыларым.
Улуғ хазанға мин потхыны
хайнадып
Хаҷанох сахтадым, аарлығ
аалҷыларым.
Улуғ хазанға мин айран ас
турғызып,
Хаҷанох сахтадым, аарлығ
аалҷыларым.
Ыр хозымны:
Иртiӊер,
иртiӊер
алтын стол кистiне,
Аарлығ аалҷыларым, аарлығ
аалҷыларым.
Иртiӊер,
иртiӊер
алтын стол кистiне,
Аарлығ аалҷыларым, аарлығ
аалҷыларым.
III.
Любовь Антоновна.
Угретчi
мероприятиезiнiӊ
темазын паза пӧгiнi
искерче.
Пӱӱн пiстiӊ
хакас чонныӊ тiлiнде,
туған-чағынны орта адап туғаннасчатхан кибiрлерiнеӊ,
оӊдайларнынаӊ алғыда тынызарбыстар.
IV.
Любовь Антоновна "Чағын
туғаннардаӊар"
Ӱгретчi:
Хакас чон хас-хаҷаннаӊ тӧлдеӊ тӧлге ағылчатхан кибiрлерiн,
позытпин пик тутхан.
Чиитер ууҷаларыныӊ
родындағы иреннерiн, ипчелерiн,
прайзын тайым, кӧйiм тiп,
улуғлаҷаӊнар паза аарлаҷаӊнар. Оларны чағын туғаннарға санаҷаӊнар.
Пурунғыдағылар, туғанзыразып, чӧптiг
чуртирға харасчаӊнар. Кӧнi чоохтаза,
улуғларны улуғлап, кiчiглернi
иркеледiп
пiлҷеӊнер.
Туған-чағыннарнаӊ ыратпаҷаӊнар, хайығда тутчаӊнар, удур-тӧдiр
полызарға сылтағ полҷаӊ. Ол тустарда чуртағҷылар аразында ыырлас, хыныспас
оӊдайларнаӊ тузаланарға чаратпаҷаӊнар. Прай кӱстерiн,
пiлiстерiн
чӧптiг
чуртирына салҷаӊнар. Пiрее табыс-тубыс
пол парза, аалдығы улуғлар, соона салдырбин, табыраанҷа чарастырҷаӊ полтырлар.
Анаӊар хакас чонныӊ тӧлi ӱзiлбинче.
V.
Мария Викторовна
"Туған-чағын хайди
адалча"
Ӱгретчi:
В хакасском языке названий родственников
действительно очень много. В русском языке этих слов нету. И наше поколение,
которое сейчас растет также говорят «тетя», «дядя». Если бы родители приучали
детей с раннего возраста правильно называть родственников, они бы знали. Но к
сожалению сейчас и родители сами не знают так хорошо, как раньше. Например, мои
ученики очень удивились, когда мы работали со словариком: ууҷа – бабушка, тай
іҷе – бабушка, иней – бабушка, старушка. Как так получается? Ууҷа-бабушка со
стороны отца, тай іҷе-бабушка со стороны матери, иней – просто бабушка или
старушка из сказки или рассказа.
М.В.: Хайди
туғаннар адалча? Работа с древом.
1.
Кемнең пасталча чуртас тамыры? (паба паза іҷе).
Л.А.: 2.
Ӏҷее паза паба чуртас кем пирген? (аға паза ууҷа, тай аға паза тай іҷе).
Л.А.: 4.
Хайди адапчабыс тайызының паза аҷазының ипчілерін? (кӧйым паза нигеҷің).
М.В.: 5.
Хайди адапчабыс пабазының улуғ харындазын паза аның ипчізін? (тайы паза кӧйім).
Л.А.: 6. Хайди
адапчабыс пиҷенің ирін? (чисте).
М.В.: 7. Хайди
адапчабыс ікі пиҷенің палаларын? (пӧле, пӧлеелер).
Л.А.: 8.
Хайди адир пабаң ипчізінің пиҷезін? (игеҷе)
М.В.: 9.
Хайди улуғласчалар пиҷе-туңма ирлері? (паҷа).
Л.А.: 10.
Хайди улуғласчалар харындас ипчілері? (абызын).
М.В.: 11.Кем
полча оолның ипчізі туған-чағыннарға? (килін).
Л.А.: 12.
Кем полча хыстың ирі туған-чағыннарға? (кізӧ).
М.В.: 13.
Хайди улуғласчалар наа хоных хонған оол-хыстың іҷе-пабалары? ( худағай,сват).
Л.А.: 14.
Адап пиріңер паланың ікінҷі іҷе-пабазын? (кірӧс іҷе-паба).
М.В.: 15.
Хайди адапчабыс пала палаларын? (парха).
Л.А.: 16.
Сӧбіредегі иң кічіг паланы хайди адапчабыс.?(очы хыс, очы оол).
М.В.: 17.
Чоныбыс, азанып, палазар хайди айланча?
Л.А.: 18.
Сӧбіреде улуғ ир харындасты хайди адапчабыс? ( )
М.В.: 19. Ӏҷенің
іҷезін хайди адирзың? ( )
Л.А.: 20. Пурунғыларыбысты
хайди адирбыс? (обекелерібіс).
VI.
Ойын "Сас тойы"
Хысты, торғы платнаӊ
чаап, чирдiне тӧзер иртiрчелер.
Абазыны наа паланы алғапча:
Алтын хаалханы ӧтiп,
Аалҷы паланы кирчем.
Алтынзархызын кӧзiде,
Алтын тӧзене иртiрчем.
Хазаа-хахпахтағызын
Харах ойнанда ӧссiн,
палам!
Iдiс-хамыстағызы
Узiлбезiн,
палам!
Кӱнге пазыртып,
Кӱлӱк хыстарны тӧрiдiӊер!
Айға пазыртып,
Алып оолғаны тӧрiдiӊер!
Табыстар.
Худай сӧзi ползын!
Сас ӱрчелер. Абазыннары,
сас ӱрiп
сарнасчалар.
"Хайди туғаннар
адалча?" Для того, чтобы было интересно изучать
данную тему, мы с детьми разыгрываем мини-сценки обрядовые «Улуғларны улуғлап,
кiчiглернi кистітпе», учимся составлять древо.
VII.
"Пала ӧскiрҷеӊ
аға-ууҷа кибiрлерi"
Слайд.
Паланы ӧскiрчетсе,
азанҷаӊнар, аннаӊар кӧп ниме чарадылбаҷаӊ:
Ø пала
ирткiнде
турбасха кирек - ӧспес;
Ø оолны
пильде чӱктенме - iкi
ипчi
аларзыӊ;
Ø iкi
пӧрiк
кизерге чарабас - iкi
ипчi
аларзыӊ;
Ø паланы
столда турғызарға чарабас-ағыр ӧзер;
Ø потхы
пылғаан самнахтаӊ паланы азырирға чарабас - чабал тiллiг
полар;
Ø паланы
хамағынаӊ охсанарға чарабас - харам полар;
Ø хараа
паланыӊ адын адирға чарабас - чабал ниме танып салар.
VIII.
Ойын "Хайди Пiс
Туғаннарыбысты пiлчебiс?"
Термин родства по крови
тай аға - дед, дедушка
(со стороны матери)
ууҷа – бабушка (со
стороны отца)
тай іҷе бабушка (со
стороны матери)
аға дед, дедушка (со
стороны отца)
ада, паба - отец, папа
iҷе
- мать
оол - сын
хыс - дочь
харындас - брат
хада тӧреен харындас -
родной брат
туӊма - младший (о брате,
сестре)
тайы - дядя по матери
кӧйi
- тетя (со стороны матери), жена брата матери
чеен - племянник,
племянница
пӧле - двоюродный брат,
сестра
паламныӊ оолғы, паламныӊ
хызы - внук, внучка
Термин родства по крови
ир - муж, мужчина
ипчi
- женщина, жена
кiзӧ,
кӱзе - зять, муж младшей сестры
килiн
- сноха, невестка, жена младшего брата
чисте - зять (муж старшей
сестры); дядя (муж старшей сестры), деверь
нигiҷе
- невестка, тетка
паҷа - свояк, муж сестры
жены, муж сестры мужа
хазине - теща, свекровь
хасты - свекор, тесть
чурчу - шурин (брат жены)
своячница (сестра жены)
абызын - сноха
IX.
Любовь Антоновна. Салтар
Кiзiнiӊ
часкалығ, ӱлӱстiг чуртазы чирнеӊ,
тигiрнеӊ
палғалызы, полған на хаалағлығ пазынды - ол аныӊ узах частығ чуртазы паза
хыйғазы. Хакас чоныныӊ пурунғыдаӊ туғанасчатхан кибiрлерiн,
оӊдайларын пiлерге кирек, тӧлдеӊ,
тӧлге пiр
дее тастабасха кирек.
Термин родства по крови
ир - муж, мужчина
ипчi
- женщина, жена
кiзӧ,
кӱзе - зять, муж младшей сестры
килiн
- сноха, невестка, жена младшего брата
чисте - зять (муж старшей
сестры); дядя (муж старшей сестры), деверь
нигiҷе
- невестка, тетка
паҷа - свояк, муж сестры
жены, муж сестры мужа
хазине - теща, свекровь
хасты - свекор, тесть
чурчу - шурин (брат жены)
своячница (сестра жены)
абызын - сноха
тай аға - дед, дедушка
(со стороны матери)
ууҷа – бабушка (со
стороны отца)
тай іҷе бабушка (со
стороны матери)
аға дед, дедушка (со
стороны отца)
ада, паба - отец, папа
iҷе
- мать
оол - сын
хыс - дочь
харындас - брат
хада тӧреен харындас -
родной брат
туӊма - младший (о брате,
сестре)
тайы - дядя по матери
кӧйi
- тетя (со стороны матери), жена брата матери
чеен - племянник,
племянница
пӧле - двоюродный брат,
сестра
паламныӊ оолғы, паламныӊ
хызы - внук, внучка
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.