Методическая помощь для учащихся 2-4 кл

Фонетиктиг сайгарылганың чуруму

1. Транскрипция

2. Υжүк саны

3. Υн саны

4. Слог.ооң хевирлери (ажык,хаалчак)

Ажык үннер

1.Ажык үннер адаарынын аайы-биле:

1) узун: аа,ыы,оо,уу,ээ,ии,үү,ѳѳ

2) кыска: а,ы,о,у,э,и,ѳ,ү

3) =к-биле адаар: аъ,ыъ.оъ,уъ, эъ,иъ,ѳъ,үъ

Ажык эвес үннер

Ыыт-дааштың киржилгезиниң аайы-биле: ыыткыр,дүлей,аяар

Адаар күжениишкининиң аайы-биле: күштүг, кошкак, эң кошкак

Күштүг, дүлей- п,с.т.х,ш (чүгле сѳс эгезинге)

Кошкак, дүлей – п,с,т.х,ш (ортузу,сѳѳлүнге) ч.

Кошкак,ыыткыр – б,в.г,д,ж,з

Эң кошкак.аяар – й,л,м,н,ң,р (г-сѳс сѳѳлүнге)

Чижээ:

Оъттаар-7 үжүк,4 үн, 2 слог,1-ги слог оът- хаалчак,

                            2-ги слог таар- хаалчак

Оъ       - ажык үн, ѳк-биле адаар

тт      - ажык эвес үн, кошкак, дүлей

аа      - ажык үн, узун

р         -  ажык эвес үн, эң кошкак, аяар

Орфография

1. Ийи сѳстен тургустунган (нарын) хоорай, суур,хемнер… аттарын дефистеп

бижиир (2 кл)

2. Ѳк-биле адаар ажык үннерни шын бижиири: (3класс)

А) кажанда-даа кадыг лемдек бижиир сѳстер: аът,эът,оът,каът

Б)Кандыг? Канчаар? деп айтырыгга харыылаттынып чорда, кадыг демдек биживес(

Чаъс-частыг-частаар

Чѳъп-чѳптүг,чѳптээр

Чүък-чүктүг-чүктээр

Дүъш-дүштеки-дүштээр

Аъш-чем-аштыг-чемниг-аштаныр-чемненир

В)Ѳк-биле адаар ѳске сѳстерни кадыг демдек (ъ) чокка бижиир

4. ь (чымчак демдек)

Орус дылдан үлегерлээн сѳстерниң сѳѳлү ь (чымчак демдек)-биле тѳнүп турда, аңаа ажык эвес үнден эгелээн кожумак немежип турда, чымчак демдекти бижиир.

     Орус дылдан үлегерлээн сѳстерниң сѳѳлү ь (чымчак демдек)-биле тѳнүп турда, аңаа ажык  үнден эгелээн кожумак немежип турда, чымчак демдекти биживес..

5. Й үннүг ажык үжүктерниң шын бижилгези.

А) я,е,е,ю сѳстүң эгезинге,ажык үн сѳѳлүнге йа,йэ.йо,йу кылдыр адаттынып турар-даа болза, я, е,е,ю бижиир

Б) я,е,е,ю узадыр адаттынганда яа,еэ,ео,юу кылдыр бижиир

В) Тыва сѳстерниң эгезинге е биживес, э бижиир

Г) я,е,е,ю ажык эвес үн сѳѳлүнге чорааш,чангыс үн илередир

6.Күштүг частыышкынныг П,Т деп үннерлиг тыва сѳстерниң эгезинге П болгаш Т деп үжүктер бижиир.

7.ТЫП,ТИК,Т+К,ТУТ,ТЫРТ,ТЕП деп сѳстерге  кожумактар немежирге,  эге үннери кошкак адаттынар болза-даа эге хевирин барымдаалап Т -биле бижиир

8. Тыва,Туран, Тес,туман,тура.тургузуг, тайга,турар-чаңчыл езугаар т-биле эгелеп бижиир

9. - дыр,-даа, -ла,-на,-не  деп артынчыларны дефистеп бижиир

10. Хуу аттарның эгезин улуг ужүк-биле бижиир

Чугаа кезектери

1.Чүве ады

1.1.Чүве ады кым? чүү? Чаңгыстың хѳйнүң саны  -лар (2 кл.)

1.2. Чүве ады.Чүве адының саннарга ѳскерлири.Чүве адының  падежтерге ѳскерлири. Домакта сѳстерниң харылзаазын кѳргүзер.(3 кл)

А.п. Кым?Чүү? Кымнар? Чүлер? Чүзү? Чүлери? Домакка кол сѳс боор

Х.п. Кымның? Чүнүң? Кымнарның? Чүлерниң? Тодарадылга

Б.п. Кымга? Чүге? Кымнарга ? Чүлерге?-немелде   Каяа? –байдал

О.п. Кымны? Чүнү?Кымнарны? Чүлерни? –немелде

Т.п. Кымда? Чүде? Кымнарда? Чүлерде? – немелде Кайда?-байдал

Υ.п. Кымдан? Чүден? Кымнардан? Чүлерден? – немелде  Кайыын ?- байдал

У.п. кымче? Чүже? Кымнарже? Чүлерже? – немелде   Кайнаар? – байдал

Чүве адының морфологтуг(чугаа кезээниң-аайы-биле) сайгарылга

Дииңчилерде – чүве ады, ниити, хѳйнүң саны, турарының  падежи

2. Демдек ады

2.1. Чүвелерниң демдээн кѳргүзүп турар кандыг? деп айтырыгга харыылаттынар сѳстерни демдек ады дээр(2 кл)

2.2. Демдек ады- ѳскерилбес чугаа кезээ.(Демдек адынга ѳскертилге кожумаа турбас)

Аъттарлыг !!!

3. Кылыг сѳзү

3.1. Чүвелерниң кылдыныын кѳргүзер сѳстерни  кылыг сѳзү дээр.(2 кл)

3.2. Кылыг сѳзү.Кылыг сѳзүнүң болбас хевири.( хевир тургузар кожумак кылдыр шыяр)

3.3. Кылыг сѳзүнүң үелери.-ган.-ды –канчанган? канчалды ?канчап тур? Канчап турар? –ар-Канчаар?

Биживээн- кылыг сѳзү, болбас хевир, эрткен үе, чаңгыстың саны, 3-кү арын, домакка сѳглекчи болур

4.  Артынчы

4.1. Сѳстерге азы домактарга немелде утка киирер дузалал сѳстерни артынчылар дээр

-ла,-не деп артынчыларны дефистеп бижиир.(2 кл)

4.2. -даа,-ла деп артынчылар (3кл.)

5. Сан ады

5.1. Түң,дугаар сан аттары (3 кл)

                  6. Эдеринчилер

6.1. Домакта сѳстерниң` харылзаазын кѳргүзер сѳстерни эдеринчилер дээр (3 кл)

ЧИңГИНЕ ЭДЕРИНЧИЛЕР - УЖУН,ДЭЭШ,ЕЗУГААР.БИЛЕ, БИЛЕК, ДЕГ, ЫШКАШ,ХИРЕ, ЧЫГЫЫ. ДУГАЙЫНДА, БЭЭР,ДЭЭР.

АРТЫНДА,ИШТИНДЕ….-ЭДЕРИНЧИЛЕРНИң ХЕВИРИ ДУЗАЛАЛ АТТАР

Сѳс тургузуу

1. Тѳрел сѳстер (2 кл)

2. Чогаадылга кожумактары

Ч.а.+жы, к.с+л, к.с+иг, ч.а+лыг, ч.а+ла (3 кл)

3. Ѳскертилге кожумактары

Хѳйнүң саны- лар чүлер?

Арын кожумаа

Падежтер

Кылыг сѳзүнүң үези

Синтаксис

1.Домак болгаш харылзаалыг чугаа (2 кл)

  ТООЖУУШКУН дээрге кѳрген, дыңнаан, киришкен болуушкуннуң дугайында дес-дараалашкак кылдыр дамчыдары болур. Тоожуушкун дараазында кезектерден тургустунар: 1)эгези; 2) ортузу; 3) тѳнчүзү.

Болуушкунга чугула чүүл: кылдыгны кым азы чүү күүседип турары болгаш ооң күүседип турар үези болур.

ЧУРУМАЛ дээрге кандыг-бир чүвени.болуушкунну,ажыл-чорудулганы сѳс-биле чуруп кѳргүзери болур. Кандыг-бир чүвени чуруп кѳргүзерде, ооң шупту демдектерин эвес, А ону ѳске чүвелерден ылгап турар шак ындыг онзагай демдектерин айтыр.

        Чурумалда СЮЖЕТ – даа, киржикчилер-даа чок. Чурумалга чүгле чүвелерни, болуушкуннарны, бойдусту чуруп кѳргүзер.Ынчангаш чурумалда, тоожуушкунга бодаарга.демдек аттары хѳй.

УГААП-БОДАНЫЫШКЫН дээрге кандыг-бир бадыткаан чүүлдүң хѳгжүлдези болур. Ол дараазында чурум езугаар тургустунар: 1. Бадыткап шынзыдар кол бодал.2. Кол бодалды бадыткап шынзыдар барымдалар.3. Түңнел.

2.Домактың чугула кежигүннери (Тыва дылда сѳглекчи чүгле сѳѳлүнге чоруур)

Синтаксис 3 кл.

1. Домак тѳнген утканы илередир.

2. !?. домактары

3. Диалог (бижик демдектеринче кичээнгей салыр)

4. Домак кежигүннери кым? чүү? Кымнар ? чүлер? ЧΥЗΥ? канчанган? кандыгыл?

Кажыл? Канчалзын? 

5. Ийиги черге кежигүннер

6. Сѳзүглел

Бистиң Тывада хѳй аймак сѳѳк чоннар чурттап турар. Ында бедик тайгалар хѳй. Спортчу кижилер шын тынып билири кончуг чугула. Каътта аъдывыс оьттап чор. Аалда  чүктүг машина келди