Инфоурок Химия Другие методич. материалыМетодическое пособие по химии для проведения лаборатолрных работ в колледжах и лицеях

Методическое пособие по химии для проведения лаборатолрных работ в колледжах и лицеях

Скачать материал

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA  O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

 

O`rta maxsus  kasb –hunar  ta’limi  markazi

Buxoro viloyat hokimligi o`rta maxsus kasb-hunar  ta’limi boshqarmasi

Buxoro davlat universiteti qoshidagi 4–son akademik litseyi

 

«Tabiiy fanlar» kafedrasi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

KIMYO fanidan laboratoriya mashg’ulotlarini

 

o’tkazish uchun uslubiy ko’rsatma

                                        

 

 

 

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Tuzuvchilar: M.Dj. Raximova -  Buxoro shahar. 1- umumiy o’rta   

                                           ta’lim maktabining   kimyo fani o’qituvchisi

                    M.B. Gulamova - BuxDU qoshidagi 4–son akademik

                                            litseyi kimyo fani o’qituvchisi.

 

 

 

 

Taqrizchilar:  A.R. Hafizov - Buxoro davlat universiteti qoshidagi 4–son

                                                  akademik litseyning k.f.n., “Tabiiy fanlar”

                                               kafedrasi mudiri, kimyo fani o’qituvchisi

                                                 -  

 

 

 

 

 

 

Ushbu kimyo fanidan tayyorlangan uslubiy ko’rsatma kimyo fani bo’yicha ta`lim оluvchi litsey va kasb-hunar kоllejlari o’quvchilari uchun mo’ljallangan bo’lib, Buxoro davlat universiteti qoshidagi 4–son akademik litseyida tuzilib, O`zbekiston Respublikasi oliy va o`rta  maxsus  kasb – hunar ta`lim  vazirligi,  2010-yil tasdiqlangan namunaviy o’quv dasturi va oliy va o’rta maxsus kasb – hunar ta’lim markazi  tomonidan 2013-yilda tasdiqlangan  namunaviy o’quv  reja asosida  tuzilgan.

Uslubiy ko’rsatmaga kimyo fanining asоsiy mavzulariga оid qisqacha nazariy ma lumоtlar va shu mavzularga tegishli sоdda, bajarishi qulay bo’lgan labоratоriya mashғulоtlari, ularni bajarish tartibi  kiritilgan.

Uslubiy ko’rsatmadan o’qituvchilar  ham fоydalanishlari mumkin.

 

 

 

 

 

 

 

 

MUNDARIJA

 

Tavsiya etiladigan laboratoriya ishlari mavzulari  .………….…………..4

 

Kimyoviy idish va asbob-uskunalar bilan tanishtirish. Texnika xavfsizlik qoidalari……………………………………………………….…………….5

 

Laboratoriya ishi №1

Tuzlar gidrolizi va ion almashinish reaksiyalari…………….……………13

 

Laboratoriya ishi №2

Kimyoviy reaksiyalar kinetikasi ….......……………….…………………20

 

Laboratoriya mashg’uloti № 3

Organik moddalardagi uglerod, vodorod, xlor, azot va oltingugurtni sifat jihatdan aniqlash …………………………..………………………….….29

 

Laboratoriya ishi № 4.

Аtsеtilеnning оlinishi vа kimyoviy  хоssаlаrini o’rgаnish …………….….31

 

Laboratoriya ishi № 5.

To’yingan ko’p atomli spirtlar  va ularning xossalari …………………...35

 

Laboratoriya ishi № 6.

To’yingan karbon kislotalarning xossalari …………………….……….…40

 

Laboratoriya ishi № 7.

Quruq mevalardan uglevodlar olish va ularning xossalarini o’rganish …44

 

Laboratoriya ishi № 8

Oqsillarning xossalari va ularga xos sifat reaksiyalar ……………………49

 

Foydalanilgan adabiyotlar…………...………………...............…….….55

 

 

 

 

TAVSIYA ETILADIGAN LABORATORIYA ISHLARI MAVZULARI

Dastur bo’yicha labooratoriya mashg’ulotlari  16 soat o’tkazish tavsiya etiladi.

Laboratoriya ishlari: ( 16 soat )

Mavzular

soat

1

Laboratoriya ishi № 1.  Ion almashinish reaksiyalari.

2

2

Laboratoriya ishi № 2.  Kimyoviy moddalar tezligi.

2

3

Laboratoriya ishi № 3.

Organik moddalarda uglerod, vodorod  va xlorni aniqlash.

2

4

Laboratoriya ishi № 4.

Аtsеtilеnning оlinishi vа kimyoviy  хоssаlаrini o’rgаnish

2

5

Laboratoriya ishi 5

Glitsеrinning kimyoviy хоssasini o’rgаnish.

2

6

Laboratoriya ishi № 6

Karbon kislotalarning xossalari. Metallar bilan ta’siri.

2

7

Laboratoriya ishi №7.

Uglevodlar, ularning kimyoviy хоssаsini o’rgаnish.

2

8

Laboratoriya ishi №8. Оqsillаrning sifаt rеаksiyalаri.

2

 

 

 

 

 

 

 

 

KIMYOVIY IDISH VA ASBOB-USKUNALAR BILAN TANISHTIRISH. TEXNIKA XAVFSIZLIK QOIDALARI.

Kimyo laboratoriyasida kislotalarning turli konsentratsiyadagi eritmalari, ishqorlar, zaharli va o’t olib ketish xavfi bor moddalar saqlanadi.

Tajriba o’tkazishda baxtsiz hodisalar sodir bo’lishining oldini olish uchun quyidagi xavfsizlik qoidalariga qat’iy amal qilishi lozim:

 

Kimyo laboratoriyasida laboratoriya ishi boshlashdan avval, talaba texnika xavfsizligi qoidalari bilan tanishib chiqishi shart va maxsus daftarga imzo chekishi lozim.

Laboratoriya mashg’ulotlarining samaradorligi unga talabalarning e’tibori, nazariy bilimining chuqurligi bilan belgilanadi. Shuning uchun har bir talaba bajariladigan ishning nazariy ma’lumoti haqida xabardor bo’lsagina, bajaradigan ishining izchilligi haqida tasavvurga ega bo’lsagina ishni bajarishga ruxsat beriladi.

Kimyo laboratoriyasida tajribalar o’tkazish uchun talabalar quyidagi ehtiyot choralarini ko’rishi kerak:

1.         Har qaysi laboratoriya ishi belgilangan joyda bajarilishi shart.

2.         Mashg’ulot paytida talaba maxsus kiyim (xalat)siz ishlashi mumkin emas.

3.         Mashg’ulot rejasida ko’rsatilmagan ishlarni bajarishi taqiqlanadi.

4.         Laboratoriyada ishlaganda ozodalikka, saranjomlikka, tinchlikka va xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya qilishi lozim. SHoshilish va xavfsizlik qoidalariga rioya qilmaslik tajribada xatolikka yo’l qo’yishga va ko’ngilsiz hodisalarga olib keladi.

5.         Tajribani rahbarni ijozati bilan boshlash lozim. Ishni bajarish tartibi laboratoriya daftariga yozilishi va uni rahbar tekshirib ko’rgan bo’lishi lozim.

6.         Zaxarli  va  badbo’y  hidli  moddalar  bilan  qilinadigan  tajribalarni  mo’rili shkafda  bajaring.  

7.         Agarda  reaktivlarni  hididan  aniqlamoqchi  bo’lsangiz,  uni og’zidan o’zingizga  tomon  oxista  elpib  xidlang.

8.         Konsentrlangan  kislotalarni  suyultirishda  kislotani  suvga  childiratib quyib,  aralashtirib  turgan  xolda  suyultiring.  Suvni  kislotaga  quyish mumkin  emas.

9.         Reaktivlarni  probirkalarga  quyishda  ularni  gavdangizdan  uzoqroqda tuting.

10.     Qizdirilayotgan  reaktiv  ustiga  engashib  qaramang.

11.     Probirkaga  biror  modda  solib  qizdirayotganingizda  uni  og’zini  o’zingizdan va  yoningizdagi  sherigingizdan  chetga  bo’ring.

12.     Elektr  asboblari  bilan  ishlashda,  uni  to’liq  izolyasiyalanganligiga  ishonch hosil  qilmasdan  turib  ish  boshlamang.

13.     Oson  o’t  oluvchi  moddalar  bilan   qilinadigan  tajribalarni   olovdan uzoqroqda  bajaring. Bunday moddalarni qizdirishda suv yoki qum hammomidan foydalaning.

14.      Benzin,  spirt,  efir va shu kabi oson o’t oluvchi moddalar  o’t  olib  ketsa,  qum  sepib  o’chiring.  Suv  sepilmaydi, chunki alanga hajmi kengayib ketadi.

15.     Kislota ta’sirida kuygan joy avvalo mo’l miqdordagi suv bilan, so’ngra suyultirilgan natriy bikarbonat eritmasi bilan yuviladi.

16.     Agar biror  eringiz  yong’in yoki issiqlik ta’sirida kuyib  qolsa,  kuygan  joyingizni  kaliy  permanganatning suyultirilgan  eritmasi  bilan  yuvish yoki steptosid emulsiyasi surtish lozim.

17.     Zaxarli gazlar (xlor, brom, vodorod sulfid, oltingugurt yoki azot oksidlari) bilan zaxarlanib qolgan kishini darhol ochiq havoga olib chiqish va vrachga murojaat qilish lozim.

18.     Ishqorlar ta’sirida zararlangan joyni avval qayta-qayta suv bilan, so’ngra esa sirka yoki limon kislotaning suyultirilgan eritmasi (3%) bilan yuvish lozim.

19.     Ishqor, kislota va yonuvchan suyuqliklarni rakovinaga tokish yaramaydi. Bunday keraksiz suyuqliklarni maxsus idishlarga quyish kerak. Rakovinaga qum, qog’oz va shunga o’xshash narsalarni tashlamang.

20.     Simob va simobli asboblar bilan ehtiyot bo’lib ishlang. Simobli asbob (termometr va manometr) sinsa, uni tezda maxsus usul bilan yig’ib oling va suvli stakanga solib, simob to’kilgan joyga oltingugurt kukuni sepib uni o’ldiring.

21.     Gazlar bilan ishlashda juda ehtiyot bo’lish kerak, gazlar tozaligini tekshirib va asbob germetikligini aniqlab, so’ngra ish boshlash lozim.

22.     Reaktiv olish uchun ishlatiladigan qoshiqcha va menzurka aralashtirilib yubormasligi shart.

23.     Mashg’ulot tugagach, ishlatilgan moddalarni o’z joyiga qo’yish, asboblarni va shisha idishlarni tozalab yuvib, laborantga topshirish kerak.

24.     Laboratoriyadan  ketishdan  oldin  gaz,  vodoprovod  jo’mraklarini berkitilganligini,  elektr  asboblarini  o’chirilganligini  tekshirib  ko’ring.

 

KIMYO LABORATORIYASI IDISHLARI VA ASBOBLARI

  Kimyo laboratoriyasida tajribalarni bajarishda issiqlikka, kislota, ishqor, erituvchilar, oksidlovchi va qaytaruvchilar ta’siriga chidamli maxsus idishlar va asboblar ishlatiladi. Talaba laboratoriyada ishlatiladigan idishlar va asboblarning turi, hamda ularning vazifalarini mukammal bilishi lozim.

  Kimyo laboratoriyasidagi barcha asboblar 2 turga: umumiy va individual foydalanish asboblariga bo`linadi.

  Umumiy foydalanish asboblari - tarozilar, quritish shkaflari, qizdirish va kuydirish pechlari, havo surish nasoslari, idish quritgichlar va boshqalar laboratoriyaga doimiy qo`yiladi hamda ulardan talabalar yil davomida foydalaniladilar.

  Individual foydalanish asboblari – gaz yondirgichi, spirt lampasi, shtativ, probirkalar, kolbalar, o`lchov silindrlari, menzurkalar va boshqalar talabalar tomonidan bajariladigan tajribalar xususiyatidan kelib chiqib foydalaniladi.

  Talabalar mashg`ulotga kelguncha kafedra laborantlari tomonidan har bir mashg`ulot uchun kerakli asbob va idishlarni laboratoriya stollari ustiga tayyorlab qo`yiladi.

  Ayrim laboratoriya ishlarini bajarishda individual foydalanish asboblari majmuasidan iborat. Laboratoriya qurilmasi yig`iladi. Talabalarning bunday qurilmalarni yig`ishlari albatta, laborant yoki o`qituvchi nazorati ostida amalga oshiriladi.

  Quyida kimyo laboratoriyalarida qo`llaniladigan ayrim umumiy va individual foydalanish asboblari hamda ularni ishlatish qoidalari haqida so`z yuritiladi.

 

Tarozi

  Tarozi - kimyoviy jarayonlarning natijalarini miqdoriy jihatdan aniqlashda foydalaniladigan eng muhim asbobdir. Kimyoviy tajribani to`la tavsiflash, asosan, tarozida aniq tortishga bog`liqdir. Kimyo laboratoriyasida bir nechta xildagi tarozilar:  Beranje tarozisi (dag`al tarozi), texnokimyoviy tarozi (tortish aniqligi 0,01 g gacha bo`lgan) va analitik tarozi(tortish aniqligi 0,0001 g gacha bo`lgan) ishlatiladi.

  Texnokimyoviy tarozi (1-rasm) kimyoviy laboratoriyalarda alohida stollarga o`rnatiladi. Bu tarozi kolonka (1) ga joylashgan shovun (6) bo`yicha vertikal qilib o`rnatish uchun xizmat qiladigan maxsus to`g`rilovchi vint (7) yordamida o`rnatiladi. Tarozida tortishni boshlashdan oldin, tarozining

Texnokimyoviy tarozi va uning toshlari:

1-kolonka, 2-arretir, 3-pallalar, 4-sterlka, 5-shkala,

6-shovun, 7-tarozini gorizontal holatda o`rnatadigan vintlar.

 

to`g`riligini tekshirib ko`rish zarur, buning uchun arretir (2) ni sekin ungga burish yo`li bilan bushatib, tarozi ish holatiga keltiriladi. Bu vaqtda tarozining shayini (8) markaziy prizmaning qirrasi bilan kolonkadagi maxsus tayyorlangan inga joylashadi va shayinning yon tomonlaridagi prizmalarga o`rnatilgan pallalar (3) bilan birga tebrana boshlaydi.

Texnokimyoviy tarozida tortish qoidalari:

1.    Tarozi pallasiga issiq, ho`l va iflos buyumlarni qo`yish man etiladi.

2.    Tarozida tortiladigan buyumni to`g`ridan-to`g`ri, tarozi pallasiga emas, balki stakancha, byuks, soat oynasi yoki qog`ozga qo`yib tortish kerak.

3.    Tortiladigan buyum tarozining chap pallasiga, toshlar esa o`ng pallasiga qo`yiladi.

4.    Tortiladigan moddalarni va toshlarni tarozi pallariga qo`yganda yoki ularni olganda tarozining shayini tartibsiz harakatga kela boshlaydi, bunday holatdan qutulishi uchun tarozini arretirlash lozim.

5.    Tarozi toshlarni qo`l bilan emas, faqat pinset bilan olish kerak.

6.    Birgina tajribaga tegishli bo`lgan tortish ishlarini faqat bitta tarozida va bir qutichadagi toshlardan foydalanib bajarish lozim.

7.    Tortish vaqtida tortilayotgan moddaning massasiga qarab tarozi pallasiga tartib bilan avvalo katta toshlarni, so`ngra kichikroq toshlarni qo`yish kerak.

8.    Toshlarni tarozi pallasidan olgandan keyin, darhol ularni qutichadagi o`z o`rniga qo`yish kerak. Toshlarni stolga qo`yish yaramaydi, chunki ifloslanib massasi ortadi.

9.    Tortish vaqtida toshlarni boshqa qutichadan olish mumkin emas.

10.Tarozi muvozanatga kelgandan keyin u arretirlanadi, so`ngra toshlarning massasi hisoblanib, qiymati yozib quyiladi. Toshlarni tarozi pallasidan olayotganda massa to`g`ri hisoblanganligini yana bir marta tekshirib ko`rish kerak.

11.Tarozida tortib bo`lingandan so`ng unda xech narsani qoldirmaslik lozim.

 

Metall shtativlar

  Ko`pchilik kimyoviy tajribalarni  o`tkazish va kimyoviy laborotoriya qurilmalarini yig`ish maqsadida  metall shtativlardan foydalaniladi. Metall shtativ, a) taglik va balandligi 25¸110 sm, diametri 0,3¸0,8 sm bo`lgan dasta dan iboratdir. Shtativga ikkita  to`g`ri   burchakli   gardish (mufta) o`rnatilgan.

Har bir gardishda diametri 0,5¸0,8 sm  keladigan o`zaro bir-biriga tik ikkita yumalok  teshik bo`ladi. Teshiklardan biri gardishni shtativ dastasiga vint (4) yordamida  mahkamlash uchun xizmat qiladi. Shtativ, odatda, tomchi usul asboblari sifatida sifatida, shuningdek qisqich va xalqasi bir oz katta bo`lgan shtativ esa, nisbatan katta asbob va idishlarga qo`llaniladi.

 

Kimyoviy va o`lchov shisha idishlar

  Tajriba ishining mazmuniga va qanday sharoitda o`tkazilishiga qarab kimyo labarotoriyalarida turli xil idishlardan foydalaniladi. Ko`pincha shisha idishlardan:  probirka, stakan, yassi tubli, yumalok tubli va konussimon kolbalar, voronka, byuks, soat oynasi ishlatiladi. Bunday idishlardan kimyoviy reaksiyalarni o`tkazishda (probirkalar), eritmalar tayyorlashda va qaynatishda (stakanlar, kolbalar va soat oynasi), moddalarni sintez qilishda (kolbalar), moddalar  va ular eritmalarini bir idishdan boshqa idishga quyishda yoki filtrlashda (voronkalar), moddalarni saqlashda (byukslar) hamda boshqa  maqsadlarda foydalaniladi.

  Oddiy kimyoviy  shisha idishlar bilan bir katorda  suyuqliklarning hajmini o`lchash  uchun  har  xil  hajmdagi o`lchov kolbalari, o`lchov silindrlari, pipetka, qisqichli va jo`mrakli byuretkalardan foydalaniladi.

  Bunday o`lchov idishlarida qaynatish, bug`latish, kimyoviy reaksiyalar va shunga o`xshash boshqa jarayonlarni o`tkazish mumkin emas.

  Kimyo laboratoriyalarida ishlatilgan idishlarni toza holatda saqlash, kelgusidagi tajribalarni aniq va to`g`ri bajarilishini  ta’minlaydi. Shuning  uchun talaba tomonidan tajribalarni  bajarib bo`lingach, darhol ishlatilgan idishlarni laborant ko`rsatmasi bo`yicha, dastlab oddiy suvda yuvib, so`ngra distillangan suvda chayib, maxsus quritish moslamalarida quritilishi lozim.

Shisha idishlar

                                    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Chinni idishlar                                   Polipropilen idishlar

 

 

 

 

 

 

 

 

Xulosa: Kimyo xonasidagi reaktiv va jixozlar bilan ishlaganda texnika xavfsizlik qoidalari o’rganildi. Laboratoriya xonasidagi asbob va idishlarning tashqi ko’rinishi hamda vazifalari bilan yaqindan tanishildi. Ularning ishlatilishi va foydalanilishi haqida tushunchalar hosil bo’ldi.

LABORATORIYA ISHI №1

TUZLAR GIDROLIZI VA ION ALMASHINISH REAKSIYALARI

 

Elektrolitlar eritmalari muhitini indikatorlar yordamida sinash. 

 

T/X: Suyultirish qoidasiga rioya qilish lozim. Kislota eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak.

Modda nomi

Formulasi

metilzarg’aldog’i

1

Aluminiy xlorid

AlCl3

pushti

2

Natriy karbonat

Na2CO3

sariq

3

Natriy xlorid

NaCl

O’zgarmaydi

 

 

 

 

Ishning algoritmi va reaksiyalar

Kuzatiladigan o’zgarishlar

1.Cho’kma hosil bo’lishi bilan boradigan reaksiya

CuSO4+2NaOH=Cu(OH)2↓+Na2SO4

2.Gaz ajralishi bilan boradigan reaksiya

Na2CO3+H2SO4=Na2SO4+CO2↑+H2O

3.Neytrallanish reaksiyasi

NaOH+HCl=NaCl+H2O

1.Havo rang cho’kma tushadi;

2.Karbonat angidrid gazi ajraladi;

3.Tuz va suv hosil bo’ladi

 

 

Xlorid kislota va galogenidlar uchun sifat reaksiyalari

T/X: Kislota eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak.

 

Ishning algoritmi va reaksiyalar

Kuzatiladigan o’zgarishlar

1.Xlorid kislotaga kumush nitrat ta’siri

HCl+AgNO3=AgCl↓+HNO3

2.  Natriy xloridga kumush nitrat ta’siri

NaCl+AgNO3=AgCl↓+NaNO3

3.  Natriy bromidga kumush nitrat ta’siri

NaBr+AgNO3=AgBr↓+NaNO3

4.  Natriy yodidga kumush nitrat ta’siri

NaI+AgNO3=AgI↓+NaNO3

1.Oq cho’kma ajraladi.

 

2.Oq cho’kma ajraladi.

 

3.Och sarg’ish rangli cho’kma tushadi

 

4.Sarg’ish rangli cho’kma tushadi

Turli eritmalarda sulfat anioni borligini aniqlash

 

T/X: Kislota eritmasi bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak.

Ishning algoritmi va reaksiyalar

Kuzatiladigan o’zgarishlar

1. Ammoniy sulfatga bariy xloridning ta’siri

BaCl2+(NH4)2SO4=BaSO4↓+2NH4Cl

Ba+2+2Cl-+2NH4++SO42-=BaSO4+2NH4++2Cl

Ba+2+SO42-=BaSO4

2.Sulfat kislotaning bariy xloridga ta’siri

BaCl2+H2SO4=BaSO4↓+2HCl

3.Bariy sulfatga nitrat kislotaning ta’siri

BaSO4↓+2HNO3=Ba(NO3)2+H2SO4

1.Oq bariy sulfat cho’kmasi hosil bo’ladi.

 

 

2.Oq bariy sulfat cho’kmasi hosil bo’ladi.

 

3.Cho’kma eriydi.

 

Mustaqil bajarish uchun tajribalar

 

Reaksiya tenglamasi

Kuzatiladigan o’zgarishlar

1.Xlorid kislota tarkibida xlorni aniqlash

HCl+AgNO3=AgCl↓+HNO3

2.Xlorid kislota tarkibida vodorod ionini aniqlash

2HCl+Zn=ZnCl2+H2

3.Tuz tarkibida galogen ionini aniqlash

a)NaCl+AgNO3=AgCl↓+NaNO3

b)NaI+ AgNO3=AgI↓+NaNO3

d)NaBr+AgNO3=AgBr↓+NaNO3

4.Rux xloridning olinish usullari

a)Zn+2HCl=ZnCl2 +H2

b)ZnSO4+BaCl2=BaSO4↓+ZnCl2

d)ZnO+2HCl=ZnCl2+H2O

e)Zn(OH)2+2HCl=ZnCl2+2H2O

5.Probirkalardagi tuzni aniqlash

a)NaCl+AgNO3=AgCl↓+NaNO3

b)Na2CO3+2HCl=H2O+CO2↓+2NaCl

1.Oq rangli kumush xlorid cho’kmaga tushadi.

2. Hidsiz H2 gazi ajraladi.

 

3.a)Oq rangli kumush xlorid cho’kmaga tushadi;

b)To’q sariq rangli kumush yodid cho’kmaga tushadi;

d)Och sarg’ish cho’kma olinadi.

4.a)Hidsiz H2 gazi ajraladi;

b)Oq rangli bariy sulfat cho’kmasi tushadi;

d)Rux oksidi eriydi;

e)Oq cho’kma eriydi.

5.a)Oq rangli kumush xlorid cho’kmaga tushadi;

b)Hidsiz CO2 gazi ajraladi.

 

Reaksiya tenglamasi

Kuzatiladigan o’zgarishlar

1.Sulfat kislotaga xos sifat reaksiya

H2SO4+BaCl2=BaSO­4↓+2HCl

2.Suyultirilgan va konsentrlangan H2SO4 ning kimyoviy xossalarini taqqoslash

a) H2SO4+Zn=ZnSO­4+H2

    (suyul)

b)H2SO4+Zn=ZnSO4+SO2+H2S+S+H2O

   (kons)

3. Probirkalardagi tuzni aniqlash a)CaCl2+Na2CO3=2NaCl+CaCO3

b)Na2S+Pb(NO3)2=PbS↓+2NaNO3

d)K2SO4+BaCl2=BaSO­4↓+2KCl

4.Rux xloridning olinish usullari

(NH4)2SO4+BaCl2=BaSO4↓+2NH4Cl

 

1.Oq rangli bariy sulfat cho’kmaga tushadi.

2. a)Hidsiz H2 gazi ajraladi;

b)palag’da tuxum hidli gaz yoki sarg’ish rangli oltingugut chokmaga tushadi.

3.a)Oq rangli kalsiy karbonat cho’kmaga tushadi;

b)Qora rangli chokma tushadi;

d)Oq rangli bariy sulfat cho’kmasi tushadi.

4.Oq rangli bariy sulfat cho’kmasi tushadi.

 

TUZLAR GIDROLIZI

 

Nazariy qism

Agar erituvchi suv bo’lsa, erigan moddalar bilan suv orasida almashinuv reaksiyalari sodir bo’ladi va moddalar parchalanadi.

Bu jarayon gidroliz deb ataladi. Bunda erigan modda molekulasi parchalanib, suv ionlari bilan, ya’ni  yo  bilan yoki ham   bilan, ham  bilan reaksiyaga kirishadi, buning natijasida molekulalar bilan suv ionlari orasidagi muvozanat buzilib, suvning dissotsilanishi ancha davom etadi.

Tuzning ionlari suvning  ionlari bilan biriksa, eritma suvning ionlari konsentrasiyasidan oshib ketadi. Eritma ishqoriy muhitga ega bo’ladi.

Agar, aksincha bo’lsa, eritmaning muhiti kislotali bo’lib qoladi. Ba’zi tuzlar borki, umuman gidrolizlanmaydi va suv bilan reaksiyaga kirishmaydi.

Tuz ionlari bilan suv orasida bo’ladigan, odatda kuchsiz elektrolit (kuchsiz kislota, kuchsiz asos va asosli yoki kislotali tuz) hosil bo’lishiga olib keladigan o’zaro ta’sir tuzlar gidrolizi deb ataladi. Gidroliz natijasida suvning dissotsilanish muvozanati o’ng tomonga siljiydi:

Tuzlarning qanday tipda gidrolizlanishi ularni hosil qilgan kislota bilan asosning kuchiga bog’liq bo’ladi.

1.      Kuchsiz kislota va kuchli asosdan hosil bo’lgan tuz suvda gidrolizlanadi, eritma ishqoriy xossaga ega bo’ladi

   bu erda   suvning  ionlari bilan birikmaydi. NaOH kuchli elektrolit hosil bo’lishi kerak edi, lekin u eritmada hamisha ionlar holida bo’ladi. Ammo tuzning asetat ioni suvning  ionlari bilan birikadi.

bu kuchsiz kislotadir u oz dissotsilanadi. Natijada eritmadagi  ionlari ionlaridan ortiq bo’lgani uchun eritma muhiti ishqoriy bo’ladi:

   gidrolizining molekulyar tenglamasi :

ionli tenglamasi

bu tenglamalardan ortiqcha borligi, muhitning esa ishqoriy bo’lishi ko’rinib turibdi.

2. Kuchli kislota va kuchsiz asos dan hosil bo’lgan tuz gidrolizlanadi, eritma muhiti kislotali bo’ladi.

ionli tenglamasi

1.      Kuchsiz kislota va kuchsiz asosdan hosil bo’lgan tuzlar gidrolizlanadi. Bunda eritma muhiti kislotaning yoki asosning bir oz kuchliligiga qarab kuchsiz kislotali yoki kuchsiz ishqoriy bo’ladi. Agar kislota va asosli dissotsilanish darajasi teng bo’lsa eritma muhiti neytral bo’ladi.

ionli tenglamasi

4. Kuchli kislota va kuchli asosdan hosil bo’lgan tuzlar gidrolizga uchramaydi.

Gidrolizlanish darajasi. Gidroliz qaytar jarayon bo’lganligi sababli uni massalar ta’siri qonuni asosida talqin qilish mumkin. Uni miqdoriy jihatdan Harakterlash uchun gidrolizlanish darajasi degan tushuncha kiritilgan. idrolizlangan tuz molekulalari sonining eritilgan tuz molekulalar soniga bo’lgan   nisbati, tuzning gidrolizlanish darajasi deb ataladi va h bilan belgilanadi.

Tuzlarning gidroliz darajasi tuzning tabiatiga, eritma konsentrasiyasiga va haroratga bog’liq. Kuchsiz asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlarning gidrolizlanish darajasi ayniqsa katta bo’ladi. Harorat ko’tarilganda gidroliz darajasi ortadi, chunki suvning    muvozanati o’ngga siljiydi. Ba’zan tuzlarning odatdagi sharoitda bormaydigan gidroliz bosqichlari yuqori haroratda sodir bo’ladi.

 

ISHNING BAJARILISHI:

I-tajriba. Tuzlar gidrolizlanishida eritma muhitining o’zgarishi.

Oltita probirkaga olib, birinchisiga distillangan suv, ikkinchisiga osh tuzi NaCl, uchinchisiga rux xlorid ZnCl2, turtinchisiga- natriy korbonat -Na2CO3, beshinchisiga alyuminiy  sulfat Al2(SO4)3,  oltinchisiga natriy sulfid – Na2S eritmalarini qo’ying. har bir probirkaga bir- ikki bo’lak unversal indikator qog’ozidan tashlang. Universal indikator qog’oz rangini o’zgarishini kuzating. Gidroliz tenglamasini tuzing  va  szgarishni jadvalga to’ldiring.

 

Probir-kalar nomeri

eritilgan moddaning formulasi

Lakmus-ning rangi

reaksiya-

ning

muhiti

eritma pH i

 (7  dan katta yoki  kichiq)

olingan tuz gidroliz-lanadimi?

1

H2O

 

 

 

 

2

NaCl

 

 

 

 

3

ZnCl2

 

 

 

 

4

Na2CO3

 

 

 

 

5

Al2(SO4)3

 

 

 

 

6

Na2S

 

 

 

 

 

2-tajriba. Gidroliz jarayoniga haroratning ta’siri.

a) Probirkaga natriy asetat CH3COONa ning 0,5 eritmasidan ozgina qo’ying va undan shisha  tayokcha yordamida bir tomchi olib lakmusli qog’ozga tekqizdirib ko’ring. Olingan to’zining gidrolizlanish reaksiya tenglamasini yozing. Eritmani qaynaguncha qizdiring. Eritma rangi o’zgarishini kuzatib boring, eritma sovigach eritmaning rangi yo’qolishi  sababini  tushuntirib bering.

 eritma muhiti kuchsiz kislotali bo’lib, eritma qizdirilganda gidroliz kuchayishi hisobiga eritma muhitining kislotaliligi ortadi. Buni eritma botirilgan lakmus qog’ozi rangi o’zgarishidan bilish mumkin.

 

b) Probirkaga   temir (III)- xlorid FeCl3 eritmasidan qo’ying va uning reaksiya muhitini lakmusli qog’oz bilan sinab ko’ring. Eritmani 2-3 minut davomida qaynating. Nima kuzatiladi va uning sababi nima? FeCl3 ning asosli tuzlari  Fe(OH)Cl2    yoki  Fe(OH)2Cl  hosil qiladigan gidroliz  tenglamasini yozing.

3-Tajriba. Eritma suyultirilganda  gidroliz  jarayonining  kuchayishi.                                          

Probirkaga vismut (III)-nitrat Bi(NO3)3 eritmasidan 2-3  ml qo’ying va uni distirlangan suv bilan  3-4 barobar suyultiring. Asosli tuz Bi(OH)2NO3, ning cho’kmaga tushishini kuzating. Gidroliz tenglamasini yozing.

 eritma muhiti kislotali bo’lib, lakmus qog’ozining rangi qizil rangga bo’yaladi.

 

4-tajriba.   To’la gidroliz.

Probirkaga 2-3 ml alyuminiy  sulfat Al2(SO4)3  eritmasidan qo’ying va ustiga shuncha miqdorda  soda  Na2CO3  erimasidan qo’shing. Reaksiya natijasida hosil bo’lgan alyuminiy karbonat - Al2(CO3)3 gidrolizlanishi hisobiga uglerod (IV)-oksidi ajralib  chiqishini va alyuminiy gidroksid Al2(SO4)3  cho’kmasini hosil bo’lishini kuzating.

            Olingan tuzlarni  birgalikda  gidrolizlanishining   molekulyar va ionli tenglamalarini  yozing.

 hosil bo’lgan alyuminiy karbonat eritmada to’liq gidrolizga uchraydi va eritma muhiti neytral bo’ladi.

 

Xulosa: Tuzlaring gidroliz jarayoni o’rganildi, indikatorlar yordamida eritma muhiti aniqlandi. Tajribada ion almashinish reaksiyalari kuzatildi. Cho’kma, gaz yoki kam dissotsilanadigan modda ajralishi bilan boradigan reaksiyalar ion almashinish reaksiyalari deyiladi.

Tajriba davomida galogenlarga xos sifat reaksiya orqali bir moddani ikkinchisidan farqlash, moddalarning sifat analizi orqali tarkibida qanday ionlar borligi aniqlash mumkinligi o’rganildi. Galogenlarga sifat reaktivi sifatida kumush ionlari ekanligi isbotlandi.

Tajriba davomida ammoniy sulfat, sulfat kislotaning bariy xloridi bilan oq cho’kma berishi va bu sulfat ioniga sifat reaksiya ekanligi, shu bilan birga bariy ioniga sifat reaksiyasi bo’lishi isbotlandi.

 

 

LABORATORIYA ISHI №2

KIMYOVIY REAKSIYALAR KINETIKASI

Nazariy ma’lumot

Kimyoviy reaksiya tezligi va unga turli omillarning ta’siri haqidagi ta’limotga kimyoviy kinetika deyiladi.

Kimyoviy reaksiya tezligi reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentrasiyasining vaqt birligi ichida o’zgarishi bilan o’lchanadi (konsentrasiya moddaning hajm birligidagi modda miqdoridir). Masalan, reaksiya tezligi 0,25 molG’lžs deyilsa, bunda bir sekundda moddadan 0,25 mol reaksiyaga kirishgan bo’ladi. SHunday qilib, kimyoviy reaksiya tezligini o’lchashda moddalar konsentrasiyasini molG’l hisobida, vaqtni esa sekund, minut, soat, sutkalar hisobida olinadi. Reaksiya tezligi, unda ishtirok etayotgan qaysi modda miqdorini o’lchash qulay bo’lsa, o’sha modda konsentrasiyasining o’zgarishi bilan o’lchanadi.

Har qanday reaksiyaning tezligi reaksiyaga kirishuvchi moddalarning tabiatiga, konsentrasiyasiga, haroratga, qattiq moddalarning sirt yuzasiga va maydalanish darajasiga, bosimga, katalizatorning ishtirok etish-etmasligiga bog’liq bo’ladi.

 

Reaksiyaga kirishuvchi moddalar tabiatining reaksiya tezligiga ta’siri.

Reaksiya tezligi moddaning ichki tuzilishiga bog’liqdir. Odatda, qutbsiz molekulali moddalar reaksiyaga sekin kirishadi, oson qutblanuvchi va qutbli molekulalar reaksiyaga tezroq kirishadi. Ayniqsa, ion bog’lanishli moddalar suvdagi eritmalarda o’zaro tez reaksiyaga kirishadi.

Reaksiya tezligiga konsentrasiya ta’siri. Massalar ta’siri qonuni. Kimyoviy reaksiya tezligi reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentrasiyasiga bog’liq. Moddalar konsentrasiyasi qancha katta bo’lsa, hajm birligida shuncha ko’p molekula bo’ladi, shuning uchun ular tez-tez to’qnashadi va reaksiya mahsulotiga aylanadi. Natijada reaksiya shuncha tez boradi. Vaqt o’tishi bilan kimyoviy reaksiya tezligi kamayadi. CHunki reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentrasiyasi kamayib, ularning to’qnashishlar soni kamayadi.

Reaksiya kirishuvchi moddalar konsentrasiyasi bilan reaksiya  tezligi orasidagi bog’lanishi massalar ta’siri qonunida o’z ifodasini topgan. Bu qonun 1867 yilda norvegiyalik olimlar K.Guldberg va P.Vaage tomonidan kashf etilgan.

Massalar ta’siri qonuni quyidagicha ta’riflanadi:

Kimyoviy reaksiya tezligi reaksiyaga kirishayotgan moddalar konsentrasiyalarning ko’paytmasiga to’g’ri proporsionaldir. Masalan:     

reaksiya uchun massalar ta’siri qonuni

  tenglama bilan ifodalanadi.

Bu erda, V – reaksiya tezligi; [A] va [B] – moddalar konsentrasiyasi; K – tezlik  konstantasi.

Reaksiya tezligiga haroratning ta’siri, Vant-Goff qoidasi. Haroratning ortishi, odatda reaksiya tezligining keskin ortishiga sabab bo’ladi. Reaksiya tezligining haroratga miqdoriy bog’liqligini Vant-Goff qoidasi bilan aniqlanadi: harorat har 100S ga ko’tarilganda reaksiya tezligi 2-4 marta ortadi. Bu qoidaning matematik ifodasi quyidagicha:              

bunda V t2 – harorat  t2 gacha ko’tarilgandan  keyingi reaksiya tezligi;

V t– reakiyaning   t1 haroratdagi boshlang’ich tezligi;

g – reaksiyaning harorat koeffisienti, ya’ni harorat 100S ko’tarilganda reaksiya tezligining necha marta ortishini ko’rsatuvchi son.

Katalizator, katalitik jarayonlar. Kimyoviy reaksiya tezligi jarayonda katalizatorning ishtirok etish-etmasligiga ham bog’liq. Kimyoviy reaksiyalar tezligini o’zgartirib reaksiya mahsulotlari tarkibiga kirmaydigan moddalar katalizator deyiladi.

Gomogen va geterogen kataliz. Adsorbsiya. Barcha katalitik jarayonlar gomoogen va geterogen kataliz bo’linadi. Gomogen katalizda reaksiyaga kirishadigan moddalar ham, katalizator ham bir xil fazada (gaz holatida yoki eritmada) bo’ladi.

 Gomogen katalizda katalizatorning reaksiya tezligiga ta’sirining mohiyati shundan iboratki, reaksiyaga kirishuvchi modda bilan katalizator orasida oraliq birikma hosil bo’ladi. Masalan:

A  +  V  =  AV

reaksiya sekin boradi. SHu reaksiyada katalizator qo’llanganda reaksiya qo’yidagicha boradi.

Dastlab, reaksiyaga kirishadigan moddalardan biri A modda katalizator bilan birikib oraliq birikma A Kat hosil bo’ladi. 

A  + Kat  =  A Kat

Oraliq birikma A Kat  dastlabki olingan ikkinchi modda V bilan reaksiyaga kirishib  AV moddani hosil qiladi.

A Kat  +  V  =  AV  +  Kat

A  +  V -Kat®  AV       reaksiya tez boradi.

Masalan, nitroza usuli bo’yicha  ishlab chiqarishda  ni  ga  aylantirish uchun NO  katalizator sifatida ishlatiladi.

           oraliq birikma

             

Geterogen reaksiyada, reaksiyaga kirishuvchi moddalar va katalizator boshqa-boshqa fazalarda bo’ladi. Masalan, ammiak sintezi

 

reaksiyasining tezligi temir ishtirokida tezlashadi. Bunda reaksiyaga kirishuvchi moddalar gaz fazasida, katalizator qattiq fazada bo’ladi.

 

ISHNING BAJARILISHI:

I-tajriba.  

Reaksiya tezligini reaksiyaga kirishuvchi moddalar      konsentrasiyasiga bog’liqligi.

 

       Sulfat kislota -H2SO4  bilan natriy tiosulfat -Na2S2Oo’zaro reaksiyaga kirishishi natijasida oltingugurt S ajralib chiqib, loyqa hosil qiladi va eritmalarni sutsimon rangga kiritadi.

H2SO4+Na2S2O3 = Na2SO4+SO2+H2O+S

Reaksiya boshlangandan loyqa hosil bo’lguncha utgan vaqt shu reaksiyaning tezligi hisoblanadi

            Uchta probirka oling. Ularning birinchisiga 3 ml Na2S2O3ning 0.I n eritmasidan,6 ml distillangan suv qo’ying. Ikkinchisiga esa 6 ml Na2S2O3   ning 0.I n eritmasidan va 3 ml  distillangan suv quying.  Uchinchisiga esa 9 ml Na2S2O3 ning  0.I eritmasidan quying.

            Uchta  boshqa probirka olib, sulfat   kislota H2SO4  ning suyultirilgan (1:200) eritmasidan  3 ml dan quying.  Na2S2O3  va  H2SO4 eritmalari uchun aloxida-aloxida o’lchov silindridan foydalaning. Ularni  almashtirib quyish mutloqo mumkin emas.

            Birinchi probirkaga H2SO4 eritmasini quying, chayqating va vaqtni belgilang. Eritmalar aralashtirilgandan to loyqa hosil bo’lguncha utgan vaqtni sekundomerdan  aniqlang. Qolgan probirkalarbilan ham tajribani takrorlang.

                        Tajribani  natijalarini quyidagi  jadvalga yozing.

Probirka-larning nomeri

Reaksiyaga kirishayot-gan modalarning hajmi (ml hisobida)

Na2S2O3 ning

shartli kon-sentrasiyasi

vaqt

 t-sekund

Reaksiyani nisbiy tezligi V=100∕t

 

      

Na2S2O3 eritmasi

  H2O

H2SO4 erit

 

 

 

       1      

3

6

3

1

 

 

       2

6

3

3

2

 

 

       3

9

0

3

3

 

 

   Na2S2O3  nisbiy konsentrasiyasini absissalar o’qiga nisbiy tezlikni esa ordinatalar o’qiga qo’yib grafik chizing.Reaksiyaning tezligi reaksiyaga kirishuvchi moddalarning konsentrasiyasiga qanday bog’liq ekanligi haqida xulosa chiqaring.

 

2-Tajriba.  Reaksiya tezligi   temperaturaga   bog’liqligi.

Bu tajriba uchun ham Na2S2O3 va   H2SO4 larning bundan oldingi tajribada ko’rsatilgan konsentrasiyadagi  eritmalarini oling.

Uchta probirkaga H2SO4  eritmasidan 5 ml  dan,  boshqa uchta probirkaga  Na2S2O3  eritmasidan 5 ml qo’ying. Ular har juftining bittasida   Na2S2O3  va bittasida H2SO4 bo’ladigan qilib uch juftga   bo’ling.

            Birinchi juft probirkalarni stakandagi sovuk suvga tushiring.Suv tempraturasini termometr yordamida aniqlang va 3-4 minutdan so’ng  probirkalardagi eritmalarni bir-biriga aralashtiring.Necha sekunddan keyin loyka hosil bo’lishini aniqlang.

            Stakandagi suvning tempraturasini issiq suv quyish yuli bilan 10oSga ko’taring va ikkinchi juft probirkalarni tushiring. 3-4  minutdan so’ng probirkalardagi eritmalarni bir-biriga  qo’ying va   so’ng loyka hosil bo’lishini aniqlang.

            Uchinchi juft probirkalarni tempraturasi 20oS ko’tarilgan stakanga tushiring va yuqoridagi tajribani takrorlang. Reaksiya tezligini tempraturaga bog’liq ekanligi haqida xulosa chiqaring.

 

 Tajriba natijalari quyidagi jadvalga yozing

Probir-ka no-meri

Na2S2O3ni miq-dori ml

H2SO4 ning miqdori ml

suvning temperatu-rasi oS

loyka hosil bo’lish uchun ketgan vaqt t

Reaksiyaning nisbiy tezligi. V=100∕1

 1

 5

5

 

 

 

 2                  

5

5

 

 

 

 3

5

5

 

 

 

                                                    

Absisalar o’qiga suvning tempraturasini va   ordinatalar o’qiga  reaksiyaning nisbiy tezligini quyib grafik chizing.

 

3- tajriba.   Sirt  yuzasining    reaksiya  tezligiga  ta’siri.

Ikkita  probirka  olib va  har  biriga 5-6 ml. dan 10% eritmasidan qo’ying. Birinchi  probirkaga  nuxatdak   keladigan   marmar bo’lakchasidan, ikkinchisiga esa   marmar  - CaCO3 kukunidan bir chimdim tashlang. Probirkadagi reaksiya tezliklarini takkoslang. Sirt yuzasining reaksiya tezligiga ta’siri haqida xulosa  chiqaring.  Reaksiya  tenglamasini  yozing.

 

KIMYOVIY MUVOZANAT

Nazariy qism

Qaytar va qaytmas reaksiyalar. Kimyoviy reaksiyalar jarayonining qaytar va qaytmasligiga ko’ra ikki turga: qaytar va qaytmas reaksiyalarga bo’linadi. Faqat bir yo’nalishda boradigan va reaksiyaga kirishayotgan boshlangich moddalar oxirgi mahsulotlarga to’liq aylanadigan reaksiyalar qaytmas reaksiyalar deyiladi. Kimyoviy reaksiyalar reaksiya mahsulotlaridan biri reaksion muhit doirasidan chiqib ketadigan hollarda (gaz ajralib chiqkanda, cho’kma tushganda, amalda dissotsiyalanmaydigan moddalar hosil bo’lganda), shuningdek reaksiya natijasida katta miqdorda issiqlik ajralib chiqkan hollarda qaytmas reaksiya hisoblanadi.

Masalan:

    yoki

 

Ko’pchilik kimyoviy reaksiyalarda reaksiya mahsulotlari bir-biri bilan ta’sirlashib dastlabki moddalarni hosil qilishi mumkin. Masalan uglerod (IV)-oksid (CO2) bilan vodorod (H2) qizdirilganda o’zaro reaksiyaga kirishadi, natijada uglerod (II)-oksid va suv bug’i hosil bo’ladi. Shu sharoitning o’zida CO va suv bug’i o’zaro ta’sirlashib dastlabki moddalar CO2 va H2 hosil qiladi.

Bunday reaksiyalar odatda, bir tenglama bilan yoziladi va tenglik o’rniga qarama-qarshi strelkalar qo’yiladi:

             

Ayni sharoitda bir vaqtning o’zida o’zaro qarama-qarshi yo’nalishda ketadigan reaksiyalar qaytar reaksiyalar deyiladi.

Qaytar reaksiyalarning umumiy tenglamasi quyidagicha bo’ladi:

 Bunda massalar ta’siri qonuniga asosan, to’g’ri va teskari reaksiyalarning     tezliklari– ,   quyidagiga teng bo’ladi:       

              

Kimyoviy muvozanat. Muvozanat konstantasi. To’g’ri reaksiyaning tezligi vaqt o’tishi bilan kamayadi, chunki reaksiyaga kirishuvchi A va B moddalarning konsentrasiyasi kamayib boradi. Teskari reaksiya tezligi ortib boradi. Chunki C va D moddalar konsentrasiyasi ortib boradi. Nihoyat, shunday payt keladiki, qarama-qarshi reaksiyalarning tezliklari tenglashadi (V1 = V2)

Qaytar jarayonning to’g’ri va teskari reaksiyalar tezligi teng bo’lgan holati kimyoviy muvozanat  deyiladi. Bunda V1=V2 bo’lgani uchun:

              bo’ladi.

Bundan,     K muvozanat  konstantasi.  

Km – ning qiymati reaksiyaga kirishuvchi moddalarning tabiati va haroratsiga bog’liq, lekin aralashmaydigan moddalarning konsentrasiyasi, bosim va katalizatorga bog’liq emas. Moddalarning muvozanat vaqtidagi konsentrasiyasi muvozanat konsentrasiyasi deyiladi.

Kimyoviy muvozanat qaror topganda reaksiya to’xtamaydi, o’zaro qarama-qarshi ikki jarayon orasida harakatchan (siljishi mumkin bo’lgan) kimyoviy muvozanat  qaror topadi.

Muvozanatning siljishi, Le-Shatele prinsipi.

Kimyoviy muvozanat faqat o’zgarmas sharoitda saqlanib turadi. Reaksiyaga kirishuvchi moddalarning konsentrasiyasi, haroratsi yoki bosimi o’zgarsa, muvozanat buziladi va reaksiyada katnashuvchi hamma moddalarning muvozanat vaqtidagi konsentrasiyasi o’zgaradi.

Sharoit o’zgarishi bilan reaksiyaga kirishuvchi moddalarning muvozanat konsentrasiyasining o’zgarishi muvozanatni siljishi deyiladi. muvozanatni siljishi 1884 yilda ta’riflangan umumiy qoidaga – Le-Shatele prinsipiga bo’ysunadi. Le-Shatele prinsipi quyidagicha ta’riflanadi: kimyoviy muvozanat holatida to’rgan sistemada tashqi sharoitlardan biri (masalan: harorat, bosim yoki konsentrasiya) o’zgartirilsa, muvozanat tashqi ta’sirni kamaytiradigan reaksiya tomoniga siljiydi.

Konsentrasiya o’zgarishining ta’siri. Reaksiyaga kirishuvchi moddalardan birining konsentrasiyasi ortganda, muvozanat shu modda konsentrasiyasining kamayishiga olib keladigan reaksiya tomonga siljiydi. Aksincha, reaksiyada qatnashuvchi moddalardan birining konsentrasiyasi kamayganda, muvozanat shu modda hosil bo’ladigan reaksiya tomonga siljiydi. Buni ushbu reaksiya misolida ko’rib chiqamiz:

                          

Agar CO yoki H2O ning konsentrasiyasi oshirilsa, muvozanat o’ngga siljiydi. CO2 yoki H2 konsentrasiyasi oshirilsa, muvozanat chapga siljiydi. CO yoki H2O ning konsentrasiyasi kamaytirilganda ham muvozanat chapga siljiydi.

Haroratning o’zgarishining ta’siri. Le-Shatele prinsipiga muvofiq, harorat ko’tarilganda muvozanat endotermik reaksiya (ya’ni issiqlik yutilishi bilan boradigan reaksiya) tomonga siljiydi. Harorat pasaytirilsa, muvozanat ekzatermik reaksiya (ya’ni issiqlik chiqarishi bilan boradigan reaksiya) tomonga siljiydi. Masalan:

            

Bu reaksiyada harorat oshirilsa, muvozanat o’ng tomon, ya’ni NO ni  hosil bo’lish reaksiyasi tomoniga siljiydi. Aksincha, haroratni pasaytirilsa, muvozanat chap tomon, ya’ni NO ni parchalanish reaksiyasi tomoniga siljiydi.

Bosim o’zgarishining ta’siri. Sistemada gaz moddalari ishtirok etsa, bosim ahamiyatga ega bo’ladi, chunki bosimning o’zgarishi konsentrasiyaning o’zgarishi demakdir. Le-Shatele prinsipiga muvofiq bosimning ortishi, muvozanatni gaz aralashmasidagi molekulalar umumiy sonining kamayishiga va demak, sistemada bosimning kamayishiga olib keladigan reaksiya tomonga siljitadi. Aksincha, bosim kamaytirilsa, muvozanat gaz molekulalarining umumiy sonining ortishiga va natijada sistemada bosimning ortishiga sabab bo’ladigan reaksiya tomonga siljiydi. Masalan:  

            

Bu reaksiyada bir molekula azot bilan uch molekula vodoroddan faqat ikki molekula ammiak hosil bo’ladi. Bunda molekulalar soni kamaygani uchun bosimning ko’tarilishi reaksiya muvozanatini o’ngga-ammiak hosil bo’lishi tomoniga siljitadi. Aksincha, bosim kamayganda, muvozanat chapga ammiak parchalanadigan tomonga siljiydi.

Gaz moddalarning hajmi o’zgarmaydigan jarayonlarda bosim muvozanatga ta’sir ko’rsatmaydi.

Kimyoviy muvozanat qonunlarini o’rganish qaytar kimyoviy reaksiyalarni boshqarishda va ulardan ko’proq mahsulot olishda katta ahamiyatga egadir.

 

ISHNING BAJARILISHI:

I-tajriba.  Reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentrasiyasining o’zgarishini  kimyoviy muvozanatga ta’siri .

Temir (III) - xlorid bilan ammoniy  radonitd orasidagi reaksiya quyidagi  tenglama bilan ifodalanadi.

Fe Cl3 + 3NH4SCN  Û  3NH4Cl + Fe(SCN)3          

Eritmaning  qoramtir qizil rangga kirishi Fe(SCN)3  hosil bo’lganligidan dalolat beradi. Probirkaga 5-6 ml FeCl3 ning 0,02 N eritmasidan qo’ying. Ustiga o’shancha miqdorda NH4SCN ning  0,02 N  eritmasidan qo’ying. Hosil bo’lgan eritmani teng miqdorda 4 ta probirkaga bo’ling. Birinchi probirkaga FeCl3 ning to’yingan eritmasidan, ikkinchisiga NH4SCN to’yingan eritmasidan 3-4 tomchi qo’ying.

              Uchchala probirkalardagi  rangini o’zgarishini turtinchi probirka rangi bilan taqqoslang. kimyoviy muvozanatning siljishiga  konsentrasiyaning ta’siri  to’grisida xulosa chiqaring. Sistemaning muvozanat konstantasi  tenglamasini yozing. Eritma rangini o’zgarishiga qarab kimyoviy muvozatning siljishini quyidagi tablisaga yozing.

 

Probirkaning raqami

 qo’shilgan modda

eritma rangining o’zgarishi

muvozanatning siljishi yo’nalishi

 1

FeCl3

 

 

 2`

NH4SCN

 

 

 3

NH4Cl

 

 

 

2-Tajriba. Haroratning ozgarishini kimyoviy muvozanatga tasiri.

            Kraxmalga yod tasir ettirganimizda, kok rangli murakkab tarkibli barqaror modda hosil boladi. Bu ekzotermik reaksiyadir. Sistemaning muvozanatini shartli ravishda quyidagi tenglama bilan ifodalash mumkin:

kraxmal   +   yod  Û   rangli  eritma  +  Q

Ikkita probirka olib har biriga 2-3 ml dan kraxmal  eritmasidan qo’ying, ustiga shuncha miqdorda suv qo’ying. Ko’k rang paydo bo’lishiga axamiyat bering. Probirkalardan birini  qizdiring. Qizdirilganda  eritma rangining  o’zgarishini Le-Shetele prinsipi  asosida tushintirib bering.

 

3 – tajriba Reaksiya tezligiga  katalizatorning ta’siri.

Ikkita probirka olib,3 ml  dan vodorod peroksid eritmasidan qo’ying. Gaz ajralib chiqish tezligiga e’tibor bering.Probirkalardan biriga pichok uchiga  ozgina marganes (IV) oksid MnOqo’ying. Nima kuzatiladi.? Reaksiya tezligiga katalizatorning ta’siri to’grisida xulosa chiqaring.

 

Mustaqil bajariladigan tajribalar

Kimyoviy reaksiya tezligiga turli omillar ta'sirini ko'rsatuvchi tajribalarni bajarish.

 

T/X: Qizdirish jarayoni borayotda hamda kislota eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot  bo’lish kerak.Reaksiya sodir bo’layotgan idish ustida engashib qaralmaydi, chunki modda yuzga sachrashi mumkin. Kislota eritmasi bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak.

 

Ishning algoritmi va reaksiyalar

Kuzatiladigan o’zgarishlar

1. Reaksiya tezligiga moddalar tabiatining ta'siri

Zn+2HCl=ZnCl2+H2

Zn+2CH3COOH=Zn(CH3COO)2+H2

2.Reaksiya tezligining bir-biriga tegish sirt kattaligiga  ta'siri.

CaCO3+2HCl=CaCl2+H2O+CO2

CaCO3+2CH3COOH=Ca(CH3COO)2+H2O+CO2

3.Reaksiya tezligiga temperaturaning ta'siri.

Na2S2O3+H2SO4=

1.1-probirkada vodorod gazi tezroq ajraladi.

 

2.Bo’laklari mayda bo’lgan ohaktosh saqlagan probirkadagi reaksiya tezroq boradi

 

Xulosa: Laboratoriya ishi davomida reaksiya tezligiga kislota kuchining,  haroratning, konsentratsiyaning, moddalarning tabiati, maydalanish darajasiga bog’liqligi kuzatildi.

 

LABORATORIYA MASHG’ULOTI № 3

Organik moddalardagi uglerod, vodorod, xlor, azot va oltingugurtni sifat jihatdan aniqlash

           

Organik moddalar, asosan, uglerod, vododrod, kislorod va azotdan tarkib topgan. Bularda tashqari, ularda oltingugurt, fosfor va galogenlar uchrashi mumkin. Bu elelmentlarni aniqlash uchun mavjud organik moddalar suvda eruvchi holatga o’tkaziladi, so’ngra ularga xos bo’lgan sifat va miqdoriy analiz reaksiyalari olib boriladi.

Sifat analizida toza organik moddalarning tarkibidagi elementlar (C, H, O, N, S, Cl va boshqalar) anorganik birikmalarga o’tkaziladi va ularning mavjudligi analitik kimyo ususllari yordamida aniqlanadi.

Sifat analizi orqali topilgan organik birikmalar tarkibidagi elementlarning gramm yoki foiz miqdorini aniqlash “miqdoriy analiz” deb ataladi. Elelementlarni aniqlashda ikki xil analiz usullaridan foydalaniladi: makroanaliz (analiz uchun 0,1-0,5 g modda sarflanadi) va mikroanaliz (analiz uchun 0,001-0,005 g modda sarflanadi). Elementlarning miqdoriy analizida sifat analizidagi kabi reaksiyalardan foydalaniladi.

           

Ishdan maqsad: Tajribalar orqali organik moddalarning tarkibi va xossalarini o’rganish.

Kerakli asbob va reaktivllar: probirkalari bilan shtativ, stakan, gaz o’tkazgich nay, spirt lampasi, tiqin, mis (II) oksid kukuni, 0,2 g parafin, benzin, vazelin, quruq (suvsiz) mis sulfat, ohakli suv, mis sim, xlorli organik birikma.

 

ISHNING BAJARILISHI:

1-tajriba. Uglerod va vododrodni sifat jihatdan aniqlash.

Quruq probirkaga 1 g chamasi mis (II) oksid kukuni va 0,2 g parafin, benzin va vazelin soling. Agar tajribada parafin ishlatiladigan bo’lsak, probirkani parafin eritguncha isiting, so’ng probirkadagilarni yaxshi aralashtirish uchun uni silkiting. Probirkani shtativga gorizantal holda mahkamlang va uning ochiq tomoniga ozgina quruq mis (II) sulfat joylang. Probirkaning og’zini gaz o’tkazish nay o’rnatilgan tiqin bilan berkiting, nayning uchini ohakli suv solingan ikkinchi probirkaga tushiring. Probirkani bir oz isiting va sodir bo’layotgan o’zgarishlarni kuzating va xulosangizni yozing.

 

2- tajriba. Xlorni sifat jihatdan aniqlash.

A) Belshteyn reaksiyasi

Xlorni aniqlash uchun xlor bilan misning reaksiyaga kirishishidan mis (II) xlorid hosil bo’lishini va u yashil rang alanga berib yonishini hisobga olish kerak. Buning uchun mis simdan spiral yasang va uni alangada ko’kimtir rangga kirguncha qizdiring. Qizdidrilgan spiralni teteraxlormetan yoki xlorli biror boshqa organik modda solingan probirkaga tushiring.

 

B) Stepanov reaksiyasi

 Quruq probirkaga 1-3 ml C2H5OH, 1-2 tomchi CHCl3 va kichik Na bo’lakchasi soling. Vododrod ajralib chiqishi tugagach aralashma hajmiga teng miqdorda suv soling va muhit PH = 1,5 – 6 ga kelguncha HNO3 tomizing. Aralashmaga AgNO3 eritmasidan qo’shing. Bunda AgCl – oq cho’kmasi hosil bo’ladi.

 

3- tajriba.  Azot va oltingugurtni aniqlash.

Organik modda tarkibida azot borligini turli usullar bilan aniqlash mumkin. Ular ichida eng xarakterli reaksiyalardan biri berlin lazuri hosil bo’ladigan reaksiyadir. Buning uchun quruq probirka olib, unga ozroq jun yoki soch tolasi solinadi va ustiga kerosindan tozalangan kichkina bo’lak holidagi natriy tushurilib, probirka qisqich bilan qisib olinib, ohistalik bilan spirt alangasida avval sekin, keyin kuchli qizdiriladi. Bunda probirkadagi soch tolalari parchalanib natriy metali bilan NaCN birikmasiga aylanadi. Oltingugurt esa Na2S ga aylanadi. Qizdirilayotgan probirkaning tubi qip-qizil cho’g’ holiga kelganda uni tigelchadagi 10-15 ml sovuq suv ustiga botiriladi. Natijada probirka sinib, uning ichidagi aralashma suvga o’tadi va eriydi. Eritmani filtrlab, quyidagicha azot va oltingugurt elementlari ochiladi:

 

A) Azotni aniqlash.  Filtratdan 2-3 ml olib, unga FeSO4 eritmasidan 2-3 tomchi tomizilib, 1-2 minut qizdiriladi, so’ngra unga FeCl3 eritmasidan tomiziladi va HCl eritmasi bilan nordonlanganda, berlin lazurining to’q ko’k cho’kmasi hosil bo’ladi, bu organik modda tarkibida azot borligini bildiradi.

 

B) Oltingugurtni aniqlash.  Eritmaning ikkinchi qismidan organik modda tarkibida oltingugurt bor yo’qligini aniqlash uchun foydalaniladi. Buning uchun eritmaga 0,5 ml 10% li HCl qo’shib, ustiga qo’rg’oshin nitrat Pb(NO3)2 yoki qo’rg’oshin asetat eritmasidan quyiladi. Agar qora cho’kma hosil bo’lsa (bu hodisa PbS hosil bo’lganligini ko’rsatadi), organik modda tarkibida oltingugurt borligidan dalolat beradi.

 

Ishning algoritmi va reaksiyalar

Kuzatiladigan o’zgarishlar

1. Soch tolasining na metalli bilan ta’siri

Soch tolasi+Na=NaCN+Na2S

2. Azotni aniqlash.

2NaCN + FeSO4 =Na4 [Fe(CN)6] + Na2SO4

Berlin lazurining hosil bo’lishi

Na4[ Fe(CN)6]+FeCl3+HCl=Fe2[Fe(CN)6]3 +NaCl

3. Oltingugurtni aniqlash.

2Na2S + Pb (NO3)2 = NaNO3 + PbS

 

1.Organik birikmalardagi azot eiydigan noorganik tuzlar ko’rinishiga o’tadi.

2. Zangori rangli cho’kma hosil bo’ladi

3.Qora cho’kma hosil bo’ladi

 

XULOSA: Organik birikmalarda mavjud atomlarni kimyoviy yo’l orqali isbotlash uchun elementlar eriydigan noorganik birikma shaklga aylantirildi, hamda shu elementga xos analitik reaksiya amalga oshirildi.

 

LABORATORIYA ISHI № 4.

Аtsеtilеnning оlinishi vа kimyoviy  хоssаlаrini o’rgаnish

 

Nazariy qism

Tarkibida uchbog’i bor, CnH2n-2 umumiy formulaga ega bo;lgan to’yinmagan uglevodorodlarga alkinlar  deyiladi. C2H2 dan C4H6 gacha bo’lgan alkinlar oddiy sharoitda gaz, C5H8 dan C15H28 gacha bo’lgani suyuqlik, C16H30 dan boshlab qattiq moddalardir. Alkinlar suvda erimaydi, ligroin, efir, benzol, uglerod (IV) xlorid singari erituvchilarda yaxshi eriydi.

Toza asetilen rangsiz, ozgina efir hidiga ega, havodan yengil, suvda va organik erituvchilarda kamroq eriydigan rangsiz gaz bo’lib, uglerod atomlarining elektronlari chiziqsimon tuzilishga ega. Unda uglerod atomlari bitta б- va ikkit π- bog’lanish o’zaro perpendikulyar bo’lgan ikkita tekislikda joylashadi. – 350C da suyuqlikka aylanadi.  Tarkibida uglerod atomining miqdori ko’p bo’lgani uchun tutab yonadi. Asetilen havo bilan (3% dan 9% gacha) xavfli portlovchi aralashmalar hosil qiladi.

Olinishi.

1. Alkimlar olinishining umumiy usuli degidri-gologenlashdir.

 

СН3СBr2 – CH3 + 2 KOH                CH3 – C º CH +2 KBr + 2 H2O                

2. Asetilen sanoatda metanni yuqori haroratda krekinglab olinadi:

           15000 С     

2 СН4                  НС º СН + 3 Н2

 

  1. Laboratoriyada asetilen kalsiy karbidni gidrolizlab olinadi:

Karbid usuli: 

So’ndirilgan oxakni ko’mir bilan birga elektr pechida 2500o C da qizdirib kalsiy karbid olinadi :

CaO + 3C  CaC2 + CO

Olingan kalsiy karbidga suv ta’sir ettirilib asetilen olinadi :

CaC2 + H2O → Ca(OH)2 + C2H2

Ushbu usuldan asetilenni laboratoriyada ham, sanoatda ham olishda foydalaniladi.

 Kimyoviy xossalari.

Asetilen molekulasida bitta б- va ikkit π- bog’langani uchun, uning to’yinmaganlik darajasi etilenga nisbatan kattaroq. Shuning uchun asetilanda uchlamchi bog’ning uzilishi hisobiga boradigan reaksiyalar xarakterlidir. Ikkilamchi va uchlamchi bog’larning uzilish energiyasi har xil bo’lgani uchun asetilen uglevodorodlarida birikish reaksiyalari bosqichli ketadi, ya’ni avval bitta π- bog’ning uzilishi bilan olefinlar va ularning hosilalari, ikkinchi π- bog’ning uzilishi hisobiga esa alkanlar hosil bo’ladi.

1. Birikish reaksiyalari.

a) gidrogenlash:

                             C2H2 + H2 = C2H4                  C2H4 + H2 = C2H6

 

b) galogenlanish reaksiyalari juda oson boradi:

                                        Br2

НС º СН + Br2                        CHBr ═ CHBr                     CHBr2 –CHBr

 

Brom bilan ham xuddi shunday reaksiya ketadi va reaksiyada bromli suvning rangsizlanishi asetilen va, umuman, to’yinmagan uglevodorodlar uchun sifat reaksiyasi hisoblanadi.

d) vodorod gologenidlarning birikishi:

                    HCl                                 HCl    

НС º СН                        СН2 = СНCl                         CH3 – CHCl2

  1. Oksidlanish reaksiyasi.

Asetilen va alkinlar oson oksidlanadi. Asetilen kaliy permanganat eritmasini rangsizlantiradi.

Kuchli oksidlovchilar ta’sirida asetilendagi uchbog’ning qisman yoki to’liq oksidlanishi sodir bo’ladi : 

Asetilen kislorodda ravshan yorug’ alanga hosil qilib yonadi.

Qadimda asetilendan yorug’lik manbalari sifatida foydalanilgan.

Asetilen havoda dudli alanga berib yonadi. Uning havo yoki kislorod aralashmasi portlaydi. Asetilen zarb ta’sirida ham portlashi mumkin, shuning uchun uni aseton eritmasi holida g’ovak materiallarga shimdirib balonlarda saqlanadi va tashiladi.

 

Ishdan maqsad: Laboratoriya sharoitida asetilen olish va uning xossalarini o’rganish

Kerakli asbob va reaktivllar: probirkalari bilan shtativ, stakan, gaz o’tkazgich nay o’rnatilgan tiqiqn, spirt lampasi, kalsiy karbid, bromli suv, kaliy permanganat

 T/X: Quruq yoqilg’I urotropin bilan ishlayotganda ehtiyot bo’lish kerak. Urotropin alangasidan foydalanib bo’lgandan keyin u qopqoq yordamida o’chiriladi. Reaksiya sodir bo’layotgan idish ustida engashib qaralmaydi, modda yuzga sachrashi mumkin. Brom bilan boradigan tajribalar mo’rili shkafda o’tkaziladi.

.

Ishning borishi:

1- tajriba. Asetilenning olinishi va xossalari

Probirkaga 2-3 ml suv quyib, unga kalsiy karid bo’lakchasidan tashlang. Probirkaga og’zini gaz o’tkazgich nayli tiqin bilan berkitib, nayning ikkinchi uchini kaliy permanganat eritmasiga tushiring. Bunda asta-sekin eritmaning rangi yo’qolib, qo’ng’ir tusli MnO2 cho’kmaga tushishini kuzating. Bunda asetilen oksidlanadi. Nayning ikkinchi uchini kaliy permanganat eritmasidan olib bromli suvga tushiring. Bunda asta-sekin bromli suvning rangi yo’qoladi. Bu esa bromning asetilenga birikishini bildiradi. So’ng gaz chiqayotgan nayni AgNO3 ning ammiakli eritmasiga tushiring, qora qattiq modda – kumush asetilenid hosil bo’lishini kuzating. Shundan so’ng nayning uchini  spirt lampasining alangasiga yaqinlashtiring, asetilenning tutab yonishini kuzating.

Xulosalaringizni reaksiya tenglamalari bilan izohlang.

                                        

Ishning algoritmai va reaksiya tenglamasi

Kuzatiladigan o’zgarishlar

1.Kalsiy karbidni suvda eritib atsetilenning olinishi

a)CaC2 + H2O →C2H2↑+Ca(OH)2

b) Atsetilenga  bromning birikishi  C2H2+Br2 → C2H2Br4

d)Atsetilenning oksidlanishi

KMnO4+C2H2+H2O=KOOCCOOK+KOH+MnO2

e)Atsetilenning yonishi

C2H2+ O2 → CO2 +H2O

1.a)Atsetilen gazi ajraladi;

b) qo’ng’ir rangli suyuqlik (Br2) rangsizlanadi;

d) pushti rangli KMnO4 eritmasi rangsizlanadi va qora cho’kma MnO2 tushadi.

e) Tutunli alanga bo’lib yonadi. 

 

 

Xulosa: Laboratoriya sharoitida atsetilan kalsiy karbiddan gidratlash usuli bilan olindi. Toyinmaganlik xossasiga oid tajribalar:kaliy permanganate eritmasini va bromli suvni rangsizlantirishi sifat reaksiyalar o’tkazildi.

 

LABORATORIYA ISHI № 5.

To’yingan ko’p atomli spirtlar  va ularning xossalari

 

Etilenglikol va glesirining o’ziga xos xususiyatlari

Alifatik qatorning ikki atomli spirtlariga ko’p atomli spirtlar yoki glikollar deyiladi.

Ko’p atomli spirtlar (glikollar) – bu to’yingan uglevodorodlarning hosilalari bo’lib, molekulasida har xil uglerod atomlarida ikkita gidroksil gruppa bo’ladi.

Ikki atomli to’yingan spirtlarning gomologik qatorining birinchi vakillari, masalan  :

Rangsiz suyuqliklar, suvda yaxshi eriydi, zaharli. Ularning umumiy formulasi CnH2n(OH)2 – bu yerda n≥2, molyar massasi M  = 14n +34

Nomlaridagi harakterli qo’shimchasi “diol”.

Ikki atomli spirtlarning eng muhim vakili etilenglikoldir.

Etilenglikol – (etandiol – 1,2), C2H4(OH)2. Tc = -11,5oC, tq = 197,8oC, zichligi ρ = 1,1088 g/sm3 20oCda. Suv bilan istalgan nisbatta aralashadi.

Etilenglikol ikki bosqichli jarayon bilan etilenni oksidlab va gidratlab olinadi.

1.     

2.     

Birinchi bosqich 250 – 280oCda va 1,2 – 1,5 MPa bosimda Ag katalizatorligida olib boriladi.

Vagner reaksiyasi bo’yicha etilenga KMnO4 eritmasini yoki vodorod peroksid ta’sir ettirib ham etilenglikol olish mumkin :

Dixloretanni (CH2Cl – CH2Cl) gidrotasiyalab ham etilenglikol olish mumkin. 

CH2Cl – CH2Cl +2H2O ↔ CH2OH – CH2OH + 2 HCl

Reaksiya muvozanatini o’ngga siljitish uchun ajralib chiqayotgan xlorid kislotani ishqor bilan neytrallanadi.

Kimyoviy xossalari:

Kimyoviy xossalari bo’yicha bir atomli spirtlarga o’xshash, bunda reaksiya yo bitta yo ikkita godroksil gruppasi hisobiga borishi mumkin.

Etilenglikol vodorod galogenidlar bilan ham reaksiyaga kirishadi.

Organik va murakkab kislotalar bilan murakkab efirlar hosil qiladi :

Ishlatilishi:

Eetilenglikolning suvdagi etirmasi antifrizlar olishda ishlatiladi. Antifrizlar qishda avtomobillarning radiatoriga solinadigan muzlamaydigan suyuqlik. Uning 50 % li suvli eritmasi -34oC da muzlaydi. Undan muxim sintetik tola lavsan olishda foydalaniladi. Shuningdek etilenglikol ko’pgina organik moddalarni sintez qilishda va portlovchi moddalar olishda ham ishlatiladi.

Gliserin (propantriol  - 1,2,3) CH2OH – CHOH – CH2OH.

Gigroskopik, rangsiz moysimon, qovushqoq, shirin mazali, ts = 18oC, tq = 290oC, zichligi 20 oCda ρ = 1,2613 g/sm3, suv bilan istalgan nisbatda aralashadi.

Glesirin uch atomli spirt. Gliserinlar – har xil uglerod atomlarida uchta gidroksil gruppa bo’lgan to’yingan uglevodorodlarning hosilalaridir. Ularning umumiy fofmulasi CnH2n-1(OH)3, bu yerda n≥3. Molyar massasi M = 14n + 50

Uch atomli spirtlarning gomologik qatorining birinchi vakili gliserin :

OLINISHI :

  1. Sanoatda glesirin olishning qadimgi usullaridan biri o’simlik va hayvon moylarini ishqoriy muhitda gidrolizlab olishdir.

  1. Gliserin propilendan uch bosqichli jarayon asosida oksidlash yo’li bilan Cu – katalizatorligida 350 oCda 1 MPa bosimda hosil bo’lgan to’yinmagan akrolein aldegidini keyin allil spirtga va uni vodorod peroksidi ta’sirida gliseringa aylantiriladi :

1.       

2.       

3.       

 

  1. Kraxmalni bijg’itish yo’li bilan ham gliserin olinadi :

 

(C6H10O5) + nH2O →C12H22O11 + nH2O → C6H12O6

                                        Maltoza                       glukoza

Kimyoviy xossalari : kimyoviy xossalari jihatdan gliserin etilenglikolga va bir atomli spirtlarga o’xshaydi.

  1. Gliserin ishqoriy metallar va og’ir metallar oksidlari bilan reaksiyaga kirishib, gliseratlarni hosil qiladi. Bunda bitta, ikkita yoki hamma gidroksil gruppalari ishtirok etishi mumkin :

  1. Gliserin uchun o’ziga xos xususiyatga ega bo’lgan reaksiyalar mavjud. Yangi choktirilgan Cu(OH)2 ga ishqor borligida gliserin qo’shib chayqatilsa cho’kma eriydi va och hovorang eritma mis (II) glisera hosil bo’ladi.

Bu reaksiya gliseringa sifat reaksiyasi.

  1. Gliseringa anorganik va organik kislotalar ta’sir ettirilganda to’la va yarim murakkab efirlar hosil bo’ladi.

1-tajriba

 Glitserinng mis ( 2 ) gidroksid bilan reaksiyasi.

Ishning maqsadi: Glitserinng mis (II) gidroksid bilan reaksiyasini tajriba asosida ko’rish.

 

Kerakli moddalar: mis (2) xlorid, glitserinng, dist. suv.

Kerakli jihozlar: shisha stakan, pipetka, probirka, o’lchov slindiri

 

Ishning borishi tartibi

 

Ishning algoritmai va reaksiya tenglamasi

Kuzatiladigan o’zgarishlar

1. Mis (2) xlorid eritmasi solingan probirkaga natriy gidroksid ertmasidan 2 ml quying.

a)CuSO4 + NaOH →Cu(OH)2↑+NaSO4

2. Yangi cho’ktirilgan mis (2) gidroksid boshqa probirkaga oling va chayqab turib, cho’kma yo’qolgunga qadar glitserin qo’shing.

1.Havorang mis gidroksidi cho’kmasi hosil bo’ladi;

 

2. Havorang cho’kma eriydi va ko’k rangli kompleks birikma hosil bo’ladi

 

Xulosa: Tajribada glitserinning tashqi ko’rinishi va suvdagi eruvchanligi asosida fizik xossalari o’rganildi. Glitserinning sifat reaktivi mis (II) gidroksidi ekanligi haqida tushuncha hosil qilindi. 

 

LABORATORIYA ISHI № 6.

To’yingan karbon kislotalarning xossalari

 

Nazariy qism

 

Molekulasida karboksil gruppa – COOH bo`lgan moddalar karbon kislotalar deb ataladi. Karbon kislatalar karboksil gruppalarning soniga ko`ra bir asosli, ikki asosli va ko`p asoslibo`ladi. Masalan, sirka kislata  CH3COOH va moy kislata C3H7COOH – bir asosli, oksalat kislata HOOC – COOH va malon kislata HOOC – CH2 – COOH ikki asosli kislatalardir. Karbon kislatalar to`yingan va to`yinmagan, shuningdek, ochiq zanjirli va halqali tuzilishga ega bo`ladi. Kislata molekulasidagi karboksil gruppa karbonil >C=O va gidroksi – OH gruppalardan tashkil topgan.

Birlamchi spirtlar oksidlanganda dastlab aldegid, so’ngra kislota hosil bo’ladi. Bunda uglerod atomlarining soni o’zgarmaydi.

                   R – CH2OH + [O] → R – CHO → R – COOH

Gemigoloidli uglevodorodlar, orto-efirlar,amidlar,kislota angidridlari va xlorangidridlarni gidrolizlanishidan hosil bo’ladi.

 

Kimyoviy usullar yordamida karbon kislotalar quydagicha olinadi :

  1. Spirt, aldegid, keton va parafinlarni oksidlab olinadi :

a)                  

 

  1. Kislotali yoki ishqoriy muhitda nitril (yo sianid) birikmalarni gidrolizlash :

  1. Murakkab efirlarni gidrolizlab :

Xuddi shu usul bilan yog’lardan yuqori molekulali yog’ kislotalarni  - palmitin, stearin, olein va boshqa kislotalar olinadi.

 

  1. Uchgalogenli uglevodorodlarga ishqor ta’sir ettirib ham kislotalar olish mumkin.

R – CCl3 + 2H2O →  R – COOH + 3HCl

R – C(OCH3)3 + 2H2O → R – COOH + 3CH3OH

R – CONH2 + 2H2O → R – COOH + NH3

 

     Karbon kislatalarning quyi vakillari odatdagi sharoitda o`tkir hidli, suv bilan har qanday nisbatda aralashadigan, sovitilganda oson kristallanadigan harakatchan suyuqlikdir. Molekulasidagi uglerod atomlari soni beshtadan to`qqiztagacha bo`lgan kislatalar (izomiy kislata ham) moysimon suyuqliklar bo`lib, suvda yomon eriydi.                            

     Barcha karbon kislatalar, anorganik kislatalar kabi kislata xossalariga ega bo`lib, ko`k lakmusni qizartiradi. Kislata gidroksidining kuchli kislatali xossasi karboksil gruppadagi atomlar elektron zichligining siljishi bilan tushuntiriladi. Karboksil gruppada elektron zijligi elektrofil atomga, ya`ni kislarodga siljigan bo`ladi. Natijada karboksil gidroksilidagi vadarod bilan kislarod orasidagi bog`lanish zaiflashadi va, nihoyat, vadarod atomi praton holida ajralib chiqadi, dissosilanadi.

 

                            RCO-bOH+b     →     RCOO- + H+

          Karbon kislotalarning karboksil gruppasidagi vodorod atomi metallar, metall oksidlari va ishqorlar bilan reaksiyaga kirishadi :

 

 Karbon kislota suvni tortib oluvchi moddalar (H2SO4) ishtirokida spirtlar bilan eterifikasiya reaksiyasiga kirishadilar va murakkab efirlar hosil bo’ladi:

Karbon kislota gidroksilining ammiak bilan ta’siridan kislota amidi hosil bo’ladi :

 

Ishdan maqsad: Karbon kislota sintez qilish va ularning xossalari bilan tajribalar yordamida tanishish.

 

Kerakli asbob va reaktivllar: kons. sulfat kislota(H2SO4),  natriy asetat(CH3COONa), Mg qirindisi, Zn, NaOH, chumoli kislota(H2COOH), sirka kislota(CH3COOH), Ag2O ning ammiakli eritmasi, gaz o’tkazgich probirka, probirkalari bilan shtativ, stakan, tayoqcha, salisil kislota, sirka angidrid, benzol, havo sovutgich.

 

Ishning borishi:

1-tajriba. Sirka kislataning ba’zi metallar bilan reaksiyasi. Ikkita probirka olib, ularni har qaysiga 1 ml dan sirka kislota eritmasidan soling. Probirkalarning biriga ozgina magniy qirindisidan, ikkinchisiga esa bir necha dona rux soling. Birinchi probirkada reaksiya shiddatli boradi, ikkinchisida esa sekin boradi( ba’zan u faqat qizdirilganda boshlanadi).

2 Sirka kislotaning asoslar bilan reaksiyasi. Probirkaga 1-1,5 ml natiry gidroksid eritmasidan soling. Ustiga bir necha tomchi fenolftalein eritmasidan tomizing. Sirka kislotasi qo’shilganda eritma rangsizlanadi.

3 Sirka kislotaning spirtlar bilan reaksiyasi. Ikkita probirkaga 2 ml dan sirka kislota eritmasidan soling. Biriga 2 ml etanol, ikkinchisiga esa 2 ml izopentil spirt soling. So’ngra ikkila probirkaga ehtiyotlik bilan 1 ml dan sulfat kislota qo’shing. Probirkalarning og’zini uzun naycha-sovutgich o’rnatilgan probirka bilan bekiting. Aralashmani ehtiyotlik bilan qizdiring. Probirkalardagi suyuqliklarni har biriga natriy xloridning to’yingan eritmasi solingan ikkita idishga soling.

 

Ishning algoritmai va reaksiya tenglamasi

Kuzatiladigan o’zgarishlar

1-tajriba

1. Ikkita probirka olib, ularni har qaysiga 1 ml dan sirka kislota eritmasidan soling

2. Probirkalarning biriga ozgina magniy qirindisidan, ikkinchisiga esa bir necha dona rux soling

a) Mg + CH3COOH→ (CH3COO)2Mg+H2

b) Zn + CH3COOH →(CH3COO)2Zn+H2

2-tajriba

1. Probirkaga 1-1,5 ml natiry gidroksid eritmasidan soling

2.Ustiga bir necha tomchi fenolftalein eritmasidan tomizing.

3.Sirka kislotasi qo’shilganda eritma rangsizlanadi

NaOH+CH3COOH→CH3COONa+ H2

 

3-tajriba

1. Ikkita probirkaga 2 ml dan sirka kislota eritmasidan soling

a) eritma pushti rangga bo’yaladi;

b) eritma qayta rangsizlanadi

2. Biriga 2 ml etanol, ikkinchisiga esa 2 ml izopentil spirt soling.

3. So’ngra ikkila probirkaga ehtiyotlik bilan 1 ml dan sulfat kislota qo’shing

4. Aralashmani ehtiyotlik bilan qizdiring.

C2H5OH+CH3COOH→CH3COOC2H5+H2O

C5H11OH+CH3COOH→CH3COOC5H11+H2O

 

1-tajriba

a) Gaz ajralib chiqishi kuzatilgan;

b) gaz ajralib chiqishi sekin boradi

 

 

 

 

2-tajriba

a) eritma pushti rangga bo’yaladi;

b)eritma qayta rangsizlanadi

 

 

 

3-tajriba

a)probirkada o’ziga xos hidli etilatsetat hosil bo’ladi;

b)probirkada o’ziga xos hidli izopentilatsetat hosil bo’ladi;

 

Xulosa: Tajriba davomida karbon kislotalarning xossalari sirka kislota misolida o’rganildi, uning kislotali xossalari, indikator rangining o’zgarishi hamda spirtlar bilan ta’sirlashuvi va o’ziga xos hidli murakkab efirlar olinishi ko’rib chiqildi.

 

LABORATORIYA ISHI № 7.

Uglevodlar, ularning xossalarini o’rganish

 

Nazariy qism

Uglevodlar tabiatda juda keng tarqalgan. Bu birikmalar uglerod, vodorod va kisloroddan iborat. Ularning tarkibi Cn(H2O)m umumiy formula bilan ifodalanadi. Uglevodorodlarning ba’zi vakillari ksiloza C5H10O5, glyukoza C6H12O6, saxaroza C12H22O11 va kraxmal (C6H10O5)n yuqoridagi umumiy formulaga muvofiq keladi.

Glyukoza С6Н12О6 – shirin ta’mli, suvda yaxshi eriydigan oq kristall modda.

Glyukoza molekulasi chiziqli va halqali shakllarda mavjud bo’lishi mumkin. Chiziqli shaklda u aldegidospirt bo’lib, beshta gidroksil guruhi saqlaydi. Halqali shakllari (a- va  b- glyukoza) chiziqli shaklidan 5-uglerod atomidagi gidroksil guruhining karbonil guruhi bilan ta’sirlashuvidan hosil bo’lishi mumkin.

Aldegid guruhining reaksiyalari.

            а) glyukoza kumush oksidning ammiakdagi eritmasi yoki mis (II) gidroksid ta’sir ettirib qizdirilganda glyukon kislotaga aylandi:

                                            О                                       O

   СН2ОН-(СНОН)4-С –Н   + Ag2O   CH2OH-(CHOH)4-COH+2 Ag

                                             O                                                                O

       СН2ОН-(СНОН)4-С –Н  + Cu(OH)2         CH2OH-(CHOH)4-COH+Cu2O+ H2O

                                                                                                                            

            b) glyukoza olti atomli spirt sorbitgacha qaytariladi :

                                О

      H2OH-(CHOH)4C -Н    +  2[H]                       CH2OH-(CHOH)4-CH2OH

   Oddiy efirlarning hosil bo’lishi. Metil spirti ta’sir ettirilganda gidroksil guruhilaridan birining vodorodi o’rnini metil guruhi oladi. Bu reaksiyaga glyukozaning halqali shaklidagi 1-uglerod atomidagi glyukozid gidroksili kirishadi

     3.bijg’ish – glyukozaning turli mikroorganizmlar ta’sirida parchalanishidir.

     а) spirtli bijgish:       

       С6Н12О6                   2 С2Н5ОН + 2 СО2­

 

     b) sut kislotali bijgish :

     С6Н12О6                     СН3 – СН – СООН

 

                                             ОН 

     c) moy kislotali bijg’ish:

     С6Н12О6                     СН3 – СН2 – СН2 – СООН + 3 Н2­ + 2 СО2­

                                                    Moy kislota

     Fruktozaglyukozaning izomeri bolib, u ham chiziqli va halqali shakllarda mavjud bola oladi. Chiziqli shaklda u beshta gidroksil guruh saqlagan ketospirtdir:

     СН2 – СН – СН –СН – С – СН2

 


    ОН     ОН   ОН   ОН  О    ОН 

     Saxaroza

     Saxaroza  С12Н22О11 shirin taml, suvda yaxshi eriydigan oq kristall modda. Saxaroza molekulasi ikki halqadan: гglyukozaning gidroksil guruhi hisobidan birikkan olti azoli glyukoza halqasidan va besh azoli fruktoza molekulasidan iborat.

     Fruktoza quyidagicha gidrolizlanadi:

                                          Н+,t0  

     С12Н22О11 + Н2О                             С6Н12О6 + С6Н12О6                     

            glyukoza                                   fruktoza

      Ishdan maqsad: Monosaxarid va disaxaridlarning xossalari bilan tajribalar yordamida tanishish.

Kerakli asbob va reaktivllar: kons. sulfat kislota(H2SO4), Pb(CH3COO)2, NaOH, glyukoza, laktoza, saxaroza, feling suyqligi, Ag2O ning ammiakli eritmasi, gaz o’tkazgich probirka, probirkalari bilan shtativ, stakan, tayoqcha, salisil kislota, sirka angidrid, benzol, havo sovutgich.

 

ISHNING BAJARILISHI:

1-tajriba. Glyukazaning aldegid guruhiga xos reaksiya

Probirkaga 2-3 ml feling suyuqligidan quyib, 0,5 ml glyukozaning 1% li eritmasidan qo’shing va aralashmani bir oz qizdiring. Bunda glyukoza oksidlanadi, Feling suyuqligi esa qaytariladi va mis (I) oksidning qizil-qo’ng’ir cho’kmasi paydo bo’ladi.

2- tajriba. Monosaxaridlarga ishqorlarning ta’siri

Probirkaga glyukozaning 3% li eritmasidan 2 ml va NaOH ning 40% li eritmasidan 1 ml quying. Aralashmaga bir necha dona qaynatgich soling va qizdiring. Bunda eritma dastlab sarg’ayadi, so’ngra qo’ng’ir tusga kiradi. Jarayonning sababini tushuntirib bering.

 

3- tajriba. Monosaxaridlarni bromli suv ta’sirida oksidlanishi

Probirkaga glyukozaning 2% li eritmasidan 2-3 ml va 1 ml bromli suv quying. Eritmani chayqatib turgan holda brom rangsizlanguncha suv hammomida qizdiring. So’ngra eritmani xona haroratigacha sovuting va unga FeCl3 1% li eritmasidan bir necha tomchi qo’shing. Bunda aralashma α-oksikislotalarning temirli tuzlari uchun xarakterli bo’lgan ochiq sariq rangga bo’yaladi. Demak, glyukozaning oksidlanishidan glyukon kislota hosil bo’ladi. Reaksiya tenglamalarini yozing.

 

4-tajriba.  Saxarozaning gidrolizi (inversiya)

Probirkaga saxarozaning 1% li eritmasidan 2-3 ml va H2SO4 ning 10% li eritmasidan 1 ml quying. Probirkani qiya holda ushlang va doimo chayqatib turib 5-10 minut qizdiring. So’ngra gidrolizatni sovuting va uni ikki qismga bo’ling. Birinchi qismiga natriy gidroksidning 10% li eritmasidan neytral muhit hosil bo’lguncha soling  va unga 1 ml feling suyqligi qo’shib, 2-3 minut qaynating. Bunda CuO ning qizil cho’kmasi hosil bo’ladi. Bu saxarozaning gidrolizidan glyukoza hosil bo’lganligini ko’rsatadi. Tegishli reaksiya tenglamalarini yozing.

 

Ishning algoritmai va reaksiya tenglamasi

Kuzatiladigan o’zgarishlar

1-tajriba

1. Probirkaga 2-3 ml feling suyuqligidan quying

2. 0,5 ml glyukozaning 1% li eritmasidan qo’shing

3.Aralashmani bir oz qizdiring

 СН2ОН-(СНОН)4-СН+Cu(OH)2         CH2OH-(CHOH)4-C –OH+Cu2O+ H2O

2-tajriba

1. Probirkaga glyukozaning 3% li eritmasidan 2 ml soling

2.Ustiga NaOH ning 40% li eritmasidan 1 ml quying.

3. Aralashmaga bir necha dona qaynatgich soling va qizdiring.

NaOH+CH3COOH→CH3COONa+ H2

3-tajriba

1. Probirkaga glyukozaning 2% li eritmasidan 2-3 ml va 1 ml bromli suv quying

a) Eritmani qizdiring

b) eritmani sovuting

2. Unga FeCl3 1% li eritmasidan bir necha tomchi qo’shing.

4-tajriba

1. Probirkaga saxarozaning 1% li eritmasidan 2-3 ml quying

2.H2SO4 ning 10% li eritmasidan 1 ml quying.

a) Probirkani 5-10 minut qizdiring

b) Gidrolizatni sovuting, ikki qismga bo’ling

3. Birinchi qismiga natriy gidroksidning 10% li eritmasidan soling

a) unga 1 ml feling suyqligi qo’shib, 2-3 minut qaynating

1- tajriba

a) glyukoza oksidlanadi

b) Feling suyuqligi esa qaytariladi

d) mis (I) oksidning qizil-qo’ng’ir cho’kmasi paydo bo’ladi

2-tajriba

a)eritma dastlab sarg’ayadi

b)so’ngra qo’ng’ir tusga kiradi

 

 

 

3-tajriba

aralashma α-oksikislotalarning temirli tuzlari uchun xarakterli bo’lgan ochiq sariq rangga bo’yaladi;

 

4-tajriba

a) neytral muhit hosil bo’ladi

b)CuO ning qizil cho’kmasi hosil bo’ladi

d)saxarozaning gidrolizidan glyukoza hosil bo’ladi

 

Polisaxaridlarning xossalari

Kraxmal – sovuq suvda erimaydigan, qaynoq suvda kolloid eritma hosil qiladigan oqkukunsimon modda.

Tuziliisi.  Kraxmal   (С6Н10О5 )n – tabiiy polimer bo’lib, uning molekulasi  a- glyukoza qoldiqlari saqlagan chiziqli va tarmoqlangan zanjirdan iborat. Kraxmalning chiziqli tuzilishi fragmentini quyidagicha tasvirlash mumkin :                           

                                                  СН2ОН

                                          Н                       О      Н

                     

                                                  Н

                                                   ОН           Н

                                                                            О –

                                                   Н            ОН                    n

            Kimyoviy xossalari. 1. Kislotali muhitda gidrolizlanadi, gidrolizning oxirgi mahsuloti glyukozadir:

                                       H+,t0 

            (С6Н10О5)n + n H2O                n C6H12O6

 

            2. kraxmal yod bilan to’q ko’k rang hosil qiladi – bu reaksiya kraxmal uchun ham, yod uchun ham sifat reaksiyadir.

            Selyuloza  (kletchatka) – suvda erimaydigan, ammo mis (II) gidroksidning ammiakli eritmasi (Shveyser reaktivi) da eriydigan qattiq tolasimon modda.

            Tuzilishi. Selyuloza tabiiy polimer. Uning molekulasi faqat chiziqli zanjirdan iborat bo’lib, ular b- glyukoza qoldiqlaridan iborat :

                                               СН2ОН

                                       Н                       О    

                                               Н

                                               ОН         Н                О

                                                                        Н

                                                Н           ОН                   n

 

            Kimyoviy xossalari. 1. Kislotali muhitda qizdirilganda gidrolizlanishi:                     

                                                H+, t0    

            ( С6Н10О5 )n + n H2O                       n C6H12O6                   

           

2. Murakkab efirlar hosil bolishi. Selyuloza molekulasining har bir uzilish halqasi nitrat yoki sirka kislota bialn reakiyaga kirisha oladigan uchta gidroksil guruhi saqlaydi :

6Н7О2(OH)3 ]n + 3n CH3COOH           [C6H7O2(OCOCH3)3] n+3n H2O

6Н7О2(OH)3 ]n + 3n HNO3                  [C6H7O2(ONO2)3]n+ 3n H2O                  

Ishdan maqsad: Polisaxaridlarning xossalari bilan tajribalar yordamida tanishish.

 

Kerakli asbob va reaktivllar: kons. sulfat kislota(H2SO4),  xraxmal kleysteri, yodning kaliy yoddagi eritmasi, ishqor, feling suyuqligi, filtr qog’oz, gaz o’tkazgich probirka, probirkalari bilan shtativ, stakan, tayoqcha, urotropin.

 

ISHNING BAJARILISHI:

1-tajriba. Kraxmalga sifat reaksiya

Probirkaga 1% li kraxmal kleysteridan 2 ml soling va unga yodning kaliy yodiddagi eritmasidan 2 tomchi qo’shing. Bunda aralashma ko’k rangga bo’yaladi.

 

2-tajriba. Kraxmalning gidrolizlanishi

1. stakanga 2% li kraxmal kleysteridan 50 ml quyib, 10% li sulfat kislotadan 20 ml

qo’shing va 2 minut davomida qaynating. Bu eritmadan ozgina suvli probirkaga quyib, ishqor bilan  neytrallan va yodni kaliy yodiddagi eritmasidan qo’shganda binafsha bo’yalish ro’y berishi amilodekstrin hosil bo’lganligini ko’rsatadi.

2. Stakanda qolgan aralashmani yana 2-3 minut davomida qizdiring, sovuting, ishqor bilan neytrallang va feling suyuqligini qo’shib yana qizdiring. Bunda qizil rangli Cu2O cho’kmasining paydo bo’lishi kraxmalni glyukozaga aylanganini ko’rsatadi.

 

3-tajriba. Selyulozaning gidrolizlanishi

Kichik konussimon kolbaga 1,5-2 g maydalab qirqilgan filtr qog’ozni soling va unga 2-3 ml kons H2SO4 qo’shib, shisha tayoqcha bilan yaxshilab qorishtiring. Aralashmani xona haroratida 20-25 minut qoldiring. Gidrolizatni sovutib, uni kukun holigacha maydalang. Bo’ yoki suvsiz soda bilan neytrallang va filtrlang. Filtratda β,D-glyukoza borligini Feling suyuqligi bilan aniqlang. Buning uchun probirkaga filtratdan 2-3 ml soling va unga taxminan shuncha hajm Feling suyuqligi qo’shib, aralashmani qaynaguncha qizdiring. Bunda CuO cho’kmasi hosl boladi.

 

Xulosa: Tajriba davomida monosaxarid, disaxarid va polisaxaridlarning xossalari sifat reaksiya hamda boshqa tajribalar orqali o’rganildi.

 

LABORATORIYA ISHI № 8

Oqsillarning xossalari va ularga xos sifat reaksiyalar

 

Nazariy qism: Oqsillar – yuqori molekulyar, nihoyatda murakkab tarkibli va murakkab bog’lanishli organik birikmalardir.

Oqsillar tarkibiga kiradigan aminokislotalar quydagi jadvalda keltirilgan.

Oqsillar tarkibiga kiradigan aminokislotalar

 

Formulasi

Nomlsnishi

H2N – CH­2 –COOH

Glisin

CH3 –CH(NH2) – COOH

Alanin

CH3 –CH(CH3) –CH(NH2) -  COOH

Valin

CH3 –CH(CH3) – CH2 - CH(NH2) -  COOH

Leysin

CH3 - CH2 –CH(CH3) –CH(NH2) -  COOH

Izoleysin

 CH2(OH) –CH(NH2) -  COOH

Serin

CH3 – CH(OH) – CH(NH2) - COOH

Treonin

CH2(SH) –CH(NH2) -  COOH

Sistein

HOOC–CH(NH2)–CH2–S–S–CH2

CH(NH2)-COOH

sistin

CH2(SCH3) – CH2 - CH(NH2) -  COOH

Metionin

Alifatik monoaminodikarbon kislotalari va ularning monoamidlari

HOOC – CH2 – CH(NH2) – COOH

Asparagin kislota

H2N(O)C – CH2 – CH(NH2) - COOH

Asparagin

HOOC – (CH2)2 – CH(NH2) – COOH

Glitamin kislota

H2N(O)C – (CH2)2 – CH(NH2) - COOH

Glutamin

Alifatik diaminokarbon kislotalar

H2N – (CH2)4 – CH(NH2) - COOH

Lizin

H2N –C(=NH)-NH-(CH2)3-CH(NH2) –COOH

Arginin

Aromatik aminokislotalar

C6H5 – CH – CH(NH2) – COOH

Fenilalanin

HO – C6H4 – CH2 – CH(NH2) – COOH

Tirozin

 

Geterosiklik Amonokislotalar

Prolin

Gidroksiprolin

Triptofan

Tistidin

 

Oqsillarning tarkibi,tuzilishi va biologik ahamiyati.

Oqsillarning nisbiy molekulyar massasi juda katta,yani;

Mr = 104 -107ga javob beradi. Masalan;tovuq tuxumi tarkibiga kiruvchi oqsilning nisbiy molekulyar massasi 36000 ga teng.

Oqsillarning gidrolizi natijasida 20 dan ortiq aminokislota hosil bo’ladi. Har bir oqsilga polipipted zanjirida aminokislotalarning qatiyan aniq ketma-ketligi va aniq fazoviy struktura xosdir.

1888-yilda rus biokimyogari   A.Y. Danilevskiy oqsillarning molekulalarida takrorlanuvchi atomlarning peptid gruppasi  mavjudligini ko’rsatdi.

XX-asrning boshlarida nemis olimi E Fisher va boshqa tadqiqotchilar birinchi bo’lib molekulasidagi bir-biri bilan peptid bog’lar orqali birikkan 18 ta aminokislotalar qoldig’idan iborat birikmani sintez qildilar. Bu polipeptidlar ba’zi xossalari bilan oqsillarni eslatgan.

Birinchi dastlabki modda- glisin- hayvonlarning pay, teri, tuyoq kabi organizmlaridan tayyorlanadigan yelimni gidroliz qilib olinadi; ikkinchi dastlabki modda –alanin, uni har qanday oqsildan olish mumkin.

Oqsillarda hammasi bo’lib to’rt ko’rinishdagi strukturaviy tashkillik ajratiladi.

Birlamchi struktura- oqsillarda uzunasiga ketma-ket joylashgan aminokislotalar bo’g’inlaridan iborat polipeptid zanjirlar oqsil molekulasining birlamchi strukturasi deyiladi.

α– oqsillarning birlamchi strukturasi.

Ikkilamchi struktura- oqsil molekulasining spiral shaklini eslatuvchi molekulaning har xil uchastkalarida – CO – NH – gruppalari orasida juda ko’p vodorod bog’lanishlar borligi tufayli oqsilning ikkilamchi strukturasi hosil bo’ladi. Oqsil molekulasining ana shunday spiral shakli (strukturasi) osilning ikkilamchi struktuasi deyiladi.

Uchlamchi fazoviy struktura  - fazoda polipeptid  zanjiri koptok o’ramiga o’ralgan fazoviy konfiguratsiya oqsilning uchlamchi strukturasi deyiladi.

Uchlamchi struktura polipeptid zanjiridagi funksional gruppalarning har xil ta’sirlashuvlari bilan bog’liq. Masalan: oltingugurt atomlari orasida disulfid (- S – S ) ko’prik karboksil gruppa bilan gidroksil gruppa orasida murakkab efir ko’prik, karboksil gruppa bilan aminogruppa orasida tuz ko’prik hosil bo’ladi.

Bu strukturada vodorod bog’lanish mavjudligi ahamiyatga sazavordir. Oqsillarning strukturasi borligi tufayli ko’pchilik holatlarda oqsil molekulasida o’ziga xos biologik aktivlik yuzaga keladi.

to’rtlamchi strukturasi -  ushbu struktura bir qancha koptok o’ramlarining birlashib oqsilning yirik agregatlarini hosil qilishiga oqsillarning to’rtlamchi strukturasi deyiladi.

To’rtlamchi struktura oqsil polimerii bo’lib, bunda oqsil makromolekulasi monomerlik rolini bajaradi. Masalan : gemoglabin oqsili shunday polipeptidlar zanjiri (birlamchi struktura) spiralga o’ralgan (ikkilamchi struktura), ular o’z navbatida koptok o’ramiga o’ralgan (uchlamchi struktura) va to’rtta oqsil makromolekulasidan tuzilgan (to’rtlamchi struktura).

 

Fizikaviy xossalari: Ayrim oqsillar suvda erib, qoida bo’yicha kolloid eritmalar hosil qiladilar, boshqalari tuzlarning eritmalarida eriydilar, uchunchilari erimaydilar.

Oqsillarning barqarorligi har xil, bir xil oqsillar juda beqaror (ayrim ilon zaharlari eritmani silkitgandayoq parchalanadi) boshqalari aksincha juda barqaror.

Kimyoviy xossalari :

Oqsillarning eng muhim kimyoviy xossasi ularning gidrolizlanish xossasidir, u qizdirilgnda kuchli kislotalar va ishqorlar bilan (kislota – asos gidrolizi) va fermentlar ta’sirida (fermentativ gidroliz) borishi mumkin. Gidroliz polipeptid bog’larining uzilishiga va erkin aminokislotalarning hosil bo’lishiga olib keladi. Peptid bog’larini buzuvchi fermentlar (proteazlar) odatda tanlab ta’sir etadi – faqat ayrim kislota qoldiqlari orasidagi bog’larni buzadi, shuning uchun birorta ferment ishtirokidagi gidrolizda ayrim aminokislotalar o’rniga yuqori molekulyar mahsulotlar hosil bo’ladi.

Oqsillar tarkibiga har xil funksional gruppalar kiradi. Ular har xil organik reaksiyalarga kirishish qobiliyatiga ega, ya’ni ular oksidlanish – qaytarilish, alkillash, deazotirlash, asillash, eterifikasiyalanish, galogenlanish, nitrolash, azotirlash va boshqa reaksiyalarga kirishadilar. Cho’kma hosil bo’lishi bilan boradigan reaksiylar oqsillar uchun maxsus reaksiyalar hisoblanadi. Ba’zi hollarda hosil bo’lgan cho’kma mol miqdordagi suvda erib ketadi, ba’zan oqsil ivib qoladi (qaytmas jarayon). Bu jarayon oqsilning denaturasiyasi deyiladi. Denaturasiya jarayonida oqsil molekulalari qaytmas kimyoviy o’zgarishga uchraydi. Etanol oqsillarni turlicha cho’ktiradi. Agar tuxum oqsiliga etanolning suyultirilgan eritmasi qisqa vaqt ichida ta’sir ettirilsa hosil bo’lgan cho’kma suvda eriydi. Agar oqsilga spirtning kuchli eritmasi ta’sir ettirilsa, oqsil denaturasiyaga uchraydi.

Oqsillar yengil metallar (NaCl, MgSO4, ZnSO4) va ammoniy ((NH4)2SO4) tuzlari bilan cho’ktirilsa, hosil bo’lgan cho’kma suvda eriydi. Lekin oqsillarga og’ir metallarning (Fe, Pb, Hg) tuzlari ta’sir ettirilganda oqsil qaytmas tarzda ivib qoladi.

Oqsillar qizdirilganda ham qaytmas jarayon sodir bo’ladi.

 

Oqsillarning rangli reaksiyalari

1.    Agar oqsilga (ishqoriy muhitdagi eritmasiga) suyultirilgan mis (II) sulfat eritmasi ta’sir ettirilsa, binafsha – ko’k rangli cho’kma hosil bo’ladi. Bu reaksiya peptid bog’lar uchun Biuret reaksiyasi deyiladi. Bu mis (II) va polipeptidlar orasida kompleks hosil bo’lishi bilan shartlangan.

2.    Oqsillarga konsentrlangan nitrat kislota ta’sir ettirilganda oqsillar sariq ranga kiradi. Bu reaksiya ksantoprotein reaksiyasi deyiladi va oqsillarda aromatik va geteroyadroli sikllar borligini isbotlaydi. Sariq rangning hosil bo’lishi sikllarni nitrolanishini borishi va aminokislota qoldiqlarida nitrobirikmalarning hosil bo’lishi bilan tushuntiriladi.

3.    Millon reaksiyasi : oqsillarga Millon reaktivi Hg(NO3)2 va Hg2(NO3)2 larni suyultirilgan nitrat kislotadagi HNO2 aralashmasi bo’lgan eritmalari ta’sir ettirilganda qizil – qo’n’gir rang yuzaga keladi, bu simobni nitrit tuzlari hosil bo’lishi bilan shartlanadi.

4.    Agar oqsil eritmasiga qo’rg’oshin (II) asetat eritmasidan solib, uning ustiga natriy gidroksidi qo’shib qizdirilsa, qora rangli cho’kma tushadi, bu tajriba oqsil tarkibida oltingugurt borligiga sifat reaksiyasidir.

 

Ishdan maqsad: tegishli reakasiyalar orqali oqsillarning xossalari bilan tanishish.

 

Kerakli asbob va reaktivllar: tuxum oqsili, NaOH, kons. sulfat kislota (H2SO4), 500-250 ml li o’lchov kolbalari, qo’rg’oshin asetat Pb(CH3COO) stakan, tayoqcha.

Isning borishi:

1-tajriba. Biuret reaksiyasi

Probirkaga 2-3 ml oqsil eritmasi soling (tuxum oqsili quyidagicha tayyorlanadi: bitta tuxumni sarig’ini oqidan ajratamiz. Tuxum oqiga 100 ml suv solib, shisha tayoqcha bilan yaxshilab aralashtiriladi va to’rt qavat dokadan o’tkaziladi.) va uning ustiga bir necha milliliter natriy gidroksid eitmasidan qo’shing, so’ngra ozgina mis (II) sulfat eritmasidan qo’shing.

 

2-tajriba. Ksantoprotein reaksiyasi

Probirkaga 2-3 ml oqsil eritmasi solib, ustiga 0,5-1 ml kons. HNO3 eritmasidan ehtiyotlik bilan qo’shing.

 

3-tajriba. Oqsil moddasini spirt bilan cho’ktirish

Oqsil modda eritmasiga etil spirtidan ozgina qo’shilsa, cho’kma hosil bo’ladi. Agar bu cho’kmaga tezlik  bilan suv qo’hshilsa, cho’kma erib ketadi. Agar shu reaksiyani mis kuporosi eritmasi tomizib olib borilsa ham cho’kma hosil bo’ladi.

Oqsil moddalari kuchsiz ishqoriy sharoitda simob tuzlari va qo’rg’oshin tuzlari ta’sirida ham cho’kma hosil bo’ladi. Lekin bunday cho’kmalar suv qo’shganda erimaydi.

 

4-tajriba. Oqsillardagi oltingugurtni aniqlash

Probirkaga qo’rg’oshin asetat eritmasidan 0,5 ml quyib, o’yuvchi natriy eritmasidan qo’shing. Bunda qo’rg’oshin gidroksid cho’kmaga tushadi. Iiknchi probirkaga 2-3 ml oqsil eritmasi va shuncha plyumbit eritmasi quyiladi. Probirkadagi eritmalarni aralashtirib, qaynaguncha 2-3 minut qizdirlsa, maxsus rangga bo’yaladi. Bu qo’rg’oshin sulfid hosil bo’lganligini bildiradi.

 

XULOSA: Tajriba davomida oqsillardagi mavjud funksional birikmalarni aniqlaydigan reaksiyalar olib borildi, natijada reaksiyaning borishini cho’kma tushishi, rang o’zgarishiga qarab xulosa chiqarildi. Demak, oqsil tarkibida aromatik uglevodorodlar, oltingugurt, peptid bog’larning mavjudligini sifat reaksiyalar  yordamida aniqlandi

               

Foydalanilgan adabiyotlar

1.    M.F. Yulayev, M.S. Usmonova, M.A. Zayniyeva, G.N. G’ulomova Kimyo fanidan  laboratoriya mashg’ulotlari va ko’rgazmali tajribalarni o’tkazish bo’yicha uslubiy qo’llanma. – Samarqand.: Elxolding, 2004. 28 b.

2.    I.A.Tashev, I.I.Ismoilov, R.R.Ro’ziyev Anorganik kimyodan laboratoriya mashg’ulotlari – T.: O’qituvchi.-2005. 176b.

3.    I.A. Tashev, R.I. Ismoilov, A.A. Norqulov, R.R. Ro’ziyev Organik kimyo. - T.: Ilm-Ziyo, 2004. 414b.

4.    A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. Organik kimyo. - T.: O’qituvchi, 2002. 238b.

5.    S.I. Iskandarov va b. Organik kimyo. - T.:  O’qituvchi, 1979.

6.    O.S. Sodiqov va b. Organik kimyodan praktikum. - T.: Oqituvchi, 1973. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Методическое пособие по химии для проведения лаборатолрных работ в колледжах и лицеях"

Методические разработки к Вашему уроку:

Получите новую специальность за 2 месяца

Консультант по финансам

Получите профессию

HR-менеджер

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Краткое описание документа:

Это методическое пособие для проведения лабораторных работ по химии в колледжах и лицеях может быть использовано как учителями также и учениками во время уроков, то есть на лабораторных и практических занятиях. В этом методическом пособии раскрыты 8 тем:

1.Реакции ионного обмена

2. Гидролиз солей

3. Скорость химической реакции

4. Качественный анализ углеводородов

5. Получение ацетилена и изучение его химических свойств

6. Химические свойства и качественная реакция глицерина

7. Углеводы и их химические свойства: качественная реакция на глюкозу, сахарозу и крахмал

8. Белки и их свойства. Качественные реакции на белки. Денатурация белков.

Также кроме этих тем вы сможете найти правила техники безопасности и правило работы с некоторыми приборами и оборудованием. Также в конце методического пособия приведен список использованной литературы

Скачать материал

Найдите материал к любому уроку, указав свой предмет (категорию), класс, учебник и тему:

6 625 455 материалов в базе

Скачать материал

Вам будут интересны эти курсы:

Оставьте свой комментарий

Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.

  • Скачать материал
    • 27.04.2015 7632
    • DOCX 2 мбайт
    • Оцените материал:
  • Настоящий материал опубликован пользователем Ходжаева Раъно Хуршидовна. Инфоурок является информационным посредником и предоставляет пользователям возможность размещать на сайте методические материалы. Всю ответственность за опубликованные материалы, содержащиеся в них сведения, а также за соблюдение авторских прав несут пользователи, загрузившие материал на сайт

    Если Вы считаете, что материал нарушает авторские права либо по каким-то другим причинам должен быть удален с сайта, Вы можете оставить жалобу на материал.

    Удалить материал
  • Автор материала

    Ходжаева Раъно Хуршидовна
    Ходжаева Раъно Хуршидовна
    • На сайте: 8 лет и 11 месяцев
    • Подписчики: 9
    • Всего просмотров: 119503
    • Всего материалов: 82

Ваша скидка на курсы

40%
Скидка для нового слушателя. Войдите на сайт, чтобы применить скидку к любому курсу
Курсы со скидкой

Курс профессиональной переподготовки

Методист-разработчик онлайн-курсов

Методист-разработчик онлайн-курсов

500/1000 ч.

Подать заявку О курсе
  • Сейчас обучается 66 человек из 34 регионов

Курс повышения квалификации

Инновационные технологии в обучении химии в условиях реализации ФГОС

72 ч. — 180 ч.

от 2200 руб. от 1100 руб.
Подать заявку О курсе
  • Сейчас обучается 38 человек из 27 регионов

Курс профессиональной переподготовки

Химия: теория и методика преподавания в профессиональном образовании

Преподаватель химии

600 ч.

9500 руб. 4750 руб.
Подать заявку О курсе

Курс повышения квалификации

Химия окружающей среды

72/108 ч.

от 2200 руб. от 1100 руб.
Подать заявку О курсе
  • Сейчас обучается 53 человека из 32 регионов

Мини-курс

Wildberries: от управления заказами до продвижения товаров

6 ч.

780 руб. 390 руб.
Подать заявку О курсе
  • Сейчас обучается 27 человек из 19 регионов

Мини-курс

Развитие коммуникативных и здоровьесберегающих навыков

8 ч.

1180 руб. 590 руб.
Подать заявку О курсе

Мини-курс

Преодоление фобий: шаг за шагом к свободе от социальных источников страха

4 ч.

780 руб. 390 руб.
Подать заявку О курсе
Сейчас в эфире

Восстановительные и медиативные практики в профилактике кибербуллинга

Перейти к трансляции