Краткое описание документа:
Қабілеттерді бірнеше сипаттамалар арқылы
сипаттайды. Ол сапалық пен сандыққа ие болады. Сапалық бойынша жиі жалпы
қабілеттер (білімдерді игерумен іс-әрекеттердің әртүрлі түрлерін жүзеге асыруда
өнімділік пен оңайлықты қамтамасыз ететін, тұлғаның индивидуалды – ерікті
қасиеттер жүйесі) және арнайы немесе жекеше
(қандай да бір арнайы іс-әрекет аумағында – музыкалық, сахналық,
математикалық, жоғары нәтижелерге жетуге көмектесетін, тұлғаның қасиеттер
жүйесі). Жекеше қабілеттердің нышандарда ерекше қолайлы (оларды сензитивті деп
атайды), соның барысында айқын көрінетін кезеңдер болады. Музыкалық,
математикалық қабілеттер әдетте ерте, яғни 5 жасқа дейінгі кезеңде, баланың
музыкалық есі мен естуі белсенді дамыған кезде көрінеді. Ал лингвистикалық және
көркемдік қабілеттер – сәл кейінірек. Басында тек қана таланттардың
нышандарының дамуына деген психиканың ерекше сезімталдық кезеңін сипаттай келе,
соңында Н.С. Лейтеспен қолданылатын сензитивтік кезең түсінігі әртүрлі
психикалық функциялардың (форманы, сөйлеудің дыбыстық жағын қабылдау) дамуының
оптималды кезеңін сипаттап, даму психологияда толығымен қолданыла бастады.
Сонымен қатар, қабілеттің көрінуінде
деңгейлерге бөлінуі мүмкін – репродуктивті (қайта жаңғыртушы, яғни адамдарға
нені үйретті, соны көрсетеді) және продуктивті, шығармашылық, талант және
данышпандылық, онда адам субъективті немесе объективті жаңалық тудырады.
Қабілеттер құрылымында тірек қасиеттерін
бөледі, онсыз қабілеттердің көрінулері мүмкін болмайды (мысалы, көркемдік
іс-әрекеттер үшін көру анализаторларының сезімталдығы, сенсомоторлы қасиеттер,
бейнелі ес) және қабілеттердің дамуының жоғарғы шегін қалыптастыратын, алдыңғы
қатарлы қасиеттер. Қабілеттер құрылымы туралы айтқанда, қабілеттер өздерін
шыңдайтын, нышандар мен операцияларды бөледі.
Сөйтіп, қабілеттерде табиғи және әлеуметтік
мінездің синтетикалық болмысы бар, орнын толтыру мүмкіндігі сияқты сапаны
игеретін жүйелі, құрылымға ие болады. Қандай да бір жеке қабілеттердің
әлсіздігі іс-әрекетті толығымен игеруді болдырады. Және, керісінше оқшауланған
қабілеттердің бары бірегей сәттілікті болдырмайды. Жеке қабілеттер бір-бірімен
өмір сүреді, өзара әсер етеді және дарындылықтың феноменінің пайда болуын
әкеледі.
