Методическая разработка урока: III analitik guruh anionlariga sifat reaksiyalari

“Tasdiqlayman” Kafedra mudiri ___________ Sh.Mirzamova “____”_____________201_ yil

O’QUV AMALIYOTINING REJASI № ______

Mashg’ulot o’tkaziladigan joy: _________________________________________

Guruhlar
Dars o’tiladigan sana

1. Mashg’ulot mavzu: III analitik guruh anionlariga sifat reaksiyalari

2. Mashg’ulot maqsadlari:

A) ta’limiy: o’quvchilarga III analitik guruh anionlariga sifat reaksiyalarini tahlili yuzasidan amaliy ko‘nikmalar hosil qilish va ularni amalda qo‘llay bilishni o’rgatish

B) tarbiyaviy: o’quvchilarni milliy g’urur ruhida tarbiyalash

V) rivojlantiruvchi: o’quvchilarni bilim va  amaliy ko’nikmalarini rivojlantirish

3. Mashg’ulotdan kutilayotgan natijalar: 

O’quvchi bilishi kerak:.

A II guruh anionlarini sinflay olishi

B) Ularning sifat rеaksiyalarini izohlay olishi

O’quvchi bajara olishi kerak:

A) analiz uchun zarur jixоzlardan to’g’ri fоydalanishni

B) guruh va hususiy reaktivlarni to’g’ri tanlashni va ulardan fоydalanishni;

V) analizdagi sifat reaktsiyalarning tenglamalarini mоlekulyar, iоnli va qisqartirilgan iоnli            mtenglamalarini tuza оlishni

4. Moddiy-texnikaviy ta’minot:

A) Texnik vositalar, axborot manbalari, ko’rgazmali qurollar va tarqatma materiallar:

O‘quv jadvallari:

1.      Anionlarning cho‘kma hosil qilish xossalari bo‘yicha tasnifi

2.      Anionlarni oksidlanish-qaytarilish xossalari bo‘yicha tasnifi

B) Maxsus moslamalar:Reaktivlar:

1.      Eritmalar: kaliy yoki natriy xlorid tuzlari, ammoniy yoki kaliy tiotsionat, nitrat, nitrit,  atsetat, kaliy permanganat

2.      2 n kislota va ishqor eritmalari: kaliy yoki natriy gidroksidi, ammiak, sulfat, xlorid

3.      Konsentrlangan eritmalar: sulfat, xlorid,  nitrat kislotalar va ishqorlar.

4.      Maxsus reaktivlar:defenilamin, kaliy  yoddagi yod, antipirin eritmasi, natriy  nitroprussid eritmasi, indikator qog‘ozi.

5.      Yangi tayyorlangan reaktivlar:  xlorli suv, vodorod sulfidli suv, natrit  yoki ammoniy sulfid, 0,5%li kraxmal eritmasi

 V) O’lchov-tekshiruv va ishlov beruvchi asboblar :probirka, pipetka, shtativ, probirkalar uchun taglik

5. Uyga vazifa: Mirkomilova Analitik kimyo, Haydarov Analitik kimyo

O’qituvchi: Abdaliyeva G’oliba                                           _________(Imzo)

O’QUV AMALIYOTINING TEXNOLOGIK XARITASI

Mashg’ulot bosqichlari	Ajratilgan vaqt (minut)	Mashg’ulotlar mazmuni	Ta’lim metodlari	Ta’lim vositalari
Tashkiliy qism	10’	O’quvchilarning davomatini tekshirish. O’quvchilarning va o’quv xonasining mashg’ulotga tayyorgarlik xolatini ko’zdan kechirish. Kamchiliklarni bartaraf qilish	An’anaviy	Doska,bo’r
Kirish yo’l-yo’rig’i	25’	Mashg’ulot mavzusi va maqsadini hamda mashg’ulotdan kutilayotgan natijalarni bayon qilish. O’tilgan mavzu yuzasidan II analitik guruh anionlariga sifat reaksiyalari suhbat o’tkazish va yangi mavzu III analitik guruh anionlariga sifat reaksiyalari  bilan bog’lash O’quvchilarga yangi mavzu bo’yicha xatti-harakat metodlarini ko’rsatishni taklif etish. Amaliy  ishni bajarish bo’yicha yo’riqnoma berish. O’quvchilarga yo’l-yo’riqli amaliy ish ko’rsatmasirni berish va ish o’rinlariga taqsimlash. Mustaqil ish bajarish uchun zarur bo’lgan jihoz va reaktivlarni tasdiqlangan me’yornoma asosida o’quvchilarga berish.	Noan’anaviy	Anionlarning cho‘kma hosil qilish xossalari bo‘yicha tasnifi III guruh anonlarining hususiy reaksiyalari. D.I.Mendeleyev davriy jadvali. Baliq skelati, venna diagrammasi,  toifalash jadvali
O’quvchilarning mustaqil ishlari, joriy yo’l-yo’riq	45’	O’quvchilarning yo’l-yo’riqli amaliy ish ko’rsatmasi yordamida mustaqil ishlarni bajarilishi. Zarur hollarda o’quvchilarga mustaqil ishlarni bajarish yuzasidan yo’l-yo’riqlar berib borish hamda ularning faoliyatini baholash mezonlari asosida baholab borish.	An’anaviy	Reaktivlar Baholash mezonlari
Yakuniy yo’l-yo’riq	10’	O’quvchilarning baholarini asoslangan holda e’lon qilish. O’quvchilar yo’l qo’ygan kamchilik va xatolarni bartaraf etish yuzasidan ko’rsatmalar berish. Ish o’rnini tartibga keltirish. Navbatdagi mashg’ulot mavzusini e’lon qilish va uyga vazifa berish.	An’anaviy	Adabiyotlar ro’yhati

O’qituvchi: Abdaliyeva G’oliba                                                _____________

                                                                                                                  (Imzo)

Dars konspekti

 Mavzu: III analitik guruh anionlariga sifat reaksiyalari

Maqsad: IIIguruh anionlari  sifat reaksiyalarini tahlili yuzasidan amaliy ko‘nikmalar hosil qilish va ularni amalda qo‘llay bilish

Dars turi: amaliy

Dars uslubi: noan’anaviy

Darsning jihozi Reaktivlar: Eritmalar: natriy nitrat eritmasidan tomiziladi. Temir  (II) sulfat kristalli va konsentrik sulfat kislotasi, natriy nitrit yoki nitrat  eritmasidan olib, 3-5 tomchi 25%li NaOH  eritmasi  va rux yoki aluminiy bo‘lagi

      2.Maxsus reaktivlar: difenilaminning konsentrlangan sulfat kislotadagi  eritmasi, kaliy       yoddagi yod, antipirin eritmasi, natriy  nitroprussid eritmasi, indikator qog‘ozi.

    3.        Yangi tayyorlangan reaktivlar:  xlorli suv, vodorod sulfidli suv, natrit  yoki ammoniy sulfid,    0,5%li kraxmal eritmasi

         Jadvallar:

1.    Cho‘ktirish reaksiyalariga asoslangan anionlar tasnifi.

2.    Oksidlanish-qaytarilish xossalariga asoslangan anionlar tasnifi

Darsning borishi:

I.Tashkiliy qism:

a)O’quvchilar bilan salomlashish     

b) O’quvchilar davomatini aniqlash

c) O’quvchilarning darsga tayyorgarligini tekshirish

II.O’tilgan mavzuni takrorlash:

 

1.        Yod eritmasini va kaliy permanganatni kislotali sharoitda rangsizlantiradigan qaytaruvchi anionlarini ko‘rsating.

2.        Yodni  kaliy  yodidan  siqib  chiqaruvchi  oksidlovchi  anionlarini  ko‘rsating.

3.        Sulfat  va tiosulfat  anionlari  birga kelganda ularni  ochadigan reaksiyalarni yozing.

4.        Oksidlovchi va qaytaruvchi reagentlarga nisbatan  indeferent anionlarni ko‘rsating.

5.        Karbonat va fosfat anionlarini ochadigan reaksiyalarni yozing.

6.        Oksalat va  borat anionlarini ochadigan reaksiyalarini yozing va tashqi o‘zgarishni ko‘rsating.

III. Yangi mavzu:III guruh  anionlarining (NO₂^-, NO₃^-, CH₃COO^-) analitik reaksiyalari.Guruh reagenti yo‘q.

NO₂^-NITRIT VA NO₃^-NITRAT IONLARINING UMUMIY REAKSIYALARI

Temir  (II) sulfat bilan reaksiyasi. Nitrat, nitrit ionlari konsentrlangan H₂SO₄  ishtirokida Fe²⁺ bilan  NO gacha qaytariladi va ortiqcha FeSO₄  bilan qo‘ng‘ir rangli kompleks hosil qiladi:

6Fe²⁺ + 2NO₃^- + 8H⁺ = 6Fe³⁺ + 2NO + 4H₂O

NO + Fe²⁺ + SO₄^2- = [Fe(NO)]SO₄

Nitritlar bilan reaksiya suyultirilgan H₂SO₄  va xattoki sirka kislotali sharoitda xam boradi. Reaksiyaga SO₃^2-,  S₂O₃^2-, J^- va  Br^ђ ionlari xalaqit beradi.

Ish tartibi

Buyum yoki soat oynasiga natriy nitrat eritmasidan tomiziladi. Temir  (II) sulfat kristalli va konsentrik sulfat kislotasi qo‘shiladi. Kristall atrofida qo‘ng‘ir xalqa hosil bo‘lishini kuzating.

Rux yoki aluminiy metalli bilan reaksiyasi. Nitrat va  nitritlar ishqoriy muxitda rux yoki aluminiy bilan amiakgacha qaytariladi:NO₂^- + 3Zn + 5OH^- + 5H₂O = NH₃ + 3[Zn(OH)₄]^2-

NO₃^- + 4Zn + 7OH^- + 6H₂O = NH₃ + 4[Zn(OH)₄]^2-

Eritmada amoniy ionlari bo‘lmasligi kerak.

Ish tartibi

Probirkaga 3-4 tomchi natriy nitrit yoki nitrat  eritmasidan olib, 3-5 tomchi 25%li NaOH  eritmasi  va rux yoki aluminiy bo‘lagi qo‘shiladi. Probirka og‘zi nam lakmus qog‘ozi  bilan berkitiladi. Qog‘ozning ko‘karishini kuzating.

Difenilamin bilan reaksiyasi (farmakopeya). Difenilamin (C₆H₅)₂NH  nitritlar, nitratlar va boshqa kuchli oksidlovchilar bilan konsentrik H₂SO₄ ishtirokida ko‘k rang hosil qiladi:

Shunday natija BrO₃^- ioni bilan  xam kuzatiladi. Kuchli qaytaruvchilar S^2-, SO₃^2-, S₂O₃^2-, J^-    reaksiyaga xalaqit beradi.                           

Ish tartibi

Farfor tigelga yoki  toza, quruq soat oynasiga 5 tomchi difenilaminning konsentrlangan sulfat kislotadagi  eritmasi va 5 tomchi natriy nitrat yoki nitrit qo‘shiladi. Ravshan ko‘k rang hosil bo‘ladi.

NO₃^- NITRAT IONIning ANALITIK REAKSIYALARI

Antipirin bilan reaksiyasi. Antipirin C₁₁H₁₂N₂O nitrat ionlari bilan kuchli kislotali sharoitda  qizil rangli nitroantipirin hosil qiladi:

Ish tartibi

Probirkaga 2 tomchi natriy nitrat tuzi eritmasidan solib, ustiga 2 tomchi 5%li antipirin eritmasi qo‘shilib va extiyotlik bilan konsentrik sulfat kislotasi tomizilib (12-15 tomchi), xar bir tomchidan so‘ng probirka silkitiladi. Ravshan qizil rangning hosil bo‘lishi kuzatiladi.

NO₂^- NITRIT IONI ANALITIK REAKSIYALARI

Kuchli kislotalar bilan reaksiyasi (farmakopeya usuli) Nitrit eritmasiga  suyultirilgan sulfat yoki  xlorid kislotasi eritmalarining ta’siri natijasida azot (II) va (IV) oksidiga parchalanuvchi nitrit kislotasi hosil bo‘ladi:2NO₂^- + 2H⁺ = 2HNO₂ = NO + NO₂ + H₂O

parchalanish xarorat ko‘tarilishi, sulfat kislota konsentratsiyasi ortishi bilan  kuchayib, qo‘ng‘ir rangli NO₂ ajralib chiqishi kuzatiladi.

Kaliy yodid bilan reaksiyasi.  Suyultirilgan sulfat kislotali sharoitda nitritlar KJ dan erkin J₂ ajratib chiqaradilar:       2NO₂^- + 2J^- + 4H⁺ = J₂ + 2NO + 2H₂O

NO₃^- ionlari reaksiya sharoitida yodid ionlari bilan ta’sirlashmaydi va NO₃^- ishtirokida NO₂^-ni aniqlashda mazkur reaksiyadan foydalaniladi.

Ish tartibi

Probirkaga 2—3 tomchi natriy nitrit, 2-3 tomchi 2 n sulfat kislotasi, 2-3 tomchi kaliy yodid va 1  tomchi 0,5%li kraxmal eritmalari qo‘shiladi. Eritmaning ko‘k rangga bo‘yalishini kuzating.

Kaliy permanganat bilan reaksiyasi. Kaliy permanganatning sulfat kislotali eritmasi nitrit ionlari ta’sirida rangsizlanadi:   5NO₂^- + 2MnO₄^- + 6H⁺ = 5NO₃^- + 2Mn²⁺ + 3H₂O

Ish tartibi

Probirkaga 2-3 tomchi KMnO₄, 2-3 tomchi 2n H₂SO₄  va 5-6 tomchi natriy nitrit solinadi. Eritmaning rangsizlanishini kuzating.

NITRIT  IONINING PARCHALANISHI

Nitrit ioni NH₄⁺ioni  ishtirokida qizdirish natijasida azot va suv hosil qilib parchalanadi:

NO₂^- + NH₄⁺ = N₂ + H₂O

Ish tartibi:

Probirkaga 5 tomchi natriy nitrit tuzi eritmasi ustiga  to‘yingan eritma hosil bo‘lgunicha qattiq NH₄Cl yoki (NH₄)₂SO₄ qo‘shib isitiladi. Eritmaning aloxida qismidan NO₂^- ga KJ bilan kraxmal ishtirokida reaksiya bajarilib, uning to‘liq parchalanishi tekshiriladi.

Antipirin bilan reaksiyasi  (farmakopeya usuli ). Nitrit ioni kuchsiz kislotali sharoitda yashil rangli nitrozoantipirinni hosil qiladi:

 

Ish tartibiProbirkaga 5 tmchi natriy nitrit  5 tomchi 5%li antipirin eritmalari va 1 tomchi 2 n sulfat kislotasi solinadi. Probirkadagi eritmalar aralashtiriladi va yashil rangli nitrozoantipirinning hosil bo‘lishi kuzatiladi.

CH₃COO^- ATSETAT IONINING ANALITIK REAKSIYALARI

Temir  (III) xlorid bilan reaksiyasi (farmakopeya usuli). Natriy atsetat temir  (III) xloridi bilan pH=5-8larda  reaksiyaga kirishib, to‘q qizil (achchiq choy) rangli Fe(CH₃COO)₃ birikmasini hosil qiladi. Qaynatish natijasida qizil-qo‘ng‘ir rangli amorf iviqsimon cho‘kma hosil bo‘ladi:

Fe(CH₃COO)₃ + 2H₂O = Fe(OH)₂CH₃COO (q)  + 2CH₃COOH

Cho‘kma atsetat ionlari mo‘l bo‘lgandagina hosil bo‘ladi.

Ish tartibi

Probirkaga 5-7 tomchi natriy atsetati eritmasidan, 2-3 tomchi temir  (III) xloridi solinadi. Eritmaning to‘q qizqil rangga bo‘yalishi  kuzatiladi. Shundan so‘ng probirka qaynaguncha isitiladi. Cho‘kma hosil bo‘lishini kuzating.

Sulfat kislota bilan reaksiyasi. Sulfat kislota atsetatlar bilan ta’sirlashib, o‘ziga xos  xidga ega bo‘lgan sirka kislotasini hosil qiladi:CH₃COO^- + H⁺ = CH₃COOH

Ish  tartibi:

Probirkaga 2-3 tomchi natriy atsetat, 2-3 tomchi suyultirilgan H₂SO₄ solib, sekin isitiladi, ajralib chiqayotgan sirka kislotani xidi bo‘yicha aniqlanadi. Reaksiyaga kislota ta’sirida o‘tkir xidli gaz  hosil qiluvchi anionlar (NO₂^-, S^2-, SO₃^2-, S₂O₃^2-) xalaqit beradi.

Quruq holdagi atsetat tuzlarini KHSO₄  yoki NaHSO₄ larning quruq tuzi bilan xavonchada ezish bilan xam aniqlanishi mumkin.

Sirka-etil efirining hosil bo‘lish reaksiyasi (farmakopeya usuli). Atsetatlar  etanol bilan konsentrik H₂SO₄ ishtirokida  o‘ziga xos xidli sirka-etil efirini hosil  qiladi:

CH₃COOH + HOC₂H₅ = H₂O + CH₃COOC₂H₅

Ish tartibi

Probirkaga ozroq miqdorda quruq natriy atsetat  tuzidan solib, ustiga 4-5 tomchi konsentrlangan sulfat kislotasi, 4-5 tomchi etanol qo‘shib, aralashma asta isitiladi. Hosil bo‘lgan efir xididan aniqlanadi.

IV.Mustahkamlash:o’quvchilar nazorat savollariga javob berish orqali bilimlarini mustahkamlashadi.Faol o’quvchilar baholanadi

 Nazorat savollari ( I,II,III guruh anionlari )

1. Oksidlovchi va qaytaruvchi xossaga ega bo`lgan anion (******)

2. Oksalat ioni bilan ta'sirlashib rangsizlanuvchi rеagеnt-oksidlovchi (***********)

3. Ionlarni maxsus xaraktеrli rеagеntlar bilan tartibsiz aniqlash usuli (******)

4. Bariy tuzlari bilan minеral kislotalarda (kontsеntrik H₂SO₄ dan

    tashqari) erimaydigan cho`kma hosil qiluvchi birinchi guruh anioni (******)

5. Sulfut ionini parchalab, SO₂ gazi hosil qiluvchi rеagеn (*******)

6. Kislotali muhitda qaytaruvchilarni kaliy pеrmanganat bilan oksidlash

    rеaktsiyasining tashvi samarasi (*************)

7. Uchuvchan kislota anionlari hosil qilgan SO₂ va СО₂ gazlarini aniq-

    lovchi rеagеnt (**********)

8.  Oksidlovchi-qaytaruvchi xossalari asosida anionlar tasnifiga ko`ra

     birinchi guruh anionlari (**************)

9.  Tiosulfat ionini kumush kationi bilan oq cho`kma - Ag₂S₂O₃ hosil

      qilish rеaktsiyasi (***********)

10. II guruh anionlarining guruh rеagеnti (kumush nitrat ******)

11. Sulfat-ion farmakopеya rеaktsiyasining rеagеnti (***********)

12. Sulfut-ionini kaliy pеrmanganat bilan oksidlash natijasida hosil

      bo`luvchi birinchi guruh ioni (******)

13. Kislotali muhitda oltingugurt hosil qiluvchi parchalanuvchi anion (*********)

14. Uchuvchan kislota anionlari uchun guruh rеagеnti (*******)

15. Oksidlanish-qaytarilish xossalariga ko`ra tasnifi bo`yicha III guruh

      anionlarining nomlanishi (***********)

16. Kislotali muxitda borat-ioni bilan pushti yoki to`q qizil rangli

      komplеks hosil qiluvchi sariq rangli bo`yoq (********)

17. Gidrofosfat-ion bilan oq kristal cho`kma hosil qiluvchi aralashma

      (farmakopеya rеaktsiyasi) (*********)

18. Kuchli kislotali muxitda S^2-  bilan sariq amorf cho`kma hosil

      qiluvchi I guruh anioni (*******)

19. Fe (III)ning tiotsianatli komplеksini rangsizlantirib, [FeF₆]^3- hosil

      qiluvchi anion (******)

        20. Bromid ionlarining oksidlanish natijasida sariq-zarg`aldoq rangga

      bo`yaluvchi, Br₂ ning ekstragеnti (*********)

21. Sulfid-ionga kuchli kislotalarining ta'siri natijasiga ajralib

      chiquvchi gazsimon modda (*************)

22. Kislotali muxitda iodid-ionlarini I₂ gacha oksidlovchi rеagеnt

      (farmakopеya rеaktsiyasi) (********)

23. Rodanid-ion sinonimi (**********)

24. III guruhdagi rеdoksamfotеr anion (******)

25. III guruhdagi uchuvchan kislota anioni, Fe (III) bilan qizil rangli

      komplеks hosil qiladi (*******)

26. Kislotali muhitda rodanid-ion bilan qizil rangli, organik

      erituvchilarda ekstraktsiyalanuvchi komplеks hosil qiluvchi kation (*****)

27. Izoamil spirti qatlamida Со²⁺ ning tiotsionat ionlari bilan hosil

      qilgan komplеks rangi (***)

28. Br^- va I^- aralashmasidan ularni aniqlash rеaktsiyasi (*********)

29. S^2- bilan ishqoriy yoki ammiakli sharoitda hosil bo`luvchi binafsha

      rangli komplеksni nomi (natriy) (************)

30. Qanday sharoitda nitrit-ion azot (II) va (IV) oksidlariga parchalanadi (*********)

31. Kuchsiz sulfat kislotali sharoitda NO₂^-  bilan yashil rang hosil

      qiluvchi organik rеagеnt (farmakopеya rеaktsiyasi) (***********)

32. KI bilan rеaktsiyada NO₂^- ioni qanday xossani namoyon qiladi (***********)

         33. Nitrit-ionini yashil rangga kirituvchi organik rеagеnt (*********)

34. NO₂^- ning Griss-Iloshvaa rеaktivi bilan aniqlash rеaktsiyasida eritma ranggi (*****)

35. NO₂^- ning  MnO₄^-  bilan  sulfat  kislotali  sharoitdagi  rеaktsiyasida  nitrit-ioni  xos-

       sasi   (***********)         

V.Uyga vazifa. O’quvchilar anionlarni reagentlar bilan ta’sirini jadvalga kiritishadi. Nilufar guli chizmasidan foydalanib anionlar haqida ma’lumot tayyorlashadi.