Дидактический материал для 5-7 классов "Отбасы"

ОТБАСЫ МОДУЛЬІНЕ АРНАЛҒАН ДИДАКТИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛДАР

Отбасы

Отбасы әр адамның  алтын ұясы. Отбасы ұрпақтарға ұлттық дәстүрлерді қалыптастыруда маңызды орын алады. Қазақ отбасында ұл баланы, қыз баланы тәрбиелеуге ерекше мән беріледі. Отбасында ұл баллаларға үйдің күрделі, ірі жұмыстарын үйретеді. Қыз балаға тамақ істеу, үй ұстау дағдыларын қалыптастырады. Отбасында белгілі дәстүрлер қалыптасуы керек.  Ол отбасы үшін маңызды. Әрбір қазақ отбасы балаларына қамқор болып, оларды жақсы шаңырақта тәрбиелеуге күш салады. Біз де өз отбасымызда жақсы дәстүрлерді бұзбай ұстауға тырысамыз. Отбасымызда туған күн әрдайым тойланады. Ата – анамыз үйге қонақ шақырып, қазақ дастарханын даярлауды бізге үйретіп отырады. Сыйластық сақтау отбасымызда дәстүрге айналған. Демалыс күндерін бәріміз бірге өткіземіз. Саяжайда бақша егіп, саяхатқа шыққанды ұнатамыз. Сенбі күні кешке отбасылық сұхбат құрып, теледидардан соңғы жаңалықты тыңдаймыз. Алыс жақтағы туыстарымызбен хабарласамыз. Жақсы дәстүр отбасының шаңыраққа айналуына тірек болады.

1-тапсырма. Сөйлемдерді толықтырыңдар.

Отбасы әр адамның  _______________. Отбасы ұрпақтарға _____________________ қалыптастыруда _________________ алады. Қазақ отбасында ______________________

________________ тәрбиелеуге ерекше мән беріледі. Отбасында ұл баллаларға үйдің __________________________ үйретеді. Қыз балаға ______________________ дағдыларын қалыптастырады. Отбасында белгілі ______________________қалыптасуы керек.  Ол отбасы үшін маңызды. Әрбір қазақ отбасы ______________ қамқор болып, оларды _____________________________ күш салады. Біз де өз отбасымызда жақсы дәстүрлерді бұзбай ұстауға тырысамыз. Отбасымызда ________________ әрдайым тойланады. Ата – анамыз үйге ___________ шақырып, қазақ  _______________________ даярлауды бізге үйретіп отырады. Сыйластық сақтау отбасымызда _________________ айналған. Демалыс күндерін бәріміз бірге өткіземіз. Саяжайда бақша егіп, саяхатқа шыққанды ұнатамыз. Сенбі күні кешке ______________________ құрып, теледидардан соңғы _______________ тыңдаймыз. Алыс жақтағы ________________ хабарласамыз. Жақсы дәстүр отбасының ________________ айналуына тірек болады.

2 - тапсырма. Проблемалық жағдаятты туғызу.

1 топ.  

-          Қазіргі заманда, XXI ғасырда, осындай пікірмен келісесіңдер ме?

-          Үйде кім не жұмыспен  айналысуға тиіс деп ойлайсыз?

Сөйлеу үлгілері:

Бұл негізінен дұрыс, себебі ...   .

Бұл  дұрыс емес , себебі ...   .

...   деген пікірге қосыламын /қосылмаймын , өйткені ...   .

Меніңше, ...   деп ойлаймын.

Ер адам  ...  керек. Әйел адам ...   керек  .

2-топ

Отбасы мүшелері үйде қандай міндеттер атқаруы тиіс екені туралы басқа топтың оқушыларының  пікірін сұраңыз. Олармен пікірталас ұйымдастырыңыз.

Сөйлеу үлгілері:

...  білейін деп едім, ...?

...  сен қалай ойлайсың, ...?

Пікірің дұрыс, ...

Бұған қосылмаймын, ...  .

Бұған қосыламын, ...  .

3-тапсырма. 

Отбасында ер адам қандай болуы керек? Әйел адам туралы не айтар едіңіз? Өз ойыңызды  айтыңыз.

Сөйлеу үлгілері:

Ер адам отбасында басты тұлға, сондықтан да ... . Әйел адам  ... болуы керек. Сіздікі дұрыс, себебі ...  . 

( Жоқ, олай емес, ... басты міндеті ... )

4-тапсырма.

«Анашым – ақылшым» және «әкешім - тірегім» деген тақырыптарда ой толғау.

5-тапсырма. Шығармашылық жұмыс. «Менің отбасым».

6-тапсырма. Сөз тіркестерін кұрастырыңдар:

 Зат есім+зат есім

Сын есім + зат есім

Зат есім + етістік

Есімдік +зат есім

Менің жанұям

Менің аты-жөнім Асқар Омарұлы, жасым отыз екіде. Менің жанұям үлкен. Жанұямда жеті адам бар. Менің әкем, шешем, әйелім, ұлым, екі қызым бар. Менің әкем алпыс бесте, шешем елу жетіде. Әйелімнің есімі Алма. Жасы жиырма сегізде. Ұлымның аты Болат. Ол 7 жаста. Ол бірінші сыныпта оқиды. Қызымның аты Сәуле, ол 4 жаста. Сәуле балалар бақшасына барады.  Кіші қызым бір жаста. Оның аты Айнұр.

Сөздік

Ұл – мальчик

Қыз – дочь

Оқушы, шәкірт – ученик

Күйеу – муж

Әйел - женщина

1-тапсырма. Аударыңыз.

Мой дом, мой родной язык, мой дед, моя бабушка, мой брат, моя сестра, ваш дом, его дом.

2-тапсырма.

 А. Жуан түбірлі сөздерді теріп жазыңдар.

Мектеп, оқушы, ұстаз, мұғалім, шәкірт, бала, қыз, үлгілі, тәртіпті, дарынды, сауатты.

Б. Жіңішке түбірлі сөздерді теріп жазыңдар.

Отан, ел, мемлекет, тәуелсіз, асатана, әдемі, сұлу, халқы, ұлты, қорғайды, сүйеді.

4-тапсырма. Фонетикалық талдау жасаңдар.

Тыныштық, шәкірт, дәптер.

5-тапсырма. Үлгідегідей сөйлем құраңыз.

Үлгі:    Әке – 55 – мектеп – мұғалім.     Менің әкем 55 жаста. Ол мектепте мұғалім.

1.       Апа – 54 – аурухана – дәрігер.

2.       Аға – 25 – зауыт – директор.

3.       Әпке – 23 – тігін цехы – тігінші.

4.       Қарындас – 18 – университет – студент.

5.       Іні – 16 – метепте оқу – оқушы.

6-тапсырма. Үлгідегідей сөйлем құраңыз. Оқыңыз.

Үлгі: менің інім – тамақ ішу – футболға кету.

1.       Менің інім тамақ ішті. Сосын футболға кетті.

2.       Оның ағасы – бөлмеге кіру – телефон соғу.

3.       Сенің сіңлің – кітапханадан келу- сабақ  оқу

4.      Сіздің ата-анаңыз  - автобусқа міну – театрға кету.

Біздің отбасы

Менің атым – Шолпан. Жанұямда сегіз адам бар. Менің атам, әжем, әкем, шешем, ағам, екі сіңлім бар. Менің атам жетпіс жаста, әжем алпыста. Олар кәрі кісілер, зейнеткерлер.

Әке-шешем жас. Әкем – қырық бесте, шешем – отыз тоғызда. Әкемнің аты – Асқар. Шешемнің аты – Сәбира. Әкем – қызметкер. Шешем – мұғалім. Ағам – троллейбус жүргізушісі. Сіңлілерім – оқушылар. Біздің жанұямыз тату.

Сөздік

Әкемнің аты-имя отца

Кімнің аты? – чье имя?

Отбасы, жанұя – семья

Жас – молодой

Кәрі – старый, пожилой

Тату – дружный

Жасы нешеде? – Сколько лет?

Қызметкер – служащий

Жүргізуші - водитель

Шешеннің аты кім? – как зовут маму?

Қанша жаста?– В каком возрасте?

1-тапсырма. Сұраққа жауап беріңдер.

-          Сенің атың кім?

-          Сенің інің бар ма?

-          Сенің жасың нешеде?

-          Сенің досың бар ма?

-          Ол қанша жаста?

2-тапсырма. Фонетикалық талдау жасаңдар.

Отбасы, қарындас, әпке.

3-тапсырма. Қатаң, ұяң, үнді дыбыстарына аяқталатын сөздерді жазып кестені толықтырыңдар.

Күн, жаңбыр, жел, бұлт, наурыз, сәуір, маусым, жаз, қыркүйек, ай, күз, қыс, раушан, қызғалдақ, бәйшешек, бақбақ, терек, қайың, мезгіл.

Менің отбасым

1-тапсырма. Берілген сөздерді тап.

2-тапсырма. Мәтінді оқыңдар. Мәтін бойынша сұрақ құрастырыңдар.

Менің атым – Айша. Біз ауылда тұрамыз. Менің атам, әжем, әкем, шешем, інім және сіңлім бар. Атам мен әжем - зейнеткер. Әкем – зауытта жұмыс істейді. Анам – аспаз. Інім екінші сыныпта оқиды. Оның аты – Әмір. Сіңлім алты жаста, оның аты – Қарлығаш. Інім кітап оқығанды жақсы көреді. Сіңлім сурет салғанды жақсы көреді. Мен бесінші сыныпта оқимын. Мен сабақты жақсы оқимын. Үйде інімнің сабағына көмектесемін. Үйдің жанында бақ бар. Онда жеміс ағаштары көп. Жазда біздер күні бойы бақшада боламыз.

Сөздік

Көрсетеді – показывает

Күні бойы – целый день

Жеміс ағаштары – фруктовые деревья

Көмектесемін – помогаю

Қанша? Неше? – сколько?

3-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңдер.

-          Сенің атың кім?

-          Сен нешінші сыныпта оқисың?

-          Сендердің мектептеріңде сабақ нешеде басталады?

-          Сыныпта қанша оқушы бар?

-          Сендерде бүгін қазақ тілі нешінші сабақ?

-          Сенің әкең қайда істейді?

-          Сенің інің, сіңлің (қарындасың) бар ма?

-          Әкең қайда істейді?

-          Анаң қайда істейді?

-          Сенің досың кім?

Менің досымның отбасы

1-тапсырма. Жақшаны ашып аударыңдар.

Ерболдың отбасы (не очень большая). Даниярдың отбасы (очень большая). Ерболдың атасы және әжесі (пенсионеры). Даниярдың әкесі (работает на заводе). Інісі (учится в школе). Анасы (врач, работает в больнице). 

2-тапсырма. Төмендегі сөздерді буынға бөліндер. Буын түрлерін анықтаңдар.

Әке, шеше, апа, әже, қарындас.

3-тапсырма. Сөздермен сөйлем құраңдар.

А) Тату, өте, отбасым, менің.

Ә) Жұмыс істейді, әкем, мектепте.

Б) Сегіз, бар, Оляның, отбасында.

В) Бесінші, оқимын, мен, сыныпта.

Г) Ушанов, тұрамын, ауылында.

4-тапсырма. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңдар.

Менің атым … . Тегім … . Мен … жастамын. Туған жерім … . Қазір … ауылында, … көшесінде, №  … үйде,  … пәтерде тұрамын. Менің отбасымда … адам бар. Олар: … , …, … .

Ағаш тостақ.

Жангелді кішкентай баласын іздейді. Үйдің артына барса, баласы ағаштан бір нәрсе жасап жатыр екен.

-          Нұрлан, сен не істеп жатырсың?

-          Тостақ жасап жатырмын.

-          Ағаш тостақты не істейсің? Үйде одан да әдемі тостақтар көп қой.

-          Бірақ ол тостақтармен сізге тамақ құйып бере алмаймын ғой.

-          Неге құя алмайсың?

-          Өйткені сіз қартайғанда ағаш тостақтан басқасымен тамақ іші алмайсыз ғой.

Мұны естіген Жангелдінің денесі мұздай болып кетеді. Ол өзінің қатесін түсінді. Өйткені оның әйелі қартайған әкесіне шыны ыдыстарды сындырады деп ағаш тостақпен тамақ беретін.

Кешкі тамақта Нұрлан дастарханнан ешқандай ағаш ыдысты көре алмады. Таңданған Нұрлан ата-анасына қарады. Олар әдемі шыны ыдыстармен атасына тамақ беріп жатқан еді.

1-тапсырма. Мәтінге қарап, аралас сөздерден сөйлем құраңыз.

А) Әкесі / іздейді / баласы / кішкентай.

Ә) Ол / артынан / тапты / баласын / үйдің.

Б) Сіз / тостақпен / бұл / ішпейсіз ғой / тамақ.

В) Жангелді / қатесін / өзінің / түсінді.

Г) Олар / береді / тамақ / әкесіне / ағаш / тостақпен.

Ғ) Нұрлан / ағаш / көре алмады / тостақты.

2-тапсырма. Берілген мәтіннен тәуелдік жалғаулы сөздерді тауып айтыңдар.

3-тапсырма. Берілген сөздерді септеңдер.

Ағаң, інің.

4-тапсырма. Сөздерді сөз құрамына талдаңдар.

Сыныбымызға, сөмкеңнен, гүлдеріңнің, тапсырмама, аталарыңызбен, сұрағына, қаласын, жауабыңызда.

Қызыл қалам

Менің әдемі қызыл қаламым бар еді. Оның сиясы бітпесін деп, үй жұмысын әрдайым көк қаламмен жазатынмын. Бір күні сол қызыл қаламым жоғалып кетті. Үйдің барлық жерін іздесем де таба алмадым.  Бір кезде бөлмеме інім кірді де:

-          Асан аға, мынау сіздің қаламыңыз, - деп көк қалам беріп тұр.

-          Жоқ, бұл менің қаламым емес, менікі қызыл, - десем,

-          Сіздің қаламыңызды Мараттың қаламымен айырбастап алдым, - деп қуанып тұр.

-          Неліктен айырбастадың? – деп ашуланып едім.

-          Сізді көп жазсын, әрі көп нәрсе үйренсін деп ойладым, - деп төмен қарады.

1-тапсырма. Бос орынға керекті жалғауды қойыңыз.

Менің бөлме..., сенің есік..., сіздің сабақ..., оның шай..., біздің дос..., сендердің ата-ана..., сіздердің көше..., олардың ауыл... .

2-тапсырма. Берілген сөздерді тәуелдеңдер.

Кітап, есік, сабақ, шай, тәрбие, ата-ана, туған күн, қалам.

3-тапсырма. Бос орынға тәуелдік жалғауын қойып көшіріп жазыңдар.

Менің қалам..., оның сия..., үй жұмыс..., үйдің барлық жер..., менің бөлме..., менің іні..., сіздің қалам..., мараттың қалам...

4-тапсырма. Мәтін бойынша төмендегі сұрақтарға жауап беріңдер.

1.       Асанның қандай қаламы бар?

2.       Асан жазуларын неге көк қаламмен жазатын еді?

3.       Бір күні қандай оқиға болды?

4.       Асан қаламды қайдан іздеді?

5.       Асан қаламын неге таба алмады?

6.       Асанның інісінің істегені дұрыс па?

7.       Сенің де жақсы көретін затың бар ма?

5-тапсырма. Берілген сұрақ-жауаптарды қолданып, сұхбат жасаңыз.

-          Асан, мынау менің добым ба, әлде сенің добың ба?

-          Иә, бұл сенің добың.

-          Ал анау біздің мектептің суреті ме, әлде сендердің мектептеріңнің суреті ме?

-          Жоқ, ол біздікі емес, сендердікі.

Менің әкем

Мұраттың әкесі өзінің жұмысын ықыласпен істейді. Әрдайым қиналған адамдарға көмек береді. Сондықтан оны барлық адам құрметтейтін. Кешке қарай Мұрат үй тапсырмасын орындағанда әкесі оған көмектесетін еді. Бір күні Мұраттың қазақ тілі дәптеріндегі «үш» деген бағаны көріп қойды. Бірақ әкесі ашуланбады. Таңғы асты ішіп болған соң, оны өзімен бірге жұмысқа ертіп әкетті. Жаңадан соғылып жатқан үйлерді көрсетіп оған былай деді: - Балам, мен құрылысшымын. Егер мен үйдің іргетасын дұрыс қаламасам немесе қабырғаның арасында қуыс қалдырсам ол үй құлап қалады. Егер шатырында тесік қалса, үйге су кіреді. Сонда ол үйді ешкім ұнатпайды. Міне, сен де мектептен білім алу арқылы өзіңнің болашақ өмір-үйіңді салып жатырсың. Егер сен білім алмасаң, өміріңнің іргетасын дұрыс қаламаған боласың. Үйренгеніңді өмірде қолданбасаң, өміріңнің бос өткені. Ал өмірде қолдану арқылы тапқан тәжірбиеңді басқаға үйретпесең, өміріңнің шатырында қуыс қалғаны. Осы айтқан кеңестерімді есіңнен шығарма.

...Мұрат кешке үйге келгеннен кейін, қазақ тілі кітабын алып сабаққа дайындала бастады.

1-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңдер.

1.       Әңгіме не туралы?

2.       Адамдар Мұраттың әкесін не үшін құрметтейді?

3.       Мұрат сабағын қалаай оқиды?

4.       Әкесі үшті көргенде не істеді?

5.       Әкесі Мұратқа қандай ақыл айтты?

Үлкенге құрмет

Баламның амандығын біліп, немеремді иіскеп қайтайын деп үйден шықтым. Мен өтетін жолдың қиылысында төрт-бес жасар шамасындағы қыз тұрды. Қасына келіп:

-          Бұл жерде неғып тұрсың?-дедім.

-          Сізді күтіп тұрмын. Үлкен кісінің алдын кесіп өтуге болмайды ғой.

-          Ой,айналып кетейін, көп жаса! Атың кім?

-          Гүлнар.

-          Кімнің баласысың?

-          Әжемнің баласымын.

Немереме алып шыққан құрт, ірімшігім бар болатын. Соларды Гүлнарға бердім.

-          Үйде кішкентай Сая бар. Соған беремін. Рақмет,ата! – деп жүзіме қуана қарады.

Кіп-кішкентай Гүлнардың тәрбиелі, тәртіптілігіне риза болып қоштастым.

1-жаттығу. Сан есімдерді тауып, қай түріне жататындығын анықта.

Бірінші байлық –денсаулық,екінші байлық – ақ жаулық, үшінші байлық –төрт саулық. Атадан алтау, анадан төртеу, жалғыздық көрер жерім жоқ. Олар екі-үштен қолтықтасып, үйдің ішін шыр көбелек  айналып жүр. Бір күн ашыққаннан қырық күн ақыл сұрама.         

Жиналысқа елудей адам жиналды. Солардың ішінде ең жақсылары он алтыншы, он жетінші нөмірлер екен. Бір түн отырып ел адамдарын төрттен-бестен жиып алып, бір түрлі іс тапсырған.

Сағат төрт жарымда кездесеміз. Оның жасы қырыққа таяу. Сағат он бір шамасында телефон соға бастады.

Үшеуі салтанатты дастарқан жайылған кең залға өтті.

2-жаттығу. Төмендегі сан есімдерден есептік, реттік, жинақтық сан есімдер жаса.

5, 1, 3, 7, 9, 20, 41, 1997, 657, 2, 0, 4, 254893

Біздің отбасымыз.

          Біздің отбасымыз үлкен. Отбасында: әжем, атам, шешем, ағам,інім және сіңілім бар. Сәуленің атасы мен әжесі құрметті демалыста. Олар зейнеткерлер. Әкесі – суретші. Шешесі дәрігер болып жұмыс істейді. Ағам сегізінші сыныпта оқиды. Сіңілсі алты жаста, оның аты – Қарлығаш .Ол бала-бақшаға барады. Қарлығаш сурет салғанды жақсы көреді. Інісі кітап оқығанды жақсы көреді. Сәуле бесінші сыныпта оқиды. Сабағы жақсы. Үйдің жанында бау-бақша бар. Бақшада жеміс ағаштары көп.

І-деңгей
1. Мәтінді оқы.
2. Сөздермен сөйлем құрастыр.
Сіңлі, қарындас, қонақ, дәстүр, құрметті, зейнеткер ,жеміс.
 

ІІ-деңгей
1.Диалогті толықтыр.
- Бұл отбасы қандай?
- ......
- Отбасында кімдер бар?
- .....
- Кімдер құрметті демалыста ма?
- .....
-Сәуленің әке-шешесі қанда жұмыс істейді?
- .....

-Ағасы мен інісі нешінші сыныпта оқиды?
- .....

--Сіңілсі неше жаста,аты кім?
- .....
-Інісі не істегенді жақсы көреді?
- .....
-Сәуле нешінші сыныпта оқиды?
- .....
- Бақшада нелер өседі?
- .....
2. Сөйлемдерге синтаксистік талдау жаса.
         Сәуленің атасы мен әжесі құрметті демалыста. Шешесі дәрігер болып жұмыс істейді. Інісі кітап оқығанды жақсы көреді. Сәуле бесінші сыныпта оқиды. Сабағы жақсы

ІІІ-деңгей
1. Мәтіннің мазмұнын айт.
2. «Өз отбасың туралы» эссе жаз.

Шығыс Қазақстан облысы Глубокое ауданы

«Ушанов орта мектебі» КММ

Отбасы тақырыбына дидактикалық материалдар

Құрастырып, теруші:                                                                                                                                  ШҚО Глубокое ауданы Ушанов ауылы

«Ушанов орта мектебі» КММ

қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Касимова Г.К.