Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында
мақал-мәтелдерді ұтымды
қолдану
Токымтаева Алмагуль Рамазановна
«№ 10 жалпы орта білім беретін мектеп» КММ
қазақ тілі мен әдебиет пәні мұғалімі
Еліміз
тәуелсіздігін алып, құлашын кең жайып, өрістеген сайын, жас ұрпаққа тәрбие мен
білім беру мәселесінің қажеттілігі күннен-күнге арта түсуде. Сондай-ақ қазіргі заманғы оқудың негізгі міндеті-оқушыларға
қажетті білімдер негізімен қаруландыру. Өзін-өзі шығармашылық жағынан
үздісіз жетілдіріп отыратын, саналы да белсенді оқушы қалыптастыру.
Мектеп оқушылары
оқырмандар құрамындағы үлкен белсенді топтың бірі. Олар өмір құбылысынан көп
нәрсені білгісі, үйренгісі келеді. Бірақ бұл оқу парасаттылықты, шебер
басшылықтың болуын талап етеді. Қазақ әдебиеті сабағында басқа ұлт өкілдерін
мақал-мәтелдерді қолдана отырып, оқушылардың ауызекі сөйлеу дағдыларын
қалыптастыруда қандай тиімді жолмен ұсынуға болатындығы туралы мәселелерді
қарастырдым. Ол үшін, ең алдымен, оқушының пәнге деген қызығушылығын арттыру
керек. Өтілетін тақырып пен пәнді тығыз байланыстыру керек.
Мұғалім оқушылардың неге құмартып, нені
оқуға ұмтылатындықтарын, нені армандап қиялдайтындығын жете білмейінше,
өтілетін тақырыпты жүйелі түрде ұйымдастырып, дұрыс жолға қоя алмайтыны
белгілі. Сондықтан, оқушы қызығушылығын анықтау-бұл сабақтағы алғы шарттардың
бірі. Мен ең алдымен оқушының оқырманды қызығушылығын анықтау арқылы мектептегі
бүкіл тәрбие мен білім жүйесіне ықпал етуге мүмкіндік туғызуға тырысамын.
Оқушыларға сабақта қазақ халқының мақал-мәтелдері
туралы мағлұмат бере отырып, дүние танымын кеңейтуге болады. Халық даналығынң
ең құнды қазынасының мәнін меңгерту арқылы оқушыларды ұлтжандылыққа, елін
сүюге, халқын қадірлеуге үйретуге болады. Ол үшін мүғалім келесі міндеттерді
қоюы тиіс: сөз маржанының өмірлік берер тәрбиесін сезінуге үйрету,топпен жұмыс
істеуге тәрбиелеу, бір-бірін тыңдай, сыйлай білуге үйрету. Сабаққа дайындық
кезінде төмендегі қағидаларды еске ұстау қажет:
мақал-мәтелдердің тәрбиелік мақсатын анықтау;
мақал-мәтелдердің шарттарын жетік біліп,
оқушыларға жеткізе білу;
мақал-мәтелдердің шарттарының сақталуын қатаң
қадағалау.
Сабақ барысында сөз тіркестерімен,
мақал-мәтелдерді кеңінен пайдалансақ, оның тәрбиелік мүмкіндігі сонымен қатар
сабақтың ұтымды өтуіне мол ықпалы бар екендігіне көз жеткізуге болады және әр
түрлі тақырыптағы мақал-мәтелдерді тек оқушы қиялында ғана дамытпай, оны
күнделікті өмірде де қолдануға мүмкіндік туғызу қажет.
Мақал – мәтелдер ғасырлар шежіресі.
Мақал-мәтелдер ой дәлелдігімен, тереңдігімен, ықшамдылығымен ерекшеленеді. Онда
өмірдің сан алуан құбылыстарына баға беріліп, үлкен түйін жасалады. Халық даналығы үлкен ойды аядай қалыпқа сыйғызып, асқан
шеберлікпен танытқан. «Көп сөз-көмір, аз сөз-алтын» дегендей, мақал-мәтелдің өн
бойынан поэзияға тән жинақылық, үнділік, саздылық, ұйқас, ырғақты
кездестіреміз. Онда басы артық бір сөз болмайды. Барлығы өз орнында.
Оқушылардың сөздік қорын молайту жөнінде оларды
дұрыс сөйлеуге үйрету жолында өзімнің іс-тәжірибеме сүйене отырып, мынадай
тәсілдер пайдаланамын.
- сөздік жұмыс (әңгімелеу,салыстыру,қайталау,
сұрақ-жауап, анкеталар т.б.)
-көрнекі құралдар қолдану (сурет, бейне фильм
т.б.)
Оқушының сөздік қорын молайту, жаңа сөздерді
меңгеруде шешуші роль
атқаратын жұмыстың бірі-сөздік жұмысы. Осы сөздік
жұмысты жүргізуде,
бекітуде, оны практикалық қолдана білуде ойынның
атқаратын ролі ерекше.
Мақалдармен жұмыстың бірнеше түрі бар:
1. Мақалды
үстеу.
2. Мақал
мазмұны бойынша жұмыс.
3. Мақалды
сөйлеу әрекетінде қолдану.
Үстеу
кезеңінде тақтаға мақалды жазамыз. Алдымен мұғалім оқиды. Сонан соң оқушылар қайталайды. Түсіндіру
кезінде алдымен кейбір сөздерінің мазмұнын синониммен түсіндіруге болады.
Мақалдың мағынасын ашу кейде қиындық туғызады. Бұл мұғаліммен сөйлесуге жағдайын
ұсыну арқылы түсіндіруді қажет етеді. Мысалы: мақалдың құрамында жиі кездесетін
«ырыс, несібе, құт» сөздерінің мағынасын ұлттық сипатта түсіндіру қажет.
Өйткені, бұл сөздердің аудармасы мағынасын дәл ашып бере алмайды. Мысалы:
1. Батыр
туса, ел ырысы, жаңбыр жауса, жер ырысы.
2. Байлық-мұрат
емес, кедейлік ұят емес.
3. Отан
оттан да ыстық.
4. Адамның
күні адаммен.
1.Тапсырма: «Кім жылдам?» оқушылардың
шеңберге отырып, басқалар білмейтін мақалды айтады, кім айта алмаса шеңберден
шығады.
Мақал мен жұмыс кезінде оқушылар
I. Мына мақалдардың орысша баламасын табыңдар.
|
1. Адам күні адаммен.
2. Батыр туса, ел ырысы, Жаңбыр жауса жер ырысы.
3. Жауға жалынба, досқа тарылма.
4. Ерлік білекте емес.
5. Адам тастай берік, гүлдей нәзік.
|
1. Человек крепче калена, нежнее цветка.
2. Человеку без человека жизни нет.
3. Дождь пойдет-земле счастье, батыр родится-народу счастье.
4. Храбрость не в силе, а в сердце.
5. В беде друга не вении, у врага пощады нет.
|
2-тапсырма. Мақалды қажетті сөзбен аяқта.
Ер дәулеті – .... . Отанды сүю - ..... басынан басталады. Жері байдың - ..... бай.
|
1.
Адам деген ардақты –
2.
Адам тастай берік, гүлдей ........
3.
Отан елдің –
4.
Ата өнері балаға
5.
Өнерліге есік
6.
Отансыз адам, армансыз
|
1.
анасы
2.
ат
3.
нәзік
4.
ашық
5.
құс
6.
мұра
|
4-тапсырма.
Мақалдарды қазақшаға аудар.
1.
Воспитание ребенка начинается с колыбели.
2.
Вторая телега идет по следу первой.
3.
Жизнь без друзей, что есть пищу без соли.
4.
Когда людей нет и собака друг.
5-тапсырма. Мақалды толықтырыңыз.
1. Досыңның көзінде болғанша, ... .
2.
Отан елдің ... .
Отан оттан да ... .
6-тапсырма.
Мақалдар ойыны. Оқытушы мақалды бастайды, оқушылар аяқтайды.
Мысалы:
Ер
елінде, гүл ----------- . Отан –
елдің -------------------.
Ел іші
– алтын ---------- . Отансыз адам – армансыз --------------.
Білім беру тұжырымдамасында өмір талабы
ретінде екі тілде сөйлеуді одан әрі орнықтыру, орыс мектептерінде қазақ тілін
оқытудың сапасын жақсарту міндеттері қойылады. Орыс тілінде жүргізілетін
мектептерде оқушыларға қазақ тілін оқыту мәселесі олардың қазақша сөйлей
алтындай болып шығуына мүмкіндік беретіндей болуы тиіс.
ӘДЕБИЕТ
1.Қазақ және әлем әдебиеті. 2007 ж. №4 27-29 б.
2.Халық даналығы.Б. Адамбаев. Алматы 1996 ж.
2-тарау. 23-48 б.
3.Жеті қазына.С.Кенжеахметұлы.1,2 кітап Алматы 2003 ж.
2-тарау. 48-62 б.
Білім беру тұжырымдамасында өмір талабы ретінде
екі тілде сөйлеуді одан әрі орнықтыру, орыс мектептерінде қазақ тілін оқытудың
сапасын жақсарту міндеттері қойылады. Орыс тілінде жүргізілетін мектептерде
оқушыларға қазақ тілін оқыту мәселесі олардың қазақша сөйлей алтындай болып
шығуына мүмкіндік беретіндей болуы тиіс. Мақал -мәтелдерді күнделікті өмірде
пайдалана отырып, тиімді қолдана білудің маңызы зор – деп білемін. Сондықтан да
оқушылар алған білімдерін өз қажеттілігіне ғана пайдаланып қоймай сонымен қатар,
өзгелермен де бөліссе ұтымды амал болып табылар еді.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.