Методический материал. Статья об Е.Эмина

           ЛЕЗГИ ХАЛКЬДИН РИКI АЛАЙ ШАИР ЕТИМ ЭМИН 
1870-1871 лагьай йисара Етим Эмина, «Дустуниз» тIвар эцигна, Зульфукъаров Къазанфараз ракъурнай. Ина шаирди адаз бес: «Чун хьтин дустар жедани?» -лугьуз туьгьмет ийизва: 

Виридаз дуст авай чка 
Рехъ ачух уьлчуь хьайила,
Чаз мегер дуст авай къапу 
ИкI кIеви хейбар жедани? 

Икьван кай рикIяй вил галай дуст – Къазанфар вуж тир? И касдин ери-бине гьеле тамамдиз ахтармишнавач. Авай са тIимил малуматриз килигна, ам девлетлу хзандай тир. Адан бубадин кIвалер къедалдини ама. Абур Мамрачрин агъа кьиле, Белиждай къвезвай шегьре рехъ Кьасум-хуьруьхъни Ахцегьихъ кьве чхел жезвай чкадин мукъув гва. Къецелай килигдайла, къеле хьиз аквада. Мадни малум я хьи,Къазанфаракай 1867 лагьай йисуз урусрин алим Услараз еке куьмек хьанай. И вахтунда Услара лезги чIалан грамматика кхьизвай. Къазанфара адаз лезги чIалан, гафарин къурулушдин баянар гуз еке куьмек авунай. Гуьгъуьнай Услара адаз, вичин куьмекчидиз хьиз, еке къимет ганай. 
Мадни малум я хьи, 1877 лагьай йисуз Дагъустанда бунтар хьайи вахтунда Къазанфар, жермедихъай кичIе яз,Туьркиядиз катнай. 

Зулфукъаров Казанфар, икI хьайила, чал агакьнавай малуматриз килигна, эвелни эвел хъсандиз лезги чIал чидай, лезги чIалан къадир авай кас тир. Ихьтин кас хьуниз килигна, ада Услараз неинки лезги чIалан грамматика туькIуьриз, гьакI лезги чIалалди акъатай сифте ктаб – «Букварь» (1869-й) кхьизни куьмек авунай. И мукьвара Къазанфар шаир тирдини малум хьанва. Кьасумхуьруьн райондин Векьелар тIвар алай хуьряй тир 
Гьажиев Сейфудиназ ада Етим Эминан «Дустуниз» хгай жавабдин шиир жагъана. Шиир кхьенвай кагъаздал тарих ала: 
1871 лагьай йис. Етим Эминан уьмуьр чирун патал Зульфукъаров Къазанфаран 
гьам шиирдихъ, гьамни ам кхьей тарихдихъ еке метлеб ава. 


1 Етим Эминакай макъаладин бинеда 1958 лагьай йисуз Дагъустандин книгоиздатдиакъудай зи «Етим Эмин. Уьмуьрдикай ва яратмишунрикай эхтилат» эцигнава Шиирдин метлеб адакай ибарат я хьи, Етим Эминаз халкьди гьадан аямда гьихьтин къимет гузвайтIа, малумарзава. Зульфукъарова вичин шиир еке гьуьрметдалди кхьенва. Ам 
Эминахъ галаз «Эй азиз» лугьуз рахазва. Шаирдин Эмин сагъ хьана, адаз «женнетдин багъ несиб хьана» кIанзава. Эминан кагъаз агакъайла, ам «дустарин вилик уьзуьагъ хьана» 

Зульфукъарова мадни кхьизва: 
Чир хьана заз, гьич чидач агьмакьариз 
Дуст я дустун далудин дагъ, эй азиз. 
Валлагь, авач гьич са касдиз вун хьтин дуст,
Гьар са дустуниз вун я варз, рагъ, эй азиз. 

Къазанфаран къаст вичинни Эминан «дуствал эбеди» хьунухь я. Адаз Эминан шиирар пара бегенмиш я, иниз килигна ада абур «гьар вахтунда кхьиз ягъ» лугьузва. 
Шиирдай мадни малум жезва хьи, Етим Эмин гьакъикъатдани еке четинвилера гьатна. Агъадихъай чаз аквада: Эмин гьеле 1880 лагьай йисарин сифте кьилера амай. «Дердерин иеси»,ам рекьидалди ирид-муьжуьд йисуз ваъ, гьадалай гзаф вахт 
хьанай. Гьеле 1871 лагьай йисуз Эминан дердерикай маса хуьре яшамиш жезвай Къазанфаразни кваз чизвай. Ада шиирда кхьизва: 

Зун я мазур, ша вун Хътаргъиз къе физ,
Ви дердерихъ зун я муштагъ, эй азиз. 

Амма Къазанфаран шиирдин виридалайни важиблу чка, шаирдиз хьиз,Эминаз ганвай къимет я: 
На куькIуьрна, стха, вун аллагьди хуьй. 
Дели-диванадиз чирагъ, эй азиз. 

«Дели-диванадиз чирагъ» -Эминан девирдин кIвенкIвечи инсанри шаирди жемятдин арада кьазвай чка лугьуз тежер кьван дуьз аннамишнава. Заманаяр пара дегиш хьанватIани,къедалдини Зульфукъарова атIай къимет гьакъикъат дуьз 
къалурзавайди яз ама. Лезги шаиррин арада Етим Эмин кесиб халкьдин лап хъсан векил яз хьана, дели-диванайрин вилер ачухарзавай, абуруз чеб дуланмиш жезвай гьал-агьвал 
къалурзавай чирагъ яз хьана. Гьа иниз килигна адаз лезги халкьди вичин рикI алай шаир я лугьузва. 


* * * 

Етим Эмин асулдай Куьре ханлухдин (гилан Кьурагь райондин) Цилингар2 лугьудай хуьряй тир, дидедизни ам и хуьре хьана. Гуьгъуьнлай ам диде-бубани галаз3 гилан 
Кьасум-хуьруьн райондин Ялцугъар лугьудай хуьруьз куьч 


2 Автордин «Етим Эмин» тIвар алаз «Дуствал» альманахдиз (№8, 1953-йис) акъуднавай 
макъалада гъалатI язшаиряз КIахчугъа дидедиз хьаналагьана. КIахцугъай адан диде тир. 
3 Са-са юлдашри, месела, Эминан хтул Ярагьмедов Ярагьмеда, Эмин Ялцугъиз, диде ва буба кьведни кечмиш хьайила, атана лугьуз тестикьзава. Архивринделилар тахьуниз килигна, гьи фикир дуьзди ятIа, чирун четин я. 
 Амай уьмуьр шаирди ина акъудна ва ина ам кечмиш хьана. 

Шаирдин девир Дагъустандин халкьарин тарихда вакъиайрив ацIанвай ва къаришугъ девиррикай сад тир. Адан уьмуьрдин сифте къад йис (1838-1859) Шамилан гьерекатдин девирдал гьалтзава. Амай йисар Дагъустанда ислягьвилин гъалибвал ва дагълух уьлкве Россиядин лувак кваз вилик физвай вахтуназ гьалзава. И йисарин са еке вакъиади, 1877 лагьай восстаниеди мад секинвал чIурзава. 
Етим Эмина пачагьдин кьушунриз аксина женг чIугвазвай игитрин дирибашвилиз еке 
къимет гузвай са хейлин гуьзел шиирар туькIуьрна. 

Е.Эминахъ Шамилакай туькIурнавай гзаф шиирарни ава – и шиирра ада Шамилан къуватдин, мердвилин ва кесердин тариф ийизва

Чаз Етим Эмина я пачагьдин кьушунрин хура акъвазай игитрикай, я Шамилакай туькIуьрна лугьудай чIалар жагъанач. И темадай чIалар неинки Эминан поэзияда, гьакI вири лезги поэзиядани гзаф кьериз-цIаруз дуьшуьш жеда. ИкI икьван чIавалди малумди 1940 лагьай йисуз акъатай «Лезгийрин фольклор» тIвар алай ктабда авай вад-ругуд бейт я. Идан себебни регьятдиз чир жеда. Шамил,къумукърин арада хьиз, лезгийрин арадани артух машгьур хьанач. Гьатта 1842 лагьай йисуз ам Самур вацIун дередиз эвичIайлани, чкадин халкьди адаз са ахьтин еке куьмек авунач. Етим Эминан ватан тир Куьре лагьайтIа, мадни киснавай. И чкаяр гьеле 1805-1806 лагьай йисарилай Россиядик экечIнава; муькуь патахъай, мюридизмдивайни ина са акьван дериндиз дувул ягъиз хьаначир. 
ИкI, Шамилан гьерекат Куьредиз хасди тахьуниз ва Эминан яратмишунрани Шамилан гьерекатдикай ва я пачагьдин кьушунрин аксина женг чIугур дагъвийрикай рахун-луькIуьн тефиниз килигна, Эминан уьмуьрдин рекьиз килигдайла,

Шамилан гьрекатдикай рахун лазим къвезвач. Шаирдин 

къанажагъдин, адан чIаларик квай мана-метлебдин гъавурда 

гьатун патал са тIимил хьайитIани а девирда Куьредин 

вичин къене патан гьалдиз килигун чарасуз я. 


Дагъустандин сергьятра авай лезгийрикай куьрелуяр XIX виш 

йисан сифте кьилерай историядин жигьетдай уях тир;

Куьреда ханлух тешкил хьанвай. И вахтунда лезгияр авай 

маса чкайра, лагьайтIа, иллаки Самур вацIун дереда гьеле 

«азад жемятар» авай. 


4 Журнал «Литературное обозрение», №16, 1936. 


Куьредин ханство сифте яз 1812 лагьай йисуз арадал атана,

1837 йисалди ханвал Аслан ханди, ахпа са йисни зура кьван 

адан гадади – Мегьамед ханди, им кечмиш хьайила, маса 

гадади, Мегьамед-мирза-ханди авуна. 1840 лагьай йисуз и 

хвани кьейила, ханвал Аслан хандин стхадин гадайри 

сифтедай Гьарун-бега, гуьгъунай Гьажи-Юсуф-ханди авуна. 

1862 лагьай йисалай башламишна ханство пачагьдин 

чиновникри идара ийиз хьана. 


Хандин гъиле сергьят алачир кьван ихтиярар авай. Ада 

вичиз кIандай жуьреда дуьнья гьалзавай. Адан зулумкар 

пацук жемятди суза ийизвай. Куьредин ханарин зулумкарвал 

акьван векьи хьанвай хьи, ада гьатта зулумдалди гъил 

кьезил тушир урус пачагьдин генераларни дявелин маса 

къуллугъчияр тажуб авунай. Месела, Аслан-хандин 

инсафсузвал А. Комарова тестикь ийизва. Адан къалурунриз 

килигна, Аслан-ханди лежберрал еке харжияр вигьизва,

вичин гъилик квай инсанривай гужуналди рушар къакъудзава 

ва абур чеченриз гуз, абурувай рушарихъ балкIанар 

къачузва, гзаф агьалияр ягъиз рекьизва.5 


Куьредин маса хандин, Гьажи-Юсуф-ханан гьакъиндай Карцева 

генерал Барятинскийдиз кхьенай: «Куьредин ханди вичин 

зулумкарвилелди, гъил къачуз тежедай темягькарвилелди 

халкь саки вичин аксина ачухдиз къарагъдай гьалдиз гъана. 

1860 лагьай йисалай башламишна адалай кьибле патан 

Дагъустандин начальникдиз ва гьатта князь Меликоваз 

акъваз тавуна арзаяр къвезвай. Эхирни алатай зулуз 

халкьди ачухдиз ва рейсадвилелди адаз муьтIуьгъ хьуникай 

отказ авуна; гьеле яракьрал гъил яргъи тавуна, куьрелийри 

200 ихтибарлу векилар хкяна ва абур Шурадиз6 арза гваз 

ракъурна, и арада ихьтин гафар авай: Чна гьич са 

вахтундани урусрихъ галаз душманвал авунач, бес вучиз 

чубанрин гъиле вугудай чкадал, куьне чун ажугълу 

жанавурдин гъиле ттунва? Ада чун тарашзава».7 


Ччилин еке майданар ханарив, беглерив ва маса 

девлетлуйрив гвай. Маларин нехирар ва хперин суьруьярни 

абурун гъиле авай. Кесиб къатариз тум кутадай мулк, нек 

ацадай мал кьит тир. 


Эминан девирда лезгияр лап кьулухъ галамай. Абур къизгъин 

вацIун патав гвай, адакай ара атIанвай цин кьилдтн легъв 

хьиз тир. Урус капитализмди сифте яз лезгияр дуьньядин 

тарихдиз чIугваз башламишнавай, анжах им сифте кьил тир 

ва адавай гьеле халкьдин маишатдин баят хьанвай къайдадик 


5 А. Комаров. Казикумухские и кюринские ханы. Сборник сведений о кавказских горцах. 

Выпуск II, том IV, документ №15. 

6 Шура – Темир-Хан-шура, гилан Буйнакск, революциядилай вилик Дагъустандин столица. 

7 Зиссерман. Князь Барятинский. Том II, 420-421-ччинар. 


малум тир тIем кутаз хьанвачир. Халкьдин яшайиш къадим 

заманадин тегьерда физвай. Гьелелиг малум хьанвай 

дегишвал анжах ам тир хьи, чкадин ханарин, беглерин 

зулумдин кьилел милли зулумни хтанвай, Халкь лап 

мичIивиле ва авамвиле дуланмиш жезвай; мавгьуматри бейни 

куьт ийизва. 


Гьеле XVI-XVII виш йисара лезгийрин арада тухумдин 

алакъайри хъиткьер гуз башламишна. Жемят сад-садаз акси 

тир классриз пайи-паяр хьанвай. Халкьди дуьнья хебнижанавур 

хьанвайди кьатIанвай. Классрин арада физвай 

женгини, хци жез ва дерин жез, майишатдилай башламишна 

жемятдин амай вири уьмуьрдиз вичин таъсир ийизвай. Кьил 

гудайла яни, са кас кьейила яни, ихтияррин гьакъиндай 

рахун физвани, марифатдин мэсела эцигзавани – гьар гьи 

чкада ва кардахьайитIани классдин тереф вилик эцигзавай. 


Халкь дегьзаманадин мичIивиле ва мавгьуматда хьунин карда 

хуьруьн девлетлуйриз динди ва фекьийри куьмек гузвай. 

Экуь дуьньяда недай са кIус фу жугъун тавур кесибдиз 

динди цаварал некIедин вацIарни чIемин булахарни хиве 

кьазвай. Гьеле тухумдин къурулушдин вахтундилай амай 

куьгьне адетри ва шариатдин тIалабунри фугъараяр 

алцурарун гьахълу ийизвай. 


Етим Эмин историядин ихьтин шартIара яшамиш хьана ва ада 

тербия къачуна. Адаз девирдин зидвилер, хилафвилер акурди 

я, ам эйбежер гьалари кайиди я. Ибуру вирида Эминан 

акьулдиз, къанажагъдиз, руьгьдин къаматдиз еке таъсир 

авуна. Адан поэзиядини гуьзгуьди хьиз яшайишдин и эйбежер 

гьалар, делибурун деврандин суфат къалурзава. 


Эмин вич са кьадар агьваллу хзандин арадай тир. Адан буба 

Севзихана са вахтунда суддин къазивал авуналдай. А 

вахтунда суддин къазияр округдин начальникди тайинзавай,

чебни адет яз хуьруьн девлетлуйрикай ва я фекьийрикай 

жедай. Эминан бубади сифтедай Цилинга, ахпа Ялцугъа 

къазивал авунакай хкатзава хьи, ам вичин кьилел алай 

гьакимриз бегенмиш итим тир. ИкI хайила, ида суд-дуван 

абуруз хуш тир къайдада тухузвай. Им – сад. Муькуьди. 

Эминан девирда адалатлу къанунар авайди тушир. 

Дагъустандин область ва Закаталдин округ идара авунин 

гьакъиндай 1868-йисуз акъуднавай положениедалди 

Дагъустандин «халкьдин» судара (округринбура ва хуьрерин 

сивин судара) арзаяр шариатдал ва чкадин адетрал 

гьялзавай. ИкI хьайила, суддин гьар са къазидиз, абурук 

кваз Эминан бубадизни шариатдин адетар ва къанунар 

хъсандиз чир хьун, адаз иердиз араб чIалалди кIелиз-кхьиз 

чир хьун лазим тир. 


Етим Эминан халис тIвар Мегьамед-Эмин, бубадин тIварни 

Севзихан тир. Вичи вичел эцигнавай ва халкьдин арада 

машгьур «Етим Эмин» адан шаирвилин лакIаб я. 


Халкьдин сивера авай эхтилатриз килигна, Эмина КIирида 

малла Магьараман медресада, маса эхтилатриз килигна,

Кьеандал Агъамирзе Эфендидин медресада кIелна. 


И вахтунда медреса лезгийрин арада инсанриз кIел-кхьин 

чирдай чка тир. Идахъ галаз сад хьиз медресади ана 

кIелзавайбуруз чIалан къурулушдикай, гьисаб тарсунай, са 

тIимил кьван тIебиатдин вакъиайрикай, цаварикай ва 

набататрикай чирвилер гузвай. Дугъри я, и чирвилер диндин 

мавгьуматдалди рангламишнавай, тIебиатдин ва иштимаи 

вакъиаяр гуя сад тир аллагьдин эмирдалди ийизвайди яз 

къалурзавай. ИкI ятIани, медресади инсанриз дуьньядин ва 

тIебиатдин вакъайрикай малуматар гуз хьанай. Им 

медресадин хъсан тереф тир. Амма адахъ маса терефни авай. 

Медресадин мурад=метлеб эвелни-эвел жегьилриз диндин 

тарсар гун тир. Ана аялриз кьуръан ва диндин маса ктабар 

чирзавай, арабрин мавгьуматдин литература вяз ийизвай. 

ИкI фекьийри жегьил несилдин акьул куьт ийизвай, абурун 

зигьин, къанажагъ, фикирар, рикI – вири зегьерламишзавай. 


Медресадин и пис, зиянлу ери Эминан девирда Дагъустанда,

гьакI Куьредани гзаф къекъвез ва лезги чIалан сифте 

грамматика кхбей урус лим П. Услара къалурна. «Дагъвийриз 

кIел-кхьин чирунин гьакъиндай» тIвар алай вичин зегьметда 

ада лугьузва: «...ичIал (араб чIал. – А.А.) чируникай 

авай еке зарарди дагъвийри тухузвай вири яшайишдиз таъсир 

ийизва, абур дидедиз хана рекьидалди мичIивиле твазва».8 


Медресади хъсан ва пис терефри амайбуруз хьиз Эминазни 

эсер авуна. Адаз эвелни-эвел араб чIал чир хьана. КIелкхьин 

чир хьана. Дидед чIалалай гъейри, гьар гьим 

хьайитIани маса чIал чир хьун вич инсандин чирвилер 

гегьенш хьунин лишан я. КIел-кхьин чир хьунихъ мадни еке 

метлеб ава. Савадлу итимдивай вичин фикирар кхьена дуьз 

жеда, илимдин, историядин, литературадин кIвалахар ийиз 

жеда, маса инсанрихъ галаз алакъаяр мягькем ийиз жеда. 

Муькуь патахъай. Эминаай медресади «гъавурдик» квай 

динэгьли авуна. 


Севзихан тIвар-ван авай итим тирни, ада кьилел алай 

гьакимар хъсандиз рази ийизвайни, тахьайтIа Эмин вич – 

абуруз бегенмиш хьанани, гьар гьикI ятIани хуьруьн 

дуванханада (суддин) адал къазивал ийидай нубат атана. 


8 П. Услар. О рассмотрении грамотности среди горцев. Стр. 78. 


Адакай къази хьунухь мумкинвилиз шагьидвал ийизвай са 

чIални ава. Им шаирдин «Алагуьзли» тIвар алай шиир я. 

Икьван гагьда и шиирдин эхиримжи бенд малум тушир. Гила 

жгъай са тетрадда и бенд ава. Ам ихьтинди я: 


ИчIал лагьай Етим Къази,

Гьайиф, уьмуьр хьана кьуьзуь,

Жигер, багъри кана на зи,

ЧIугваз гьижран, алагуьзли. 


Ина дуьшуьшжезвай «Етим Къази» лагьай лакIабди Эминан 

къуллугъ тестикь ийизва. 


Шииррик квай кьилдин малуматриз килигна, адакай къази 

гьеле 1870 лагьай йис алукьдалди хьана.9 И вахтунда адан 

гьал-агьвални хъсанзавай лугьуз жеда. ИкI тирди адан 

«Дустариз» лугьудай шиирдай са уьтери малум жезва. Ана 

ихьтин цIарар ава: 


Жув хьайила эвел халкьар арада,

Гила хелвет хажалатдик кьурада. 


И шиир ада гуьгъуьнай, «хелвет хажалатдик» кьуразвай 

вахтунда туькIуьрна. И вахтунда ада вил галамаз «эвел 

халкьар арада» хьайи вахтар рикIел хкизва. «Халкьар (ин)

арада» хьайи вахт серес къазивалийизвай, гьал-агьвал 

хъсан тир вахт хьана кIанда. 


Эмин фад етим хьана. Са-садбуру адан диде-буба гьеле вич 

аял язмаз кечмиш хьана лугьузва. И фикир делилралди 

тестикьарун четин я. Амма Ккьеандал медресада кIелдайла,

адахъ диде-буба амачирди «Къарийриз» тIвар алай шиирдикай 

хкатзава. Ина ада вич «къариблухда» авайди, вич «дидебуба 

авачир сад» тирди къалурзава. 


Эмин дуьньядикай хабар авай кас тир. Адан шиирра Шекидин,

Ширвандин, Тифлисдин, Темир-Хан-Шурадин, Туьркистандин,

Чиндин (Китайдин), Хизридин, Гьиндистандин, ирандин,

Урусатдин ва маса уьлквейрин тIварар кьазва. 


Белки чаз жеч, акунач икьван гагьди чи уьлкведа,

Я Шекида, я Ширванда, я Хизрида, я Нуьгведа,

Белки гьич жеч ихьтин емиш Тифлис, Темир-Хан-Шуьреда. 

Ич, чуьхвердин адет ава, къарпуздилайни екеда. 


(Чуьхвердиз) 


Ихьтин шив жеч Дагъустанда,

Фарс, Яман, Туьркистанда,

Араб ажем, Гьиндистанда,

Кияр шив ваз мубарак хьуй. 


«Етим Эмин» тIвар алай зиктабда Эминакай къази тахминан 1870 лагьай йисуз хьана лагьана 

къалурнавай. Зульфукъарова Эминаз ракъурай шиир ам «халкьарин арадай» акъатайла кьулухъ 

кхьейди язхьайила (1871), къазивал ада фад авун лазим къвезва. 


(БалкIандин тариф)

Эмин, адан шииррикай хкатзавайвал, пара дугъри, эдеблу,

дуьзвал, адалат гвай итим тир. Ихьтин къилихди адан 

къазивилиз ва элкъвена къазивили адан къилихдиз еке 

таъсир авуна. Лугьуз жеда хьи, СтIал Суьлеймана 

пислемишай судуяр хьиз, ам иблисди худда твадайди, стха 

кана сура твадайди, кьве манат пул гъута ттун тавуртIа,

дуван кьлиз акъуд тийидайди хьанач. Ам вичиз ийизвай 

арзайриз, килигзавай суддин крариз эдеб, марифат фикирда 

аваз килигиз хьана. Дуван ийидайла, суддик акатнавай 

касдин кьисмет гьял ийидай Эмина тек са адан тахсиркарвал 

ва я шагьидрин къалурунар делил яз къазвач, къазиди 

жуьрэтлувилелди арза ганвай инсандизни вил ягъизва, адан 

марифатлувилин суфат ахтармишзава. Гьакъикъат икI тирди 

чаз «Вирт квахьайдаз» ва «Кьве паб» тIварар алай чIаларай 

жгъизва. 


Садра Эмина вичи яни ва я къуншиди яни Гьажи Тагьиран 

кьилив, адахъ вирт авай чIал чиз, са тIимил пулни вугана 

адан кIвализ вирт къачуз сад ракъурда. Гьажи Тагьраз 

къуншидивай пул къачуз утанмиш жеда, амма гьавайда гудай 

мердвални жедач. Ада атай касдиз вирт амач лагьана жаваб 

гуда. И кас хъфейла, Гьажи Тагьира вичин папаз лугьуда: 

«Мад Эминаз гун хьанач, къала, паб, вирт авай гетIе 

гъваш, чна са кIус виртни нен, а къапунани вуч аматIа 

акван». Папа гетIе къачуда, килигайтIа, затIни амач. 

Иесидин вирт кIвалел алай лежберди10 тIуьнай кьван. Гьажи 

Тагьира адалай суддиз арза гуда. Серес и арза суддин 

къази яз Эминан гъиле гьатда. Суддин къанунриз 

килигайтIа, угъридин кIвал чIур хьунухь лазим тир; адан 

кар кьезил хьуниз са делилни авачир. Амма Эмин вирт 

квахьай агьвалатдив цIийи, гьич гуьзлемиш тавур гьалда – 

эдебдин гьалда эгечIна. Гъенел атай дустунилай кIвале 

авай вирт элкъуьрун – им Эмина еке тахсир яз гьисабна ва 

вичин патай угъридиз чуьнуьхай вирт гьала авуна. 


Бес жечни ваз ихьтин хфетар,

Яр-дустариз тагайла на? 

Дуьз дуван ам хьайтIа эгер,

Ам адаз гьалал хьана хьи. 


Эгер маса краризни къази Эмин и къайдада килигнатIа,

нетижа хкудиз жеда хьи, Эмин вични гъиле авай къанундиз – 

шариатдиз ва адетриз акси физ хьана. Ида Эмина кесиб 

халкьдин тереф хуьниз шагьидвал ийизва. Къейд авун лазим 

я хьи, гьам вичи, гьам бубади суддин къазивал авуни Эмин 

къанажагъдин рекьяй хьуниз ва гьакIни адан поэзиядизни 

еке таъсир авуна. Абурун кIвализ сифтедай бубадин, ахпа 

вичин кьилив гзаф арзачияр, зулумдик квайбур, тахсирсуз 

тахсирдик акатнавайбур чпихъ галай шел-хвал ийиз, 


10 Идан тIвар Аслан тир 


абурувай чара-куьмек кIанз къвез-хъфидай. Низ чида кьван,

шумуд вакъиа адан бубади ахъайнатIа, низ чида кьван,

шумуд аламатдин, инсанрин инсансузвилин шагьид ам вич 

ханайтIаI Гьа ина, инсанрин арза-ферзадин юкьва Эминан 

кьил дуьньядай акъатна. Ам, дуьньядин ччин ва аст1ар пад 

акуна, адавай тух хьана. Иниз килигна, зи фикирдалди,

адан поэзиядихъ гьакьван яшайишдин туьнтвал ава; иниз 

килигна вичиз цIудралди, вишералди акур агьвалатар жем 

авуна, санал кIватIайла, ада гуьгъуьнай лугьузва: 


Бязи фугъараяр ава гъам хажалатиз,

Бязибурув кьунавачни вун хупI дуьз,

Бязибур атIлас, дере, диба куьз,

Бязибуруз я вун девран, дуьнья гьейI 


(«Дуьнья гьей») 


Гьа йисара, судда къазивал ийизвай чIауз, Эминаз тарашна 

лугьуз уьлкведа гьарай-афгъан гьатнавайди, дуьньядикай 

дугъри ксарин рикI ханвайди, инсанар «яаз кьлиз сирих»,

ахпа дуьньядихъ къаних жезвайди, маса гьайван авачирди 

хьиз, фагъирдин балкIан чуьнуьхзавайди, гъиле кьуна зав 

гвач лугьуз кесибар ккузвайди акуна. Аквазвай вири и 

адалатсузвилери Эминан рикIе инсанвилин руьгь хкажна,

адаз залумар къурна, адаз кесибар чими авуна. Гьелбетта,

и гьерекат иллаки ам «халкьар (ин) арадай» акъатай чIавуз 

йигин жезва. Вич къази тир вахтунда ам ччарабурун кьилел 

къвезвай къазайрин шагьид тиртIа, гуьгъуьнай, къазивиляй 

акъатайла, ам вич ихьтин къазайрик акатна, и агьвалатди 

ам дуьньядал нарази хьунухь мадни гужлу ва къизгъин 

авуна. 


Етим Эмин инсандин къадир авай кас тир. Ада вичин шиирра 

ара датIана инсандиз инсанвилин рафтар авуниз, кесиб итим 

алчахди яз кьун тавуниз эверзава. Гьажи Тагьир хьтинбуруз 

чпикай чпиз хабар гузва, дишегьли барабардаказ кьунин 

терефдалкъвезва. Инсанрик квай пис хесетар пислемишиз,

инсандихъ инсандиз лайихлу къилих хьуниз эверзава. 

Инсандиз гьуьрмет тийизвайбуруз ада «залумар» лугьузва. 


Эмин вич дин, аллагь-апйгъамбар рикIел алай кас тиртIани,

ам са бязи диндин адетриз акси экъечIзава, шариат чIуриз 

тежедайди чиз-чиз, ам адан са кьадар гьаларилай 

элячIзава. И жергедай яз ам эвелни-эвел кьве паб къачунин 

аксина акъвазайди къиметлу я. Кьве паб къачунин аксина 

адан фикир акьван еке я хьи, адакай ада шиирни кваз 

туькIуьрзава («Кьве паб»). Ина шаирди кьве паб авай 

итимдивай кесибвал тежерди, папарин арада даим къияматдин 

къал жедайди, абур байтсуз жедайди, абурун къилихар,

марифатдин къамат чIур жедайди ва, виридалайни кар алайди 

яз, кьве паб къачун вич дишегьли алчахарунин, ам тамам 

къимет авай инсандай гьисаба кьун тавунин лишан яз 

къалурзава. 


Эмин тек са шаирвилин кIвалахда ваъ, гьакI яшайишдани 

инсанрин арада шариатдин и эйбежер къанундал амал тавун 

патал чалишмиш хьана. Амма Эминан чIал садак акатнатIа,

цIудак акатнач. Им адан тахсир тушир, девирдин бахтсузвал 

тир. «ТIварун стха» тIвар алай шиирда Эмина ихьтин са 

вакъиадикай лугьузва. Адан кьилив кьвед лагьайпаб къахчун 

патал меслят гъиз са кас къведа. Эмина адаз туькIвей 

кIвале къияматдин къалжеда, герек авач лагьана жаваб 

гуда. Ихьтин меслят гуьзлемиш тавур мугьман Эминакай 

бейкеф яз хъфида. КIирийрин хуьре Эмин лугьудай са кас 

яшамиш жезваз, ам шаир Эминан хванахва тирди чир хьайила,

а касди Эминалай адаз шел-хвал ийида. Гьгъуьнай хабар 

ракъурнани, тахайтIа гьикI хьанатIани, хванахвадин и 

наразивилин эхтилат шаирдин япара хутада. Вичиз авачир 

акьул гунал тахсирдик акатай Эмина тIварун стхадиз и шиир 


– жаваб рахкурда. Шаирди и чIала еке агьамдалди гьам кьве 

паб гъуниз темягь авай итим, гьам адаз и ихтияр гузвай 

шариат пислемишзава. Эмина лугьузва : «ТIварун стха, зид 

а касдив гьужет туш... Гьарда вичин кар я – вичиз 

аквада...» 

Мубарак хьуй, гъидай касдиз – пудни гъуй,

Вуч гаф ава, шариат я – кьудни гъуй,

Мад меслягьат вичинди я, -цIудни гъуй,

Мад артух сандухдин паяр жеди. 

Маса гъейри хабар кьадайди атайтIа. 

Шариатдал адаз рекьер къалайтIа,

Пуд паб гъунугъ хъсан кар я лагьайтIа,

Течир гъейри кесибдиз хабар жеди. 


(«ТIварун стхадиз») 


А девирдин шартIара икI викIегьдиз щариатдиз зид финиф 

гъвечIикIвалах тушир. 


Эмин са адалат, инсанвал, гьахълувал, дуьзвал кIандай,

инсанди инсандиз зулум авуниз, кесибар ккуниз акси тир,

фугъарайрин дуст, залумрин душман хьана лагьайтIа, бес 

жедач. Вичин аямдин кIвенкIвечи инсанрилай тафаватлу яз 

адахъ са гьунар мадни ава. Вичин девирдин къурулушдал 

рази тушиз, ада яшайишдин тежрибадалди вичин вил галай 

дуьньядин суьретни чIугуна. «Дуьнья гургьа-гур» тIвар 

алай шиирда ихьтин цIарар ава: 


Фагьум ая, стха, вунни хьухь устIар,

Нехирбанни чубан хьайила дустар,

Чанахъ, чанта санал вигьин я къастар,

Кьведни санал хьайила, ччан я дуьньяда. 


Маса инсанар ваъ, кьилиз сирих яна, дуьньядихъ къаних 

жезвайбур ваъ, зегьметчи халкьдин кьве векил – нехирбанни 

чубан сад хьунухь, чпихъ авай гьазур-гьалал – «чанахъни 

чанта» санал вигьин Эминан рикIе авай кьилин мурад ва 


умуд гьа им я. Гьелбетда, им са кIусни чи къенин 

яшайишдикай авунвай фикир туш. Им, Ленина къалурзавайвал,

гьа вахтунин лежберрин усал демократиядин гуьгьуьлрин 

хъен я. 


Эмин къазивиле тIимил вахтунда хьана. Гуьгъуьнлай, аквар 

гьалда, шаирди вичин «дуьз дуван» авур, адал ажугълу,

адалай кьисас къахчуз кIанзавай са касди Эмина хвена 

чIехи авур етимар, вичин гъвечIи стхаяр «худда твада». 

Эминан малар-мулкар – ибур вири чпинбур тир лагьана, абур 

гъавурдик кутада. Етимризни вуч ава кьван: гила абур 

чIехи хьанва, ччарадан куьмек герекзамач. Абуруни, иллаки 

Мелика артух фикир тавуна, начагъ яз къатканвай Эминан 

мал-девлет тарашиз башламишда. И инсафсузвилин хажалатдик 

Эмин тамам кьурада, етимар хуьнал гзаф пашман жеда. 

Хайибурукай душман жеда. 


Эхирни, Етим Эмина вичин стха Меликалай дуванбегдиз арза 

гуда. Шиирдалди туькIуьрнавай и арзада ада вичин язухвал 

къведай гьалдикай эхтилат ийизва. Дуьньядал хъсанвални 

инсанвал квахьдайди туш, «Аллагь патал хьуй, ичIи гъилиз 

килиг», -лугьуз тавакъу ийизва. 


Аквар гьалдай, дуванбег ичIи гъилиз килигдайла, «жувал са 

гьахъ алачиз» четинвиле гьатнавайдаз куьмекнавайди,

писвал туна, хъсанвал ийидайди хьанач. Ада Эминаз куьмек 

авунач. Гьа и вахтунилай лап рекьидалди шаирни Мелик 

душманар хьана. 


Адет авайди я, сагълам вахтунда хъилер хьайибур, са 

хийир-шийир хьайила, туькIуьн хъийида. Эминни Мелик 

туькIуьн хъувунач. Эмина пис, начагъ яз духтурханада 

къатканвайла, вичин кьилив хуьруьнбур акъат тийиз акурла,

суза авуна: «Мелик, стха, хва амукьуй, Эмин ви дустар 

гьинава?» Вичин кьилив атай паб Туькезбанавай хабар 

кьазва: «Атанани, Туькезбан вун зи дидардиз? Атаначни 

залум стха зи гьарайдиз?» 


Амма Мелик атана акъатнач. Ада душманвал эхирдал кьван 

авуна. И «хайидакай душман хьайи» гьадисади Эминаз еке 

эсер авуна. Эхирни, мад маса чара амукь тавурла, ада 

«Веси» тIвар алай шиир яратмишна ва «Татуй залум зи 

мейитдин чиналди», лагьана веси туна. 


Халкьдин сивера къекъвезвай са рахунриз килигна, Эмина 

«Веси» эхир нефесда лагьана лугьузва. И рахунрин 

бинедаллаз М. Гьажиева Етим Эминан 1947 лагьай йисуз 

акъатай кIватIалда ихьтин къейд ганва: «Шаирдин весидиз 

килигна, ам сурарал тухудайла, и шиир кIелиз-кIелиз 

тухваналдай. Мелика сурарал халкьдин вилик вичин тахсир 

хиве кьуна и шиирдиз жаваб яз шиир туькIуьрналдай». 


Эхиримжи вахтара «Веси» шиир туькIуьрунихъ галаз алакъалу 

тир маса рахунарни малум хьанва. Эминан хтул Ярагьмедов 

Ярагьмеда тестикьаруниз килигна, шаирди и чIал туькIуьрна 

къунши хуьряй тир вичин дуст Эмирханал ракъурна. Адал 

шаирди вич кьена кучуддай сурарал и чIал лугьун 

тапшурмишна ва Эмирханани и тапшуругъ кьилиз акъудналда. 

Мелик, гьар гьикI ятIани, и вахтунда сурарал алаз хьана 

ва, шиир ван хьайила, адак еке ажугъ акатнай. Элкъвена 

хуьруьз хтанмазди, адаз Эминахъ вичикай туькуьрнавай мад 

маса шиирарни авай хьиз хьанани, гьикI ятIа, Эминан 

кIвале авай кьван ктаб-дафтар гьаятдиз гадарна, абуруз 

цIай яна каналда. 


Эминан бахтсузвилерал сад мад алава хьана: адахъ сагъ 

хъхьуниз умуд авачир азар галукьна. 


И азардин патахъай халкьдин арада жуьреба-жуьре рахунар 

ава. Садбуру суьзенекдин азар я жеди лугьузва. 

Муькуьбурун фикирдалди, кIвалер эцигдай устIар яз са нин 

ят1ани кIвалер эцигдайла, Эминан кIвачел къван алукьда. 

Икардикди адаз азар хьанатIалда. Фагьум-фикир авурла,

белки, сифте тестикьарун дуьзди жен. Эминан ширрик квай 

са кьадар малуматриз килигна, галукьнавай азар себеб яз 

ам акьадар йисара эвленмиш тахьунин къурхудик акатда. Ада 

вичин азар инсанрикай чуьнуьхиз жеда, ярдиз лугьуда: 


Зун ваз хаталу я, уьзуькъара я,

Халкьдиз мад арз ийимир, яр. 


Ярди са кьадар вахтунда и сир хвена. Амма адаз аквада 

хьи, Эмин гуьзлемишиз акъвазуникай са хийирни авач: ам 

«хаталу я». Гьавиляй кIани руш Эминавай яваш-явашди яргъа 

жеда ва и кардикай жаваб тIалабай са касдиз гьакъикъат 

ачухда. Сивяй-сивиз чкIиз, «вири алемриз» Эминан 

азардикай хабар жеда. ДакIан хьана, Эмина ярдиз еке 

туьгьмет ийида. 


Шаирдихъ Къизханумни Мислимат тIварар алай кьве руш 

хьайиди малум я. Мислиматан хва Ярагьмедов Ярагьмеда 

тестикьзава хьи, Къизханум, гьеле бубадал ччан аламаз,

Эхнига гъуьлуьз фенай. Муькуь рушан, Эмин рекьидайла,

ирид-муьжуьр йис тирлда. 


Ярагьмедов Ярагьмедан малуматралди, етим Эминан свас 

медресада вичиз тарсар гайи кьеанви Агъамирзе-эфендидин11 

руш Туькезбан тир. И рушахъ галаз ам, медресада 

кIелдайла, таниш хьана. Абур сад садал ашукь хьана. 


11 Меликан хватир Муьгьуьдина тестикь авуниз килигна, Агъамирзе – Эфенди туш, Хважам Эфенди 

я. 


Иллаки Эминан муьгьуьбат екеди тир. «Туькезбан»12 тIвар 

алаз ада ярдикай шиир туькIуьрна. И шиирда ада ярдин 

тарифзава: 


Гьар пакамаз экъечIдай рагъ я вун,

Гъилел кудай, нур гудай чирагъ я вун,

Гьар са ширин емиш авай багъ я вун,

Эминав гвайди ви дерт я, Туькезбан. 


Амма Эмина гьеле гьа вахтунда кефсуз, кьурай якIарин 

жегьил тир. Хуьруьн къарийри Туькезбан алдатмишиз 

алахъна: абуруз ам гъиле-кIваче звар авай жуван садаз 

фена кIанзавай. И кардикай хабар хьайила, Эминаз пис хъел 

атана. Ада къарияр шиирдалди беябурна. 


Гьа са вахтунда Эмина Туькезбаназни «Гуьзел яр» тIвар 

алай шиир кхьена ракъурна: 


Гуьзел яр, зун дертэгьли ийимир на,

Дердиник кьий вун рекьяй акъудайди! 

ШейтIанвална тушир рекье вун ттуна,

Дугъри рекьяй, гуьзел, вун акъудайди. 


Чидач, къарийриз Эминан язух атанани, гьикI хьанатIани,

шаирди шииралди авур и агьузарар ван хьайила, кьеанлуйри 

мад жегьилрин кардиз манийвал хъувунач. Эмина, лагьайтIа,

къарийривай вичивай са «жегьилвал хьана» лагьана, гъил 

къачун тIалабна. И гьадисайрилай гуьгъуьниз Эмина 

Туькезбан къачуналда. 


Йисар гзаф, ажал мукьвал жердавай Эмин акьалтIай еке 

дарвиле гьатна. Эхирни, садазни вичикай менфят авачир 

йикъал атайла, ам вичин виликан дустарини гадар хъувуна. 

Вичи лагьайвал, «дердиникай хабар кьуна рахадай,

фугъарадин гьакъикъатда акьадай» бенде амукьнач. Эхирни,

шаир атана ахьтин са йикъал аватна хьи, аллагьдин мал 

(закат, садакъа) пай ийидайла, ада вични виликан 

дустаривай гъейрибурухъ галаз вичизни ун, вич рикIелай 

ракъур тавун тавакъу ийида: «Саил атайла, куь птав 

къецелай, мегер зун гьич къведачни куь хиялдиз?» -

лугьузва Эмина дустариз. Ада аллагьдин малдиз «вичелай 

мустагьикь», яни къабил тир масад авач лугьузва. Кесиб,

лап къекъверагвилиз аватай хзандиз анжах чIехи рушан,

Къизхануман гъуьлуь (им Туькезбанан якIарикай тирлда) са 

гьал куьмек ийиз хьана. «Буба хциз муьтеж тахьуй,

стхаярI» -лугьуз эверзавай Эмин вич езнедиз муьгьтеж 

хьана. 


Халкьарин сивера авай рахунриз килигна, Эминахъ рекьир 

кьилихъ я ччил, я маса мал-девлет авачир. Кечмиш жедайла, 


12 Аквар гьалда, «Туькезбан» Эминан сифте шиир тир. 


ада папаз кьецIил къазма туна. Адан цлар Эмина кIарас 

цIивиндал шиирар кхьидай кьван, элкъвена папа асун хъийир 

кьван лап чIулав хьанвай. 


Эмин, кай азар пис къати хьайила, Дербентдиз тухванай. 

Ина ам духтурханада къаткурнай. Амма гьикьван дарманар 

авунатIани, абурукай дава хьанач. Дербентда туькIуьрай 

«Фана дуьнья, вагди я зун» тIвар алай шиирда Эмина 

гъазаблу яз жузазва: «Дарман авуна, дава тахьай, ин 

тегьер азар гьинава?» Ва мад: 


Ирид йис я зун гьалда ширин ччандикай яз бизар,

Бязибуру «мерез» лугьуз, са бязибуру - «бедназар»,

Бендедин кьил акъат тийир им вуч ятIа, ихьтин азар? 

Зи дердиниз дава ийир, яраб гьа устIар гьинава? 


Вичел атай еке гъам-хажалатдикай Эмина Дербентдиз вичин 

кьилив акъатай Туькезбаназни лугьузва: 


Атанани, Туькезбан, вун зи дидардиз? 

Атаначни залум стха гьрайдиз? 

ГьикI акъатна вун и къайи хабардиз? 

Ччар авачтIа, цлал хьайитIани кхьихъ на. 


Эминан и шиирдикай хабар гайи КIеледлай тир Керим 

лугьудай касди шаир Дербентда духтурханада яни,

тахьайтIа, ам лап яваш хьанваз, хуьруьз хкизвай рекье 

кечмиш хьана, мейит хуьруьз хкана лугьузва. Ярагьмедов 

Ярагьмеда, и фикирдал эсиллагь рази тушиз, Эмин хуьре,

Ялцугъа кьена лугьуз тестикьзава. 


Малум тирвал, икьван чIавалди Етим Эмин 1878 лагьай йисуз 

кечмиш хьана лугьуз тестикьзавай. Сифте яз Гь. 

Гьажибегова, М. Гьажиева, Н. Агьмедова ва эхирни, абурун 

чIалахъ яз, и макъаладин иесиди вичин макъалайра ва «Етим 

Эмин» ктабда гьа икI тестикьариз хьанай. И тестикьуниз 

авай делил ам тир хьи, Эмин 1877 лагьай бунтаралди амай. 

И бунтарин гьакъиндай ада са шумуд шиирни туькIурнава 

(«1877-йисан бунтариз», «Наиб Гьасаназ», «Гьинава?»). 


Бес бунтар куьтягь хьанмазни, Эмин кечмиш хьанайни? 

Абурулай гуьгъуьниз Эмин амайди тестикь ийидай делилар 

авачир. Иниз килигна сергьят яз тахминан 1878 лагьай йис 

къабулнавай. 


И мукъвара Етим Эминан цIийи шир («ЦIийи кIвалер 

мубаракрай») малум хьанва. И шиир ада Алкьвадар ГьасанЭфендидиз 

бахш авунвайди тир. Алкьвадрин агъсакъалрин 

рахунриз килигна, Гьасана цIийи кIвалер вич суьргуьндай 

хтай вахтунда эцигнай. Адан «Ассари Дагъустан» ктабдай 

чир жезва хьи, 1877 лагьай йисан къалабулухра иштирак 

авуна лагьана тахсир кутуна, Гьасан хзанарни галаз кьуд 


йисан вахтуналди Тамбов губерниядиз суьргуьндиз акъуднай 

ИкI хьайила, ам элкъвена хуьруьз 1882-1883 лагьай йисуз 

хтанай. 


Етим Эминан стхад хва тир Меликов Муьгьуьдина и мукьва 

чпин кIвале Эмин 1884 лагьай йисуз кечмиш хьайиди тестикь 

ийизвай делилар ава лагьай хабар гана. 


Етим Эмин вичин ижтимаи гьалда хьиз, къанажагъдалдини 

кесиб къатарин поэзиядиз фена. Ада и поэзия цIийи 

дережадиз хкажна. Вичелай вилик хьайи халкьлу шаиррин лап 

хъсан адетар вилик тухуз, ада лезги поэзия яшайишдив 

мадни мукьва авуна. 


Етим Эмин гьакI кесибрин, гьакIни лезги чIалан къагьриман 

хьана. Вичиз хъсандиз араб чIал чидайтIани, ада 

девлетлуйрин шаирри хьиз, вичин шиирар араб ва я фарс 

чIалал туькIуьрнач, хайи дидед чIалал туькIуьриз хьана. 


Урусрин чIехи критик В. Белинскийди шиирар ваъ, амай маса 

эсерарни, -туькIуьрунин карда гьар са халкьди пуд девир 

кечирмишзавайди къалурнай. Сифтедай, гьеле кIел-кхьин 

авачирла, шиирар мецин куьмекдалди туькIуьрдай ва абур 

халкьдин арада сивяй-сивиз къекъвез чкIидай. КIел-кхьин 

акъатайла, шиирар шаирри кагъазрал кхьизва, ччарчин 

куьмекдалди, яни са ччарчелай муькуьдаз акъуд хъийиз 

яшамиш хьана. Гуьгъуьнай, газетар, журналар майдандиз 

акъатайла, шиирар халкьдин арада чукIурунин къайда дегиш 

жезва; абур ктабриз, газетриз акъудзава ва и рекьелди 

халкьдин сиве гьатзава. 


Етим Эмина лезги поэзияда кьвед лагьай девирдиз векилвал 

ийизва. Вич кIел-кхьин чидай кас хьуниз килигна, ада 

шиирар гъиле къелемни ччар аваз яратмишзава, ада абур 

ччарчел кхьиз-кхьиз туькIуьрзава. 


Гьакъикъат икI тирди адан шииррикайни хкатзава. Месела, 

«Кьил хураваз фимир вун» шиирда ихьтин цIарар ава: 


Вун паталди чIулав авур табагъ ччар,

КIел тавуна, рахаз-рахаз фимир вун. 


«Вун атанани, Туькезбан?» тIвар алай шиирдани ихьтин 

гафар ава: «Чар авачтIа, цлал хьайитIани кхьихь». Эмина 

вичин шиирар кхьинин рекьелди яратмишуниз гьакI «Гачал 

гьей» шиирдини шагьидвал ийизва. 


Эсерар кхьинин рекьелди яратмишунин шаир сивин поэзиядай 

экъечIун лагьай чIал я. Кхьиз яратмишзавай шейэр, адет 

яз, кхьинин рекьелди чкIинни ийизва. Эминан шиирарни гьа 

икI хьайиди малум я. Ам кечмиш хьайидалай инихъди тамам 


80 йис кьван алатнатIани, къедалдини гьеле виликдай 

лезгийри ишлемишнавай араб алфавитдал кхьенвай шиирар 

авай кIватIалар – тетрадар гъиле гьатзава. 


Кхьинин рекьелди яратмишунихъ ва кхьинин рекьелди 

чукIурунихъ еке артухвал ава. Ихьтин шартIара шиирдин 

текст садавайни дегишариз жедач. Шаирди ам гьикI 

туькIуьрнатIа, гьа гьакIа амукьда. 


Етим Эмин лезги поэзиядиз тахминан 1860 лагьай йисара,

вичин 20-22-йис яш хьайила, атана лугьуз жеда. И йисара 

ада медреса я куьтягьзавай, я куьтягьнавай. И вахтунда 

туькIуьрай чIаларикай чал «Туькезбан», «Фитнекар 

къарийриз» ва «Къарийриз» агакьнава. 


Гьакъикъат икI хьун тирвилиз са кIвалахди мадни къуват 

гун лазим я. Шаирди яшайишдин гьар са еке вакъиадиз,

иллаки вичиз эсер авур вакъиадиз шиирдалди жаваб гузва. 

Нагагь ада шаирвал 1860 лагьай йисара башламишнайтIа, ам 

а вахтунда Дагъустанда виридалайни еке вакъиа яз хьайи 

Шамилан гьерекатдикай шиирар туькIуьр тавуна акъваздачир. 


Виликан вахтара лезги шаиррин арада сифте шиир 

«Билбилдикай» туькIуьрдай адет авай. Эминахъни «Билбил» 

ава, адан шииррин кIватIалар туькIрдай юлдашри «Билбил» 

адан поэзиядин сифте луькIуьн яз гьисабиз, кIватIал 

адалди ачухзава. Амма гьакъикъатда и чIал ада гех хьиз, 

«халкьар (ин) арадай» акъатайла, туькIуьрдайди я. Эгер 

икI туширтIа, и шиирдик билбилдин ашкъидал пехил хьунин,

вичи гъамни гьижран чIугвазвайди къалурунин фикир 

жедачир. «Вучда, акунач, ваз хабар авач, Етим Эминан 

гъамни гьижран, бахтавар», -лугьузва шаирди билбилдиз. 


«Билбил» шаирвилин кIвалахда адет хьанвай вахтунда 

туькIуьр тавуни Эминан масадлай аслу туширвал, адан 

къетенвал къалурзава, ам туькIуьрунин къастуни,

лагьайтIа, маса кар: шаир хьиз вич амайбурулай кьулухъ 

галумукь тавунвайди, абуруз хьиз вичихъни, лазим 

хьайитIа, абурулайни устадвилелди и темадай шиир 

туькIуьрдай бажарагъвал авайди къалурзава. 


Эмина вичин аямдин шаиррин арадасифте яз поэзиядиз икьван 

гагьди гьич садан вилни хкIун тавур, гьеле чпин 

гьакъиндай гьеле гьич са гафни лугьун тавунвай яшайишдин 

гьалар чIугуна. Ада даим ахвара авй халкьдик хкуьрна, ам 

юзурна ва лезгийриз Эмина вичин шиирра абурун гьакъикъи 

гьал-дерт-хажалат, яшайишдин эйбежер гьалар къалурна. Ада 

вичин хци шиирра халкьдин хсуси дуланажагъдикай фикир 

ийиз, элкъвена жуваз килигиз, жуван кьадар-кьсимет 

аннамишиз туна. 


Эмина лезгийрин поэзиядин тематика гзаф девлетлу авуна,

ада поэзиядиз гзаф цIийи темаяр гъана. Чна Эмин вирибурун 

разивилелди лезгийрин литературадин кьил кутурди я, ам 

фольклордилай кьилди авуна, вичиз хсуси уьмуьр гайиди я 

лугьунин себебрикай сад гьа им я: адан поэзиядин тематика 

сивин поэзиядин тематикадилай тафаватлу я, сивин 

поэзиядиз хасди туш. Месела, вичин са шиирда Эмина 

читинин тариф ийизва («Яру, цIару гуьллуь чит»), масада 

вичин тумакь яцран усалвал къалурзава («Тумакь яц»), пуд 

лагьайда ам гачалан муьгьуьбатдикай рахазва («Гачал»).

«дуьньядикай бейхабардаз», «Мугьман тун тавур папаз», 

«Вирт квахьайдаз», «Кьве паб» ва са кьадар маса шииррин 

темаяр халкьдин сивин поэзиядиз векилвал тийизвай,

литературадин хасвал авай темаяр я. 


Тематикадин жигьетдай Эминан яратмишунар пуд чкадал пайиз 

жеда: дуьньядин ва яшайишдин вакъиарикай туькIуьрнавай,

мугьуьбатдикай туькIуьрнавай чIалар ва илагьияр. 


Эминан гьунарлувал идакай ибарат я хьи, ада вичин 

поэзияда кьилин фикир яз, жемят арада меслят авачир кьве 

классдиз пай хьанвай чIавуз, залумди мазлум тIушунзавай 

чIавуз, диндин мавгьуматди инсандай гуьзелди, жанлуди вуч 

аватIа, абур вири акъудиз чукурзавай чIавуз дуьньядал 

дуьзвал, адалат патал сес хажна, халкьдин кесиб къатарин 

пад кьуна ва абуруз вафалувал авуна. Эмина тамам са 

девирдиз кьимет гузва, тарихдин тамам са къурулушдин 

суьрет къалурзава. Ада еке гьахълувиеллди вичин дуьньядиз 

«делийрин девран» лугьузва. 


Дуьньядин месэладал Эмин гзаф шиирра акъваззава («Гьарай,

эллер!», «Дуьньядиз», «Дуьнья гьей», «Дуьнья гургьа-гур» 

ва масабур) ва абурукай гьар сада дуьньядин цIийи ва 

цIийи хирер, хилафвилер, зидвилер ачухзава. 


Шаирди кIевелай жемят сагъ-битав, сад туширди кьатIнава. 

Жемят садаз сад акси кьве паюникай ибарат я. Са паюни 

дуьньядикай кеф хкудзава. И паюниз «кьилиз сирих» ягъиз, 

«дуньядихъ къаних» жезвай фекьийри, «фагъирд балкIан 

чуьнуьхзавай» залумри векилвал ийизва. 


Бязибурув вун кьунавачни хупI дуьз,

Бязибур ава атIлас, дере, диба куьз,

Бязибуруз я вун девран, дуьнья гьей! 


(«Дуьнья гьей») 


Шумудни сад, дуьнья, ви – 

Залум ава – зулумиз;


(«Дуьньядиз») 


Жемятдин маса пай къара халкь я, зегьметчи агьалияр я. 

Шаирди шагьидвал авуниз килигна, гьар вахтунда кIвалер 


атIузва, гъиле кьуна зав гвач лугьуз, кесибар кузва;

тарашна лугьуз, дуьньяда гъамни гьижран гьатнава 

(«Гьарай, эллер!»). Фана дуьньяди шумудни са фугъара 

кузва, шумудни сад фикирлу авунва, шумудни сад ахвара ама 

(«Дуьньядиз»). 


Мегер гьикьван жеда вун зал гьавалат? 

Ша мийир т1ун, бес я, аман дуьнья гьей! 

Бязибуруз я вун гьамиша хажалат 

Бязибурал жеда вун хупI гьавалат. 

Бязибуруз я вун гьижран, дуьнья гьей! 


(«Дуьнья гьей») 


Шаирдин рикIе мадни зегьметлу фикирар ава. Адаз дуьньядин 

эйбежер гьаларикай мадни туьнтдиз ва ачухдиз лугьуз 

кIанзава. Амма Эминаз игьтият ава. «Дуьньядиз» тIвар алай 

шиирда ада хиве кьазва: 


Къурхуни я вахъай заз,

ЯтIани за лугьуда: 

Шак авач хьи, дуьнья, вун 

Фитнечи я ашкара. 


Фитне ида вуна чаз,

Дуьз авайвал лагьайла,

Я са жаваб авач вахъ,

Кьуна хабар рахайла. 


Дуьньядиз талукь тир са шумуд шиирда Етим Эмина гьеле 

дуьньядин эцигунин-къачунин гьакъиндай бейхабар инсанрин 

къайгъу чIугвазва. Ада махсус яз «Дуьньядикай 

бейхабардаз» шиир туькIуьрзава ва ам пислемишзава. 


Амма Эмина гьикьван дуьньядин эйбежер гьалар дуьз 

кьатIанатIани, ада инсанрин чирвилер хкажуниз чалишмишвал 

авунатIани, адавай жемятдиз женгиниз эвердай нетижадал 

къвез хьанач. Гьеле тарихдин шартIар дигмиш хьанвачирни 

ва я Эминан вичин фикир ихьтин дережадиз кьван хкаж 

хьанвачирни, гьар гьикI ятIани, -адан поэзияда гьеле 

залумри ийизвай зулумдихъ галаз женгиналди дяве чIугуниз 

эверун авач. Шаирди «Жаваб це, дуьнья» тIвар алай шиирда 

суал вугузва: «Фана дуьнья, вавди я зун: вав буьтуьн гъам 

жедани?» ада инсанриз регьимлу хьуниз эверзава. Дуьнья 

«фана» я, ам «элифиз-хъфидай карвансара я», «эвел-эхир 

пуч жеда вири са-сад, амукьдайди са тIвар-ван я 

дуьньяда». 


Фана я вун, дуьнья, гьич са касдиз тахьай. 

Давуд халифа яз, Давудаз тахьай,

Акьван кIевиз кьуна, Намрудаз тахьай 

Низ хьана вун себеб – дарман, дуьнья гьей. 


(«Дуьнья гьей») 


Иниз килигна, шаирдин фикирдалди, дуьнья садани кIевиз 

кьун герек туш, «савабар туна, гунагьар хиве кьун герек 

туш («Пагь, чи уьмуьрар»). Къуй гьар сада вичин «вад югъ 

мадара» авурай. 


И дуьнья са фана багъ я. 

Куьне квез гуьрмет ая тIун,

Гваз фидайди вад югъ агъ я 

ШейтIандиз лянет ая тIун. 


(«И дуьнья...») 


Халкьдиз ийизвай несятриз Эмин вични вафалу я. Ада 

дуьньядикай вичизни жери хъсанвал авачирди кьатIнава. 


Гьахьняй, фана дуьнья гьей,

За вагди гьакI ийизва,

Ви гьалариз килигна 

ЧIана вад югъ мадара. 


(«Дуьньядиз») 


Кесиб къатарин дуланажагъдин гьал хъсанарун патал 

женгиниз эвердай чкадал умудсузвал, куьмексузвал ва 

къуватсузвал вяз авун, дуьнья фана яз кьуна, сефилвал ва 

ажузвал хиве кьун дуьньядин гьаларикай туькIуьрнавай 

шииррин мана-метлебдин асул зайифвал я. 


Амма им шаирдин са вичин зайифвал туш, адан аямдин 

зайифвал я. 


Муькуь патахъай, гьикьван вичин гьал бейгьал 

хьанвайтIани, гьикьван аллагьдин, зулжамалдин, женнетдин 

багъларин тарифар ийизватIани, Эмин инсан я, адан вил 

эсер дуьньядихъ гала. «Вил атIудач дуьньядихъай – ширин 

я», -лугьуз хиве кьазва ада. 


Дуьньядин, жемиятдин ижтимаи гьалдин месэлайрикай 

туькIуьрнавай шииррин арада хейлин Эмина вичин 

яшайишдикай, вичин дерди-гьалдикай туькIуьрнавай шиирар 

ава. Гьатта хсуси вичикай тушиз, дуьньядин маса 

месэлайриз талукь яз туькIуьрнавай ширрани чаз Эминан 

къамат, адан гьал-агьвал аквазва. 


Кьиляй-кьилди хсуси яз вичикай лагьай чIаларикай эвелниэвел 

«Заз сабур гуз», «Фитнекар къарийриз», «Къарийриз», 

«Къавумриз», «Дустуниз хабар це», «Дустуниз», «Дустариз», 

«Азиз дустар, килигдачни зи гьалдиз», «веси», «Къедекни 

пер чуьнуьхайдаз», «Дуванбег», «Фана дуьнья, вавди я зун» 

тIварар алайбур къалуриз жеда. 


Эмина, вич кесиб кас яз, вич хьтин кесиб ксариз панагь 

авуна. Ам абурун гьакъикъатда акьадай. «Мазлумарин» 

рикIикай адаз хабар авай. Яшлу итимрин рикIел хкунриз 

килигна, шаир, куьчедиз кимел экъечIайлани, адет яз, 


кесибрин кьилив фидай, ада абурухъ галаз ацукьункъарагъун 

ийидай. 


Поэзиядани Эмин кесибрин патал ала. Чпин рикIяй рикIиз 

рехъ авайди, вичинни кесиб лежберрин кьадар-кьисмет,

къастар, дердер, умудар сад тирди ада «Гьарай, эллер!» 

шиирда лагьанва: 


Тахсир вуч хьуй – Эмин икI куз? 

Гьар вахтунда кIвалер атIуз? 

Гъиле кьуна, «зав гвач» лугьуз,

ХупI кесибар канавачни! 


«Эмин икI куз», элкъвена «хупI кесибар канавачни» гафари,

гьам вич, гьамни вичин пад кьазвайбур куни абурун садвал,

шаирдин кьадар-кьисмет зегьметчи халкьдин кьадаркьисметдихъ 

галаз сагъ-битав, сад тирди къалурзава. 


«Гьрай, эллер!», «Гачал гьей», «Бахтсузвал» шиирра Эмина 

«яаз кьлиз сирих», ахпа дуьньядихъ къаних жезвайбурун 

патай инсаф, инсанвал таквазвай ксарин суьретар гузва,

абурун «бахти-къаравиликай» хабар гузва. Шаирди абурун 

язух чIугвазва. Эминахъ Ягьия лугьур са къунши авай. Ам 

къунши са хуьряй атана ацукьнавай кас тир. Ялгъуз кас яз 

вичихъ авай-авачир техил ида фура ттуна. Гатфар хьайила,

ада фур акъайна, техилдиз рагъ гана. Касдин къаст къуьл 

маса гана, вичин дердияр авун тир. Амма чапхун квай сада 

я са шумуда Ягьиядиз къаст авуна: техил чуьнуьхна. И 

кардикай ван хьайила, Эминан рикI тIар хьана, ада кьилел 

гуьзлемиш тавур къазия атай касдиз шиир туькIуьрна. Ина 

ада Ягьиядин дуьзенавал къалурзава, адаз: «Ихьтин 

заманадин къене ви ихтибар нел хьана хьи?» -лугьуз 

туьгьметзава. 


Яшайишда хьиз, поэзиядани Эминан серфе ажуз я. Адахъ 

тарашунихъ галаз женг чIугуниз бажитвал авач. Аямдин 

зулумдиз, инсафсузвилериз, ада анжах шехьуналди, вилин 

накъваралди, ацукьай кIвале суза авуналди жаваб гузва. 

Гьа «Гьрай, эллер!» шиирда лугьузва: 


Чал алайди вуч къаза я? 

Им чIехи касдиз арза я,

ХупI дарман авачир суза я: 

Агакьуниз фарман авачни? 


Эминан лирикадин чIалар, малум тирвал, хсуси 

муьгьуьббатдикай лагьанвайбур я. ИчIалара ада 

муьгьуьббатдин михьивал ва вафалувал, дишегьли багьа яз 

кьун, адан хатур хуьн вяз ийизва. Имни Эминан еке 

агалкьун я, вучиз лагьайтIа вахтунда дишегьли гьайвандай 

гьисабзавай, ам вич-вичин иеси тушир. Дишегьли алчахун,

адаз инсафсуз къастар авун, ам ягъун-гатун акьван адет 


хьанвай ва тIебии кIвалах тир хьи, нагагь са кас, и 

адетдай экъечIна, дишегьлидиз барабар инсандиз хьиз 

килигнайтIа, рикIелай алатна хьайитIани ратIарал алай 

техилдин чувал вичин кIулал вигьена кIвализ хканайтIа,

ахьтин итимдин вай-гьал жедай, ам вирибуру пислемишдай. 

Уьлкведа ара датIана агъавал ийизвай и адет Эмина 

чIурзава. Адаз яр вичиз барабар, вич кIани ва вичиз кIани 

инсан я. Адан гьакъиндай Эминан фикирар акьалтIай 

михьибур я. И михьивал Эмина ярди вичин гуьгьуьл 

хайитIани квадарзавач. «гуьзел» лугьудай шиир туьгьметрив 

ацIанва: гъейрибуруз лугьумир лагьай сир ярдивай хуьз 

хьанач, ада ам ахъайна. Идакди Эминаз гзаф такIан хьана. 

ИкI ятIани, туьгьмет ийизватIани, ам ярдихъ галаз 

«гуьзел» лугьуз рахазвай: 


Вун яр хьана, вавди мецел рахьайла,

Вавди жеда еке дамах, наз, гуьзел. 


Малум тирвал, гуьгъуьнай ярди Эмин терг авуна, амма 

Эминан муьгьуьбат тIимил хьанач, акси яз ам мадни 

къизгъин жезва. Гьикьван бахтсузвилиз аватзаватIани, Эмин 

марифатдин сергьятрай экъечIзавач. Адан мез виликдай хьиз 

шиирн я: 


Вуч авуртIан вавди зи кар авач, азиз. 

Ваз агь ийиз зи мецелай къвеч, азиз. 


(«Гуьзел яр»)

Ван хьайитIа, айиб мийир, эй эллер,

Вун акурла, зи рикI шад я, кIани яр. 


(«КIани яр») 


Лезгийрин виликан лирикади муьгьуьбатдин тема саки са 

терефдихъай ачухзавай: ада гзафни гзаф дишегьлидин кай 

рикIикай, умудсуз муьгуьбатдикай эхтилат йийзвай. Эмина 

поэзиядин и кимивал арадай акъудна, ада поэзиядиз итимдин 

муьгьуьбат чIугуна, адан умудсуз муьгьуьбат къалурна. 


КIани ярди зи шад гуьгьуьл хана хьи,

Зун тергна, яр, вун гъейридаз фена хьи,

Гатфар фена, гила кьуьд я, кIани яр. 


Эмин, вичи лагьайвал, «кабаб хьана, кайиди я». Са 

патахъай, ам дарвилера гьатна, дуьньядин гьахъсузвилери,

инсанрин инсафсузвилери атIана, дустари гадарна, стхади 

гъилелай вигьена. Муькуь патахъай, дарман авачир азарди 

гьелекна, инсанрикай яргъа хьуниз мажбур хьана, папан 

рекье ирид йис акъудна. Вири и гьалари шаирдин 

къанажагъдиз ва адан чIалариз еке таъсир авуна. И таъсир 

адакай ибарат я хьи, сад лагьайди, амдуьньядихъ умудлу яз 

амукьнач, дуьньядикай адан рикI хана. Иниз килигна адан 

вири чIалар сефилвилин, перишанвилин, умудсузвилин 

гуьгьулрив ацIанва. Кьвед лагьайди, вири и агьвалатар эхи 

тахьайла, инсанривай я чара, я куьмек жугъун тавурла, ам 


аллагьдихъ, зулжалалдихъ къекъвезва ва адаз талукь яз ада 

са хейлин шиирар яратмишзава. 


Амма чаз иллагьияр туькIуьрай, дуьньядин писни хъсан 

аллагьдивай аквазвай, адан вилик метIерал акъвазна, кьил 

хура ттунвай Эмин ваъ, викIегьдиз дуьньядин эйбежер гьлар 

русвагьай, девлетлуйрин аксина экъечIай, кесибрин дердигьалдикай 

хабар авай, абуруз панагь хьайи ва, эхирни,

михьиз ашкъидин ва даим таза дуствилин тереф хвейи Эмин 

багьа я ва играми я. Гьикьван вичин кьилел эхиз тижер 

къазаяр атанатIани, гьикьван дуьньядикай рикI ханатIани,

эхир нефесда: «Дуьньядихъай вил атIудач – ширин я», -

лагьай Эмин багьа я ва играми я. Гьа и Эминан ирс чна 

мукьуфдивди кIватI хъийизва ва хуьзва. «1877 лагьай йисан 

бунтариз», «Наиб Гьасаназ», «Гьинава?», тIварар алай 

шиирра Эмин сифте яз гьакъикъатда хьайи, еке политикадин 

жигьетдай гзаф еке, са лезгияр авай Куьре ваъ, вири 

Дагъустан патал метлеб авай вакъиайрикай рахазва. 


1877 лагьай йисан бунтарин тешкилатчияр виликан ихтиярар 

къакъатай ханарни беглер тир. Абурун тереф фекьийрини 

хуьзвай. Ибур Шамилан гьерекат кIаник акатайдалай кьулухъ 

пачагьдин гьукуматди Дагъустандин областда кьиле физвай 

сиясатдиз акси тир. ТIебии я хьи, абурун гьарай-эвер 

зегьметчийрин гегьенш къатар патал тушир, абуру хсуси 

чпин къайгъу чIугвазвай. ИкI ятIани, и бунтарик гзаф 

лежберрини иштирак авуна. Иштирак авунин себебни ам тир 

хьи, эхир нетижа пачагьдин гьукуматдин викIиник кесиб 

агьалияр квай. 


Куьреда бунтарин кьиле Къази-Къумух хуьряй тир лакви 

Мегьамад-Али тир. Ада вич округдин хан яз малумарна ва 

пачагьдин кьушунрихъ галаз дяве чIугваз башламишна. Амма 

къуватар барабар тушир. Бунтар гужалди акъвазарна. 

Вишералди инсанар гуьллейриз акъудна, асмишна. Гзафбур 

хзанарни галаз Сибирдиз чукурна. 


Етим Эмина халкьди и йикъара чIугур азабрикай ва адан 

кайи дердеркай эхтилат ийизва. 


Шумудан кьвал, шумудан мал 

ДулкIуниз акъат хьана хьи,

Шумуд садан эгьли-аял,

Етим-есир гьат хьана хьи. 


Шаир «мусибат» хьайи кесиб агьалийрин, етим-есир хьана 

куьчейра гьатнавай аял-куьялдин, адалат масан хьайи 

лежберрин гьакъикъатда акьазва. Адавай пачагьдин 

гьукуматдин къастар эхиз жезвач ва ада, авай сиясатдал 

рази тийиз, Урусатди Дагъусатнда тухузвай сиясатда еке 

дегишвилер вилив хуьз, гьарайзава: 


Мус жеда ин инкъилаб? 


Етим Эмин и «инкъилаб» хьунихъ умудлу я. Ада пачагьдин 

зулумдихъ эхир жедайди кьатIузва. Шаир ихьтин дерин 

нетижадал атуниз гьа и шиирдин ихьтин цIарари шагьидвал 

ийизва: 


Урусатдин кIеви зулум,

Са къуз вазни жеда къалум. 


* * * 


Шаирвилин карда Етим Эминан устадвилин асул чешме адан 

поэзиядин халкьлувал я. И халкьлувал ам са халкьдин 

мецелди рахуникай ибарат туш. Адан халкьлувал эвелни-эвел 

вичин поэзияда халкьдин гъазаблу дердер ва гъамар, адан 

гуьгьуьлар ав умудар дериндай гьахълу яз къалуруникай 

ибарат я. 


Етим Эминан гьар са шиир – им инсандин кайи рикIяй 

къвезвай агьузар я, адан вилин накъвар я, гьакъикъи 

яшайишда хьайи, кьилел атай вакъиадиз гузвай жаваб я. 


Шаир гьич са вахтундани нубатдин шиир кквекай кхьейтIа 

хъсан ятIа лугьуз, кIвале пипIяй пипIиз къекъвейд туш,

багъдин серинрик сейрдиз фейиди туш, ада инсанар авачир 

чка жугъурдайди туш. Эминан гьар са шиирдихъ халкьдин 

яшайишдиз фейи дувулар ава, вичин тарих ава, гьакъикъи са 

агьвалат ава. 


«Гачал» къачун чна. Ялцугъа Аслан тIвар алай са кесиб 

хьана. Ам са девлетлудан рушал ашукь хьана. Гадади,

къвез, рушан юлдашрив къенфетар вугуда. Рушаризни вуш ава 

кьван: рикI аладарун патал девлетлудан рушан мецелай 

абуру Асланаз хуш гафар лугьуда, адаз мад ва мад сефер 

савкьатар ракъурун тIалабда. са юкъуз дагъда кьилди 

дуьшуьш хьайила, умуд кутуна, Аслана вичин ярдиз 

муьгьуьбатдин гафар лугьуда. Са куьникайни хабар авачир 

рушаз хъел къведа. Ада Асланаз экъуьгъда. И кардикай ван 

хьайила, Эмина шиир туькIуьрда. 


Ялцугъа Гьежемет яни, Велемет яни, са нехирбан хьана. 

Сифтедай ада гьакъисагъвилелди жемятдин малар хвена. 

Гуьгъуьнай ада гьиллебазвал ийиз башламишна. Лезгийри 

лугьудайвал, незвай фу кьилиз акъатна. Эмина адакай 

«Нехирбан» тIвар алай шиир туькIуьрна. 


Са пакамахъ кефияр лап чIуруз яз кIваляй экъечIайла,

Эминаз гьаятда авай ттарцин кукIвал билбил рахазвай ван 

атана. Пакаман гьава лап секин тир. Хуьр гьеле ксанвай. 

Кисай гьва авай дагъда, гуьгьуьларни чIуру вахтунда 

ширин-ширин нагъма кIелзавай билбил мичIи йифиз хци экв 


ийидай пакаман гъед хьиз аквадай. И шикилди шаир 

къарсатмишна ва адан рикIе «Билбил» тIвар алай шиирдал 

ччан атана. 


Эминан чIалар еке устадвилелди туькIуьрнавайбур я. Адан 

шииррихъ къетIен гуьрчеквал ва хасвал ава. Шииррин 

къурулуш къешенг я, везиндихъ (ритмдихъ) аламатдин 

цIалцIамвал ава, суьретар (образар) гужлуз ачух я, чIал,

лагьайтIа, са патахъай, тIебии регьятвал, муькуь 

патахъай, вичиз тешпигь авачир авазлувалава. Ибуру вирида 

адан поэзия къетIен гуьзел авунва ва къенин вахтарани ам 

сифтедин тазавиле ва михьивиле амаз хвенва. 

Эминан чIаларин гуьрчеквилин чешме адакай ибарат я хьи,

абур шаирди кайи рикIяй лагьайбур я, абурукай гьар сад 

къизгъин фикиррив, яшайишдин чIуру гьаларал наразивилив 

ва умудсуз дердерив ацIанва. Поэзиядин гьа девирда адет 

хьанвай кIалубар, уьлчмеяр, везинар делил кьуна, Эмина 

гьиссер ва гугьуьл сергьятламиш ийизвач. Адан къаст 

гатфарин сел хьиз ахмиш хьана физвай, ачух майдан, ачух 

азадвал тIалабзавай ялавлу фикирриз чпин гуьгьуьлдив 

кIандай кьван чка гунуг я. И чалишмишун адетдинди тушир,

лезги поэзияад виликдай авачир цIийи поэтика, цIийи 

авазар, цIийи везин, цIийи уьлчмеяр арадал гъана. Идалди 

Эмина поэзияда мана-метлебдихъ галаз санал художественный 

формадин жигьетдайни дибдин дегишвилер ттуна. 


Гатфарин гьавадал ашукь хьанвай билбилдин тариф ийиз,

Эмина лагьанай: 


Шумудни са нагъма кIелда ви назди,

Гьар са тегьер рахаз гьар са авазди. 


Шаирдин гафаралди, чавай адан вичин гьакъиндайни лугьуз 

жеда хьи, ада гьар са аваз гьар тегьерда лугьузва. Им акI 

лагьай чIал туш хьи, гуя ада лезги поэзияда авай 

устадвилин тежриба инкар ийизва, вичин яратмишунар адан 

къаршида эцигзава. Эмин лезгийрин поэзиядин культурадин 

эвелимжи хъсан агалкьунрин иеси хьана, адан лап хъсан,

жанлу ва викIегь адетар вичив кьуна ва ада мадни вилик 

тухвана. Шиирдин мана-метлеб ачухунин, аямдин фикирар 

къалурунин карда виже текъведай уьлчмеяр, къайдаяр ва 

шаирвилин маса алатар къерехдиз гадарна. 


«Эминан шииррикай гзафбур гъамунив, хажалатдив ацIанвай,

дертэгьлидин кайи рикIяй акъатнавай чIалар я. Адан гьар 

са шиир са агьузар, са шел-хвал ва элкъвена вири чкайра 

авай зулумдал наразивал тир. И наразивал шел-хвал, гъам хажалат, 

дерт кьилди Эминанбур туш, гьа заманада вири 

кесиб халкьдинбур яз хьана», -лугьузва М.Гьажиева. 


Ибур гьахълу гафар я. Амма Эминан тIвар машгьур хьуниз 

себеб хьайиди са и каря лагьанабесариз жедач. Нагагь идал 

сергьятламиш хьайитIа, чаз са вичин аямдин ваъ, чи 

советрин аямдин инсанриз машгьур яз тамукьун лазим тир,

вучиз лагьайтIа чаз, я гъам хажалат, шел-хвал вуч затI 

ятIа, чидач. Нагагь шаирдин тIвар акъатун, ада гьакIа 

вичин аямда халкьдал алай гъам-хажалат къалурун тиртIа,

адан машгьурвал гьа гъам-хажалат авай девирдал 

сергьятламиш хьунухь лазим тир. Амма хьанач, Эмин гилан 

лезги халкьдизни гьакI масан я. Вучиз лагьайтIа ада 

халкьдал алай гьал, адан къилихар, хесетар, ацукьункъарагъун, 

мурадар, дердер – ибур вири яшайишдин 

гьахълувилелди ва еке устадвилелди къалурна. Яшайишдин и 

гьахълувал дум-дуьз къалурун себеб яз Эминан тIвар идалай 

кьулухъни гзаф виш йисара халкьдин арада амукьда, ам 

гилан ва гележегдин литература патал баркаллу чешне яз 

хьана ваяз амукьда. 

Краткое описание документа:

Методический материал для учителей родного ( лезгинского ) языка и литературы. Статья об Етиме Эмине - классика лезгинской литературы .Богатое его наследие живет в наши дни как народное песенное достояние. Поэт народной темы, новатор стиха, Етим Эмин оказал огромное влияние на развитие лезгинской поэзии. Сулейман Стальский называл его своим учителем.