Тақырыбы: Шығыстың ұлы ғұламалары
Мақсаты: оқушылардың ұлы адамдардың
өмірімен таныстыру .
Көрнекілігі: ғалым, фемосордың,
тарихшылардың суреттері.
Әбунасыр Әл – Фараби
Әбунасыр Әл – Фараби (870 – 950) – аса
көрнекті философ, ғалым – энциклопедист, Аристотельден кейігі «екінші ұстаз»
деген атпен белгілі ғұлама. Қолөнер кәсібі және ғылымның негіздері жөніндегі
білімін Фараб (Отырар) қаласында алған . ол өзінің туған тілі – түрік тілінгде
оқыған. Білімін толықтыру мақсатымен: шаш, самарқанд,исфахан, хамадан қалаларын
да болады. Содан соң араб халисфатының мәдени орталығы Бағдадқа жол тартады.
Онда араб тілін өте жетік меңгеріп, ежелгі грек философиясын, математиканы
оқиды. Логика мен астраномияны зерттейді. Әл – Фараби өз өмірінің соңғы кезін
Дамаск мен Халеб қалаларында өткізеді. Ғалымдар,ақындар арасында ол өзінің
білімінің кеңдігімен көзге түседі. Ол батыл кісі болған. Атқа міну өнерін
жақсы меңгеріп, садақ атудың шебері атанған. Әл – фараби ғылымы мұрасы шығыс
пен батыстың ғылымы және мәдениетінің дамуына үлкен ықпал етті.
Қадырғали Жалайыр
Қадырғали Жалайыр – аса көрнекті
ортағасыр тарихшысы. Ол би және білімді ортағасыр тарихшысы. Шығыс тарихын
жетік меңгерген. Араб, парсы тілдерін өте жақсы білген. Қазақстан, Орта Азия
мен Оңтүстік Сібірдің көптеген қалалары мен облыстарында болған. Қоғам өмірін
жан – жақты білімінің арқасында , ол сұлтан Онданның ұлы Ораз Мұхамедтің
тәрбиешісі ретінде жоғары лауазымды қызмет атқарған. Қадырғали Жалайыр – 17
ғасырдың басында қазақ хандығы туралы тарихи еңбек жазған тұңғыш қазақ ғалымы.
Ол өз кітабында Шыңғыс әулетінің және Алтын Орда билеушілерінің тарихын жазады.
Оның жазған көптеген деректері қазақ халқының тарихи ауыз әдебиетінен
алынғандықтан , басқа тарихи шығармаларда кездеспейді. Қадырғали Жалайыр
кітабының арқасында 15 – 16 ғасырдағы қазақ хандығы тарихының ауыз әдебиеті
арқылы айтылуын білеміз. Біздің заманымызға қазақ халқының тарихы мен
мәдениетінің аса бай мұрасы жетуіне бұл ғылымның қосқан үлесі мол.
Жүсіп Баласағұн
Жүсіп Баласағұн (11ғ.) – аса көрнекті
ақын,философ, адам жанын терең түсіне білген данышпан. Ол – Қараханид
мемлекетінің саяси және мәдени орталығы – Баласағұн қаласында дүниеге келген.
Жан жақты мұсылманша білім алған. Араб, парсы поэзияларының және түрік
фольклорының ыры мен сырын жетік білген.
Жүсіп 11 ғасырда өсіп келе жатқан
түріктік өзіндік сананың және мұсылман иделогиясының негізінде тамаша тарихи –
көркем шығарма – «Құтадғу білік» (құтты білік) атты классикалық позмасын
жазады. Бұл дастанды көне дәуір ақыны адамгершілікті, адалдықты тебірене
жырлайды. Оқу – білімге, инабаттылыққа шақырады. Хан мен уәзір ден бастап, атшы
мен елшіге дейін қоғам аузындағы міндеттерін адал орындауға меңзейді. Парасатты
өмір сүру мен дұрыс заңдылықты үйлестіре білу – бақытты мемлекеттің негізгі
принциптері болған. Жүсіп – ғасырларға ұласатын поэтикалық және эпикалық
дәстүрде қалыптасқан түрік сөздігінің шебері. «Құтадғу білік» барлық түрік
халықтарының тарихи әрі мәдени мұрасы, рухани өзегі болып табылады.
Хайдар Дулати
Хайдар Дулати – аса көрнекті
тарихшы,ақын, мемлекет қайраткері және әскербасы. Белгілі Дулат руынан шыққан.
Өз заманына сай жоғары мұсылмандық білім алған. Ол: түрік,араб және парсы
тілдерін өте жетік білген. Өлең жазып, сурет салуменде айналысқан. Көптеген
қолөнер кәсібінің шебері болған: ағаштан ою ойған, асыл заттар, жебе, мен
садақ, пышақ жасау, құрылыспен айналысу, ою – өрнек салуды жетік білген. Үлкен
мемлекеттік және әскери қызметтерде болып, ұзақ жылдар бойы моғолстанның ханы
Саидтың ұлының тәрбиешісі болып, қызмет атқарған. Өзі билік құрған Үндістанның
Кашмир қаласында қайтыс болған.
Қазақстан, Орта Азия, Шығыс Түркменстан
және Үндістан жерлерінде өткен. Көптеген оқиғалардың куәгері әрі қатысушысы
ретінде Хайдар баға жетпес тарихи еңбек жазады. Онда қазақтардың, өзбектердің ,
қырғыздардың тарихы мен мәдениеті, шаруашылығы мен тұрмысы, салт – дәстүрі
жөнінде маңызды деректер келтіреді. Осылайша Хайдар тұңғыш рет қазақ хандығының
1466 жылы құрылғаны және Жәнібек пен Керейдің тұңғыш қазақ хандары болғаны
туралы хабардар етеді.
Махмұт Қашқари
Махмұт Қашқари – аса көрнекті ғалым,
фиолог, қараханид мемлекетінің билеушілері әулетінен шыққан. Қашқыр қаласында
алған білімін Бұхар мен Нишапурда жалғастырған. Махмұт жас кезінен ақ түрік
тайпаларының тіліне халық әдебиетіне және этнографиясына үлккен көңіл бөліп,
қызыға зерттейді. Орта Азия жерін қоныстанған түрік елдерін түгелдей аралап, олардың
өмірі туралы баға жетпес деректер жинайды. Осы лингвистикалық тарихи мәдени
және фольклорлық деректердің негізінде ортағасырлық түрікмен өмірінің
энциклопедиясы болып саналатын ү томдық «Диуан луғат ат түрік» атты еңбегін
жазады. Бұл шығармада Қазақстан аймағы және түрік тайпалары туралы баға жетпес
құнды деректер бар.
Махмұт Қашқари – алғашқы түріктік әлем
картасының авторы. Дөңгелек әлем картасы – мұсылман картогрофиясы жүйесінде
елеулі орын алады.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.