Методическое пособие "Тажриба ва уйин оркали кимёни урганамиз"

Niyazov L.N.  Gulamova M.B. Nazarov I.I.

Buxoro – 2011

O`zbekiston Respublikasi Oliy va O`rta maxsus   ta’lim vazirligi

Buxoro viloyat hokimligi o`rta maxsus

kasb-hunar ta’limi  boshqarmasi

Buxoro davlat tibbiyot instituti qoshidagi 

1-son akademik litseyi

Tajriba va o’yin orqali kimyoni o’rganamiz

I qism

O’rta umumta’lim maktablari , akademik litsey va kollej o’qituvchi hamda o’quvchi – talabalari uchun uslubiy qo’llanma sifatida tavsiya etgan

Buxoro -2011

Laziz Nurxonovich Niyazov, Moxigul Baxtiyorovna Gulamova, Ilhom Is’xoqovich Nazarov . Tajriba va o’yin orqali kimyoni o’rganmiz .-Buxoro-: _____________ bosmaxonasi. 2011 y. -  bet.  

Ushbu  uslubiy qo’llanmada qiziqarli kimyoviy reaksiyalar  va o’quv materiallarni tushuntirish uslublaridan biri didaktik o’yinlar aks ettirilgan.“Tajriba va o’yin orqali kimyoni o’rganmiz” ni nafaqat darslarda, sinfdan tashqari tadbirlarda ham qo’llash mumkin.

Qo’llanma o’rta umumta’lim maktab, litsey va kollej o’qituvchilari uchun mo’ljallangan bo’lib, o’quvchi va talabalar ham foydalanishi mumkin.  

Taqrizchilar :

BuxDU  Umumiy kimyo kafedrasi dosenti,k.f.n  B.A.Mavlonov

BDTI Bioneoganik, bioorganik  va biologik kimyo kafedrasi

 dosenti     Ch.K. Xayrullayev

© L.N.Niyazov, M.B.Gulamova, I.I. Nazarov, 2011

                                                                         Kirish

Kimyo fani nafaqat nazariya, balki amaliyot bilan bevosita bog’liq bo’lgan fanlardan biri bo’lib, uni o’rganish o’quvchi talabalarda qiyinchilik tug’diradi. Oxirgi yillarda maktab, litsey va kollejlarni yangi laboratoriya asbob uskunalari, reaktivlar bilan ta’minlash chora tadbirlari olib borilmoqda. Shuni hisobga olgan holda , ushbu qo’llanmada dars va darsdan tashqari jarayonlarda o’quvchi va talabalarning kimyo fanidan bilim va saviyalarini oshirish maqsadida qo’llanilashi mumkin bo’lgan tajribalarni kiritish lozim ko’rildi. Barcha jihozlangan laboratoriyalarda mavjud bo’lgan reaktivlar foydalaniladigan tajribalar berilgan.

Ma’lumki, hozirgi paytda darsda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash ommaviy tusga kirgan. Shulardan biri o’yinlar hisoblanadi. O’yinlar o’quvchi – talabalar miyasining ishlash faolligini, darsga qiziqishlarini va o’zlashtirish ko’rsatkichlarini oshiradi. Kimyo darslari sifati va samaradorligini oshirish maqsadida quyida keltirilgan o’yinlardan foydalanish mumkin.

Ushbu qo’llanmada, ba’zi kamchiliklarning uchrashi tabiiy, albatta. Shuning uchun mualliflar qo’llanma haqidagi barcha tanqidiy fikr va mulohazalarni mamnuniyat bilan qabul qiladilar.  

I BOB

Olovsiz tutun

Quyidagi reaksiyalar mo’rili shkafda bajarilishi shart !

1-tajriba. Buning uchun 5g novshadil () , 2g naftalin, 2g bertoley tuzi

() va 1g ko’mir kukuni shisha tayoqcha bilan asta sekin chinni hovonchada aralashtiriladi. Agar aralashmani yondirganda ko’p miqdorda tutun chiqa boshlaydi.

2-tajriba. Stakanga 1 necha tomchi konsentrlangan xlorid kislota tomizib, uni 25% li novshadil spirt ()  namlangan paxta yoki mato ustiga stakanni to’ntarib qo’yiladi.Stakan ichi darhol oq tutun bilan to’ladi.

3-tajriba. Temir yoki chinni kosachaga yondirilgan sham parafini eritilib tomchilatiladi.Sovimasdan darhol xrom III oksidi( yashil rangli) kukuni sepiladi.Bunda ning pastki qismi parafinga shimilishi va ustki qismi quruq qolishi kerak.Hosil qilingan shakl uchiga yondirilgan gugurt tegizilganda, ko’p miqdor tutun chiqa boshlaydi. Bunda parafin yonib ko’p miqdor issiqlik ajralib chiqadi natijada parafinning bir qismi bug’lanib tutun hosil qiladi.

4-tajriba.   yordamida olovsiz va tutunsiz yondirish mumkin. Qattiq spirt (quruq yoqilg’i)ni tabletka shaklida kesib,uning ustiga temir qoshiqchada qizdirilgan   kuknidan ozgina sepiladi. Vaqt o’tishi bilan faqat yashil kukun qoladi. Spirt tarkibidagi urotropin oksidlanib gazsimon moddalar ajraladi.

 

5-tajriba. Qog’oz bo’lagi olib  10-15%li eritmasida namlab,so’ng havoda quritiladi. Yondirilganda olovsiz yonadi ,natijada qo’rgoshin oksidi va karbonat angidrid chiqadi.

6-tajriba. Olovsiz va tutunsiz yana bir reaksiyani bajarish uchun stakanga 10-15 ml aseton quyiladi. So’ng mis simni qizdirib stakanga tushiriladi,bunda mis sim aseton yuzasiga tegmasligi lozim. Mis sim aseton tugashiga qadar o’zidan yorug’lik chiqarib turadi. Mis yuzasidan aseton bug’lari oksidlanib sirka aldegid () va sirka kislota () hosil bo’lib,ko’p miqdorda issiqlik ajraladi.  

Kolbadan tutunli sharshara

Kattaroq kolbaga kristall kaliy karbonat () dan 1-2 smqalinlikda bir tekisda solinadi va ustiga 25-30% li ammiakning suvdagi eritmasini asta sekin quyiladi.Eritma tuz sathidan 2 mm dan oshmasligi lozim. So’ng kolbaga 5-8 ml konsentrlangan xlorid kislota asta –sekin shisha tayoqcha orqali quyiladi. Natijada kolba og’zidan quyuq tutun chiqib, kolba devorlari orqali sizib pastga “oqish”ni boshlaydi.Tutun quyidagicha hosil bo’ladi:

 

Aerozol hosil bo’ladi. Bunda karbonat angidrid ammoniy xloridni kolbadansiqib chiqarib o’zi bilan olib chiqadi.

Fir’avn ilonlari

Hikoya qilishlaricha Muso Fir’avn bilan baxslashganda vaqtida uni ishontirish uchun o’z hassassini ilonga aylantirgan ekan. Shunda Fir’avn qo’rqib mag’lubiyatini tan olgan ekan.

1-tajriba. 1820 yilda Germaniyaning Geydelsburg universiteti talabasi Fridrix Vyoller ammoniy rodanid () va simob nitrat () eritmalarini qo’shib oq cho’kma ()ni tushishini kuzatgan. Cho’kmani quritib yondirganida sariq-qora rangli “ilon” chiqishini hayratlanib kuzatgan.

Buning uchun 1g   va 2,5g   tuzlari kifoya. Eritmalar tayyorlanib aralashtiriladi va cho’kma fitrlanadi. Olingan cho’kmadan 15-20 sm li ilon tayyorlash mumkin. Olingan ilon yondirilganda qora rangli HgS, sariq rangli uglerod nitridi () karbonat angidridi va vodorad sulfid ajraladi.

2-tajriba.  Bu reaksiyani bajarish uchun 10g kaliy dixromat (), 5g kaliy nitrat() va 10g shakar aralashtirib chinni hovonchada eziladi. Olingan kukun etil spirit bilan namlanib diametri 4-5 mm li shisha tayoqchada presslanadi. Olingan tayoqcha yondirilganda oldin qora,so’ng yashil ilon chiqadi.Reaksiya natijasida qurum,yashil xrom (III) oksidi, kaliy karbonat,karbonat angidrid va azot ajraladi.

3-tajriba.  1g ammoniy dixromat   (), 2g ammoniy nitrat () va 1g shakar () arlashtirib,suv bilan namlanadi va tayoqcha shakli beriladi. Yondirilganda bir nechta yashil-qora ilonlar ajraladi.

4-tajriba.  5g ammoniy nitrat () va 5g shakarni aralashtirib chinni hovonchada eziladi. Aralashmani chinni kosachaga solib,spirt yordamida yondirilganda qora rangli qalin “chuvalchang” hosil bo’ladi.

5-tajriba.  Buning uchun qattiq spirtni (quruq yonilg’i)tabletka shaklida kesiladi va unga ammoniy nitrat () ning konsentrlangan eritmasidan asta-sekin tomiziladi, so’ng quritiladi. Bu ish bir necha marta takrorlanadi. Yondirilganda tabletkadan aylanib qora rangli ilon chiqa boshlaydi.

6-tajriba.  Bu reaksiya bajarish uchun kalsiy glyukonat () tabletkasini olib uni yondirish kifoya. Bunda tabletkadan hajmi bir necha barobar katta ilon chiqadi.

Bengal olovlari

Bengal olovlarini qadimda Hindistonning bir qismi bo’lgan Bengaliyada ixtiro qilingan.Shuning uchun Bengal olovlari deyiyiladi. Bu odatda oq rangli uchqunlanib yonadi.Bengal olovini tayyorlash uchun quyuq kraxmal kleysteri tayyorlash kerak. So’ng chinni hovonchada temir qirindisi va alyuminiy (yoki magniy) kukuni, rang beruvchi tuz hamda suv bilan namlangan kaliy xlorat () aralashtirib eziladi. (Diqqat ! Quruq kaliy xlorat ezilganda metallarni yondirishi mumkin.) Olingan aralashma kraxmal kleysteriga qo’shib yaxshilab aralashtiriladi.Olingan massa stakanga quyiladi va unga oldindan tayyorlangan,bir tomoni ilgak shakli berilgan,qalinligi 1mm bo’lgan 8-10 sm li uzunlikdagi temir simlarni birma-bir botirib olinadi. Botirib olingansimdan ortiqcha massa (kleyster aralashma) oqib tushishi lozim. So’ng simni aralashma qurishi uchun osib qo’yiladi. Qurigandan so’ng simni yana aralashmaga botirib olib qurishga osib qo’yiladi.Bu ish bir necha marta takrorlanadi, bunda massa qalinligi 5-7 ml bo’lsa kifoya.

1-tajriba.  Yashil rangli begal olovini olish uchun 5g namlangan bariy nitrat ()  ni 1g alyuminiy yoki magniy kukuni hamda 3g temir qirindisi qo’shib aralashtiriladi. Yoki boshqa yashil rangli begal olovini olish uchun 3,5g bor kislotasi () namlangan 6,5g kaliy xlorat() 2g temir qirindisi va 1g alyuminiy kukuni aralashtiriladi.

2-tajriba.  Qizil rangli begal olovini olish uchun namlangan 4,5g stronsiy nitrat (), 5,5g kaliy xlorat,3g temir qirindisi va 1g alyuminiy yoki magniy kukunini aralashtirish lozim.

3-tajriba.  Sariq  rangli begal olovini olish uchun 3g natriy oksalat () 5g namlangan kaliy xlorat,3g temir qirindisi va 1g alyuminiy yoki magniy kukunini aralashtirish lozim. Bengal olovlaridagi rangli olovlar aralashmada bariy,stronsiy,natriy va bor kationlari yonishidan hosil bo’ladi. Bunda ma’lum uzunlikdagi nur to’lqinlari hosil bo’ladi.Temir,alyuminiy va magniy yonishidan uchqun effekti namoyon bo’ladi. Buning natijasida temir (III) oksidi, qisman temir qo’sh oksidi hamda alyuminiy va magniy oksidlari hosil bo’ladi.

Asosiy reaksiya bu yerda oksidlanish-qaytarilish reaksiyasi hisoblanadi:

Yashil rang beruvchi bariy nitrat qaytaruvchilar yordamida (temir,kraxmal) yordamida quyidagicha parchalanadi:

Stronsiy nitrat ham xuddi shunday parchalanadi.Natriy oksalalat esa:

Bor kislotasi parchalanib suvni ajratadi:

Bengal qog’ozlari

Bengal qog’ozlarini tayyorlash uchun uzun tasmacha shaklida qirqilgan filtr qog’oz yoki oddiy qog’ozni tuzlar eritmasida botirib quritish kerak. Yondirilganda bu qog’ozlar turli rangda yonib,tutun va yomon hid chiqarmaydi.

1-tajriba.  Yashil rangda yonishi uchun 2 ml etilspirti, 2g bariy xlorat va 2g kaliy xlorat tuzlari 10 ml iliq suvda eritiladi.

2-tajriba.  Qizil rangda yonishi uchun 2 ml etilspirti, 2g stronsiy nitrat va 1g kaliy xlorat tuzlari 10 ml iliq suvda eritiladi.

3-tajriba.  Ko’k rangda yonishi uchun 2 ml etilspirti, 2g mis nitrat va 1g kaliy xlorat tuzlari

10 ml iliq suvda eritiladi.

4-tajriba.  Sariq rangda yonishi uchun 2 ml etilspirti, 1g natriy oksalat va 1g kaliy xlorat tuzlari 10 ml iliq suvda eritiladi.

Alyuminiy metalining ajoyibotlari

1-tajriba.  Ma’lumki alyuminiy buyumlari bir necha yillar xizmat qiladi. Lekin quyidagi amallar natijasida alyuminiy ko’z oldimizda yo’qoladi. Buning uchun alyuminiy qoshiq yoki sim olib uni abraziv qog’oz (najdachnaya bumaga) bilan tozalab, yog’sizlantirish uchun 5-10 minut davomida asetonga botirib qo’yish kerak.So’ng qoshiqni bir necha sekund simob (II) nitrat ()ning 3-4% li  eritmasiga botirib olinadi. Qoshiqning yuzasi kulrang rangga bo’yalganda uni eritmadan chiqarib olinadi. Qoshiqni distillangan suv bilan yuvib,filtr qog’oz bilan artmasdan quritiladi. Vaqt o’tib metall qoshiq pag’asimon oq parchalarga aylana boshlaydi va natijada bir hovuch kul qoladi. Nima sodir bo’ldi? Alyuminiy aktiv metall hisoblanadi. Odatda u oksid parda bilan qoplangan bo’ladi,lekin eritmada oksid parda buzilib,layuminiy simobni siqib chiqaradi. Tozalangan yuzada amalgama hosil bo’ladi,natijada pag’asimon alyuminiy metagidroksid (AlO(OH)) hosil bo’ladi. Agar qoshiqni eritmadan chiqarib darhol distillangan suvga botirilsa,metall yuzasida gaz pufakchalari va oq patsimon modda hosil bo’ladi.Bu vodorod va alyuminiy metagidroksididir.

2-tajriba.  Agar   o’rniga mis xloridi () ishlatilsa,metal yuzasida jigarrang pag’asimon modda ya’ni mis ajraladi.

3-tajriba.  Alyuminiy sim olib uni 1/3 qismi konsentrlangan nitrat kislota bilan to’ldirilgan probirka ga 4-5 minut botirib qo’yiladi. Bunda simning 1/3 qismi kislotaga botib turishi lozim. So’ng simni suvda chayib suyultirilgan xlorid kislota bilan to’ldirilgan probirkaga botirib qo’yiladi. Nitrat kislotaga botirilgan qism hech qanday o’zgarishszi qoladi,simning boshqa qismi esa reaksiyaga kirib yuzasidan gaz ajrala boshlaydi. Bunda  tuzi va  gazi hosil bo’ladi. Reaksiyaga kirishmagan qismini nitrat kislota passivlashtiradi va parda hosil qilib, metallni xlorid kislota ta’siridan saqlaydi.

Suvdan sharob

2 ta Stakan olib ularning 1/3 qismi suv bilan toldiriladi. Biriga 3-4 tomchi fenolftaleinning spirtdagi eritmasi,ikkinchisiga 8-10g natriy karbonat  qo’shiladi. Agar ikkala stakan qo’shilsa och qizil rangga bo’yaladi,buning sababi indikatorning ishqoriy muhitga ta’siridir.  eritmada gidrolizga uchrab ishqoriy muhitni hosil qiladi. Agar sharobni qaytib “suv” qilmoqchi bo’lsangiz unga 1/3 qismi 15% li sulfat kislota eritmasi qo’shiladi. Bunda eritma rangsizlanadi. Ya’ni ikkala modda reaksiyaga kirib naytiy sulfat, karbonat angidrid va suv hosil bo’ladi.

Boshqa bir xil “sharob” tayyorlash uchun temir (III) xlorid eritmasiga kaliy yoki ammoniy rodanidning juda suyultirilgan eritmalarini aralashtirganda hosil bo’ladi. Rangsizlantirish uchun natriy yoki kaliy ftorid eritmasini qo’shish lozim.

Mevali kisel

Mevali kisel olish uchun stakanning 1/5 qismiga 10% li kalsiy xlorid() quyib uning ustiga 3-5 tomchi fenolftaleinningspirtdagi eritmasi tomiziladi.Ikkinchi stkanga suyuq shisha() eritmasidan yarmigacha to’ldiriladi. So’ng eritmalar qo’shilib, darhol shisha tayoqcha bilan aralashtiriladi. Stakandagi eritma qizil rangga bo’yalib,quyuqlashadi. Quyuq eritmada hatto shisha tayoqcha vertikal holatda turadi. Eritmaning quyuqlashishi kalsiy silikat hosil bo’lishidan, rangi esa ishqoriy muhitdan.

Kimyoviy qatiq

Suyultirilgan bariy xlorid yoki qo’rg’oshin (II) nitratga suyultirilgan kaliy sulfat  eritmasi qo’shiladi. Bunda darhol bariy sulfat yoki qo’rg’oshin sulfatning oq rangli cho’kma hosil bo’ladi,vaqt o’tib cho’kma stakan tubiga cho’kadi.

Kimyogar bog’i

1-tajriba.  Kunlardan birida Parasels (1493-1541yy) dori-darmon tayyorlamoqchi bo’lib sirka kislotaga qo’rg’oshin metalini eritib, unga yana simob simob qo’shmoqchi bo’lib rux metallini qo’shgan (o’sha vaqtlarda metallar unchalik noma’lum bo’lganva rux elementini erish harorati past bo’lgani uchun simob deb o’ylashgan). Reaksiyani davom ettirish uchun vaqt topolmay bir necha kun o’tib kelib qrasa rux bo’lakchalaridan yaltiroq shox-shabbachalar chiqqanini ko’rgan. So’ng bu “daraxt” Saturn daraxti deb atlala boshlangan.Bu nom qo’rg’oshinning alkimyoviy nomidan olingan. Bu daraxtni o’stirish uhun shisha silindrga 25-30g qo’rg’oshin asetat () solinadi va ustiga 100 ml suv quyiladi. Eritmaga yuzasi abraziv qog’oz (najdachnaya bumaga) bilan toxalanganrux plastinka ,sterjen yoki bir necha bo’lakchalarni botirib ip bilan bog’lab qo’yiladi. Vaqt o’tishi bilan ruxning yuzasida qo’rg’oshin kristallaridan shox-shabbalar chiqa boshlaydi. Rux  aktivligi uchun u qo’rg’oshinni eritmadan siqib chiqaradi.

2-tajriba.  Yupiter daraxtini olish uhun shisha silindrga 30-40 qalay xloridi va 100 ml suv quyiladi.So’ng eritmaga rux metali tushiriladi. Tez orada uning yuzasida qalay metalidan qora rangli daraxt o’sib chiqadi.

3-tajriba.  Dorfmanning kumush daraxtini olish uchun stakan tubiga 1 tomchi simob metali ustiga 10% li kumush nitart() asta-sekin quyiladi. Avval simob kulrang amalgama bilan qoplanadi.

10-15 sekundda kumushning ignasimon kristallari o’sa boshlaydi, bir soatdan so’ng kumush daraxt o’sa boshlaydi. Bir necha minutda ignalar shoxlana boshlaydi. Bu reaksiyani bajarish uchun kumush nitratning konsentratsiyasini aniq olish lozim aks holda konsentratsiya past bo’lsa daraxt o’smaydi, konsentratsiya yuqori bo’lsa kristall hosil bo’lishi butun eritma hajmida boradi.

4-tajriba.  Ferrosianidli ranngli daraxtlarni olish ucun:

a)30-50g sariq qon tuzi 1litr suvda eritib unga marganes, rux va nikelning xloridi yoki sulfatlarining 2-3 ta kristallarini tushirish mumkin.

b)100-150g mis kuporosiyoki 30-50g nikel xloridi 1 litr suvda eritiladi va eritmaga qizil qon tuzi kristallaridan tashlanadi. Eritmadagi kationlar geksasianoferrat anionlari bilan ta’sirlashib qiyin eriydigan cho’kma hosil qilib cho’kadi va ulardan ko’k,yashil, pushti yoki oq shoxlangan daraxtlar hosil bo’ladi.

5-tajriba.  kimyogarning “ kuzgi bog’I ”ni o’stirish uchun

a)30-50g kaliy xromatnini 1litr suvda eritib unga bariy xlorid kristallari tashlanadi va bir necha soatdan so’ng daraxtlar o’sa boshlaydi

b)100-150g qo’rg’oshin nitratni 1 litr suvda eritib unga kaliy xromat yoki ammoniy bixromat kristallari bilan qoplangan bog’ hosil bo’ladi. Bir necha kundan so’ng daraxtlar ustida xazonrezgilikni kuzatish mumkin.

c)10% li qo’rg’oshin nitrat va kaliy yodid eritmalari aralashtiriladi.bunda qo’rg’oshin yodid cho’kmasi tushadi, cho’kmani ajratib olib uni suyultirilgan sirka kislota qizdirilgan eritmasida eritiladi. Eritma asta-sekin sovitiladi, bunda qo’rg’oshin yodidning mayin oltinrang plastinkalari butun eritma bo’ylab tarqaladi va xuddi kuzgi xazonrezgilikka o’xshaydi.

6-tajriba.  Kimyoviy akvarium olish uchun shisha bankaga 1 litr suyuq shishaning 0,5-0,7 litr suvda gi eritmasiga 2ta stakandan bir vaqtning o’zida xrom sulfat  vat emir (III) xlorid eritmalari quyiladi.bunda banka ichida sarg’ish-yashil rangli silikat “suvo’tlari” yuqoridan pastga qarab o’sa boshlaydi. Agar akvariumga mis kuparosi eritmasidan tomchilar tomchilatilsa akvarium tubida “dengiz tipratikanlari” paydo bo’lishiga sabab temir, mis va xrom gidroksidi hamda gidrosilikatlarining hosil bo’lishidandir.

7-tajriba.  Ajoyib tasvirlarini muhrlash uchun 2-3g jelatinani 100ml issiq suvda eritiladi va unga 10-15% li rangli eritmalari  qo’shiladi. Buning uchun jelatina eritmasiga 10 barobar ko’p tuz writmasi qo’shiladi, so’ng eritmani yog’sizlantirilgan shisha ustiga to’kiladi. Bir necha kundan so’ng shisha yuzasidan tuzlarning rangli kristallaridan chiroyli naqshlar hosil bo’ladi. Buning sababi tuz va jelatindan suvning bug’laninb ketishidir.

Uchqunlanuvchi kristallar

1-tajriba.  Buning uchun 108g kaliy sulfat va 100g Glauber tuzi tuzlari aralashtirib, ustiga qaynoq suvdan ozroq solib to’yingan eritma hosil qilinadi. (Tuzlarni kamroq nisbatda olinsa ham bo’ladi) hosil bo’lgan eritmani qorong’i joyda sovitish uchun qo’yiladi. Kristallar hosil bo’lishi bilan eritma uchqunlana boshlaydi. Harorat da kamroq,harorat pasayaversa uchqunlanish ko’proq kuzatiladi. Kristallar qancha ko’p hosil bo’lib cho’kmaga tushsa uchqunlar shuncha ko’p bo’ladi. Agar shisha tayoqcha bilan erietma arlashtirilsa uchqunlanish yana davom etadi. Nur va uchqunlarning chiqishi qo’sh tuz ()  hosil bo’lishidan ko’p enrgiya ajralib chiqadi,bunda enrgiyaning ko’p qismi nurga aylanadi.

2-tajriba.  Bu reaksiyani bajarish uchun gidroxinonning to’yingan suvli eritmasiga 10-15% li kaliy karbonat eritmasi, formalin va vodorod peroksid qo’shiladi. Reaksiyani qorong’i joyda bajarish maqsadga muvofiq, chunki uchqun yaxshi ko’rinadi. Bunda oksidlanish-qaytarilish reaksiyasi sodir bo’ladi, natijada gidroxinon xinonga, formaldegid chimoli kislotaga aylanadi. Bir vaqtning o’zida hosil bo’lgan chumoli kislota bilan kaliy karbonat reaksiyaga kirishib, karbonat angidrid ajralib chiqadi. Buning natijasida eritma ko’piklanadi:

Lyuminoforlar

Lyuminofor yoki fosforlar (yunoncha “luminos” nur taratuvchi)o’zidan sovuq nur chiqaradi, buning uchun ular avval nurlanish yani zarayadlanishi kerak. Buning uchun ularni ultrabinafsha nurlari bilannurlantirish yoki quyosh nurida biror muddat qoldirish kifoya. Moddalarni ihslatishdan oldin ularni tozalash kerak. Masalan, qayta kristallash mumkin yoki “kimyoviy toza” yorliqli reaktivlarni ishlatish mumkin.

1-tajriba.  Binafsha rangli lyuminofor olish uchun 20g kalsiy karbonat, 1,2g magniy karbonat, 1g natriy sulfat, 1gkaliy sulfat, 6g oltingugurt, 1g saxaroza(shakar), 1 ml 0,5% li vismut nitrat eritmasini aralashtirib chinni hovonchada eziladi va 750-800 da 45 minut davomida qizdiriladi.

2-tajriba.  Yashil rangli lyuminofor olish uchun 20g kalsiy karbonat,1g natriy sulfat, 0,8g natriy tetraborat,6g oltingugurt, 0,8g saxaroza, 1 ml 5% livismut nitrat eritmasini aralashtirib chinni hovonchada eziladi va 800-900 da15 minut qizdiriladi.

3-tajriba.  Ko’kish-yashi rangli lyuminofor olish uchun 4g kalsiy karbonat, 2g magniy karbonat, 16g stronsiy karbonat, 0,8g natriy sulfat, 0,5g natriy tetraborat,6g oltingugurt, 0,3g saxaroza va 1 ml 5% li vismut nitrat eritmasini aralashtirib chinni hovonchada eziladi va 650-700 da 60 minut davomida qizdiriladi.

4-tajriba.  Ko’k rangli lyuminofor olish uchun 4g kalsiy karbonat, 4g magniy karbonat, 1,4g natriy sulfat, 6g rux oksidi, 3g bariy sulfid, 8g oltingugurt, 8g ammoniy perxlorat, 1g saxarozani aralashtirib ammoniy perxlorat qo’shmasdan hovonchada eziladi, so’ng ehtiyotlik bilan ammoniy perxlorat() qo’shiladi.Aralashmani gaz gorelkasida 15 minut qizdiriladi.

5-tajriba.  Yorqin yashil rangli lyuminofor olish uchun 4g magniy karbonat, 2,4g natriy sulfat, 6g rux oksidi, 4g bariy sulfid, 7g oltingugurt, 10,4g ammoniy perxlorat, 8g saxaroza aralashtirib (Ammoniy perxlorat qo’shmasdan!) chinni hovonchada ezib,so’ng ehtiyoylik bilan bilan ammoniy perxlorat () qo’shilib 15minut davomida gaz gorelkasida qizdiriladi. Olingan aralashmalarni ultrabinafsha nurlari yoki quyosh nurida tutilsa, qorongida shu’lalanadi.

Suv va qog’ozdan billur patlar

Buning uchun osh tuzi va shakarning konsentrlangan issiq eritmalarini tayyorlash kerak. 50 ml qaynab turgan suvga 30g natriy xlorid va 30g shakar eritiladi. Eritma sovimasdan unga oldindan karton yoki vattman qog’ozidanqirqib qo’yilgan “patlar” botiriladi va sovishi uchun eritma ichida qoldiriladi. Eritma sovigandan song patlar rangsiz kristallar bilan qoplanadi. Patlarni eritmadan ohista olib qurishi uchun osib qo’yiladi. Kristalar sinib tushib ketmasligi uchun esa rangsiz aerozol soch loki bilan purkaladi. Natijada chiroyli billur patlar hosil bo’ladi.

Kristall harflar

Buning uchun simdan kerakli harflar yoki shakllar tayyorlanadi va ularni oq rangli jun  ip bilan o’raladi.

So’ng tayyorlangan shakllarni achchiqtoshning () to’yingan issiq  eritmasiga botiriladi. Agar binafsha va ovh havarangli kristallar olish kerakbo’lsa mos ravishda xromli achchiqtosh () yoki mis kuparosi() qo’shiladi. Bir necha kun o’tgach shakllarni eritmasidan ohistalik bilan olinib filtr qog’oz bilan asta-sekin kristallarning namligi filtr qog’oz bilan olinadi. Kristallar tarkibidagi suv uchib ketmasliga uchun rangsiz aerozol lok bilan purkalib qoplanadi.

Oq guldan ko’k rangli gul

Buning uchun qog’ozdan gul tayyorlanadi. Gulning bargini kraxmal klesteri bilan ishlov beriladi. So’ng gullarni bonka ichiga joylashtiriladi va bonkaga bir necha tomchi todning spirtdagi eritmasi tomiziladi. Bonka qpoqog’i yopib qo’yiladi.20-30 minutdan so’ng gullarning rangi ko’karadi. Buning uchun vaqt o’tishi bilan spirt bug’lanadi va spirt bilan birga yod bug’lari ham banka ichini to’ldiradi. Natijada kraxmal yod bilan ko’k rangga kiradi.

Tangachali ajdar

Qalin qog’oz olib ajdar rasmi chiziladi(yoki boshqa ertak qahramoni). Shu shakldan 2ta nusxa chizib qirqiladi va qog’ozlar orasiga keraklicha ko’p miqdorda paxta qo’yib oq ip bilan tikiladi.

Konsentrlangan issiq eritma tayyorlanadi.Buning uchun 100 ml suvga 30g natriy xlorid, 50g shakar, 30g kaliy nitrat va 30g karbamid() aralashtirib eritiladi. So’ng tayyorlangan ajdarni eritmaga tushirib namlantiriladi,bunda paxta eritmani shimishi kerak. Ajdarni eritmadan olib sim yordamida osib qo’yiladi va uning tagiga eritma tomib tushishi uchun idish qo’yiladi. Ajdar qurigandan so’ng u yalturoq kristall tangachalar bilan qoplanadi.

Apelsin, limon va olma sharbatlari

“Apelsin”dan “limon”, “limon”dan “olma” sharbatini olish uchun kaliy dixromat, natriy gidrooksid, suyultirilgan sulfa kislota va natriy sulfitning eritmalarini tayyorlash kerak. Birinchi stakanga kaliy dixromat eritmasi quyiladi, bunda eritma rangi apelsin sharbati rangiga o’xshaydi. So’ng natriy gidrooksid eritmasi qo’shiganida sharbat “limon sharbatiga ” aylanadi. Bunda dixromat anion () sariq rangli xormat anionga ()ga aylanadi. Agar “limon sharbatiga “ sulfat kislota qo’shilganda qaytib “apelsin sharbati” hosil bo’ladi, bunda xromat ionlar oksidlanib dixromat ionga aylanadi.

Agar kaliy dixromat eritmasiga suyultirilgan sulfat kislota  va natriy sulfit eritmasi qo’shilsa eritma rangi yashil bo’ladi, bunda oksidlanish-qaytarilish reaksiyasi sodir bo’ladi.

Kaliy dixromat kuchli oksidlovchi, natriy sulfit esa qaytaruvchi hisoblanadi. Reaksiya natijasida yashil olma rangli xrom sulfati() va rangsiz natriy sulfat () hosil bo’ladi.

 

“Olma sharbati”dan apelsin yoki limon sharbatlarini olib bo’lmaydi, chunki oksidlanish-qaytarilish reaksiyasini orqaga qaytarib bo’lmaydi.

Sun’iy qimmatbaho toshlar

Gaz gorelkasida mayin shisha nayni yoki gaz o’tkazgich nay qizdirib cho’zib,kapilyar naychalar olinadi. Song kapilyarni kobalt nitrat () eritmali probirkaga tushiriladi, so’ng uni gaz gorelkasi olovida  tutiladi. Kapilyar ko’k rangli shisha sharga aylanadi.Bu rang kobalt ion borligidan dalolat beradi. Yashil rangli “tosh” olish uchun  tuzi eritmasini ishlatish mumkin. Bunda zumrad toshiga o’xshash tosh hosil bo’ladi.

Rangli sharchalar

Buni bajarish uchun nixrom simolib uning uchini aylana shaklida buklab qo’yiladi(temir qoshiqcha ishlatsa ham bo’ladi). Buklangan qismni gorelkada yoki spirt lampasida qizdirib, qizdirilgan sim bilan bura () bo’lakchari olinadi. Bunda rangsiz bur sharchasi hisil bi’ladi. Agar sharchani darhol tuzi eritmasiga botirib  yana olovda tutilsa, sharcha  ko’k rangga bo’yaladi. Agar tuzi eritmasi ishlatilsa zumrad rangli sharcha hosil bo’ladi. Reaksiya natijasida natriy metaborat ()  shishasiga aralashgan rangli kobalt, nikel va xrom metaboratlari hosil bo’ladi.

Havarong cho’kmadan ko’k eritma

Stakanning 1/3 qismiga 5% li mis sulfat eritmasi quyiladi va unga shunca miqdorda natriy gidrooksid eritmasi aralashtiriladi. Bunda to’q ko’k rangli mis (II) gidrooksid hosil bo’lib cho’kmaga tushadi. Agar stakanga bir nechta muz bo’laklari va etilenglikoldan tomchilatib aralashtirilsa, cho’kma qaytib erib ketadi. Bunda mis glikolyati hosil bo’ladi. 

Tuxum oqidan anor suvi

Xom tuxum oqini ajratib ozrog’i suvda aralashtiriladi,song filtrlanadi. Olingan eritmaga simob (II) nirat  () ning  nitrat kislotadagi eritmasi qo’shilganda eritmaning rangi qizil rangga bo’yaladi. Buning sababi oqsil tarkibida fenol guruh borligidandir.

Oq kukundan havorang eritma va yashil cho’kma

Avval oq kukunni oldindan tayyorlash kerak. Buning uchun mis kuporosi(ning ko’k rangli kukun)ni chinni hovonchada qizdiriladi. Qizdirganda kristallogidrat suvini yo’qotib oq rangli kukunga aylanadi va suvsiz mis sulfat tuzi hosil bo’ladi. Agar tuzni suvda eritilsa ko’k rangli eritma hosil bo’ladi.Bu rang [] ionlarga xos. Agar shu eritmaga natriy karbonatning 10% li eritmasidan aralashtirilsa chiroyli cho’kma hosil bo’ladi.

Yorug’lik chiqaruvchi modda

Eritmani tayyorlash uchun 50 ml suvda 1g qaragay efir moyi ekstrakti qo’shib yaxshilab aralashtiriladi. So’ng 3g borat kislota () ni alyuminiy plastinkaga qo’yib unga 10,20 yoki 30 tomchi eritma tomiziladi(tomchi soniga qarab yorug’likning ravshabligi farq qiladi). Bir jinsli massa hosil bo’lganiga qadar aralashtiriladi va 2-3 ml qalinlikda yoyiladi, hamda plastinka qizdiriladi. Qizdirish massa suyuqlanganga qadar davom ettiriladi.Sovigan modda lyuminoforga aylanadi. Agar moddana yorug’likda bir oz saqlanib turilsa qorongida u o’zidan yorug’lik chiqaradi. Bu jarayon bir necha sekund davom etadi.

Elektroliz va qizil rang

Filtr qog’oz olib uzunligi 10sm va kengligi 2 sm li qilib qirqiladi. Qog’ozni shisha plastinka yoki boshqa taglikka mahkamlab, qog’ozning bir tomoniga musbat ikkinchi tomoniga musbat ikkinchi tomoniga manfiy kontaktlar ulanadi. Elektr kuchlanishi 15-20 Volt  bo’lishi lozim. Elektrolit tayorlash uchun fenolftaleinning spirtdagi eritmasidan bir necha tomchi va 10-15% li natriy xloridning 5 ml eritmasi aralashtiriladi. So’ng eritmani qog’ozga shimdirib elektr toki ulanadi. Natijada katodda qizil dog’ paydo bo’lib,kattalashadi va anodda tomon siljiydi. Elektroliz natijasida katodda vodorod ajralib chiqadi va gidroksoniy () ionlari hosil bo’ladi.Ion fenolftaleinni ranglaydi va elektr maydon ta’sirida anodga tomon siljiydi. Tajriba davomida filtr qog’oz qurib qolmasligiga harakat qilish kerak, buning uchun qog’oz ustini shisha plastinka bilan yopib qo’yish kerak.

Ajoyib tuxum

Uzun kimyoviy stakan yoki katta silindrga 5% li xlorid kislota eritmasi quyiladi. So’ng eritmaga archilmagan tuxum tushiriladi, bunda tuxum idish tubiga botadi. Bir vaqt o’tib tuxum po’chog’i pufakchalar bilan qoplanadi va tuxum yuqoriga ko’tariladi. Qalqib chiqqan tuxum yuzasidan pufakchalar yo’qoladi va tuxum qaytib idish tubiga cho’kadi. Bu jarayon tuxum po’chog’i erib ketguncha davom etadi. Agar tuxum og’irlik qilsa,eritmaga zichlikni oshirish uchun osh tuzi qo’shish mumkin.

Kimyoviy kamalak

Demonstratsion shtativga 7 ta probirka o’rnatiladi va shtativning orqa tomoniga qog’ozdanyoki oq matodan fon o’rnatiladi. Birinchi probirkaga temir(III)xlorid va kaliy rodanid(qizil rang), ikkinchisiga kaliy xromat va sulfat kislota(sabzirang), uchunchisiga qo’rgoshin nitart va kaliy yodid (sariq), to’rtinchisiga nikel(II)sulfat va natriy gidrooksid(yashil), beshinchisiga mis(II)sulfat va natriy gidrooksid(havorang), oltinchisiga mis(II)sulfat va novshadil spirt(ko’k), yettinchisiga esa kobalt (II)xlorid va kaliy rodanid(binafsha ) eritmalari aralashtiriladi.Natijada yeti xil rangli kamalak hosil bo’ladi.

 

Yozda qor

Yozda ham qor olish mumkinmi? Ha mumkin, bu qiyin emas.Bu reaksiyani mo’rili shkafda bajarish lozim. Katta stakan olib ,unga bir tekisda benzoy kislota solinadi,bunda benzoy kislota qlinliga 0,5-1sm bo’lsa kifoya. So’ng stakanga biror daraxt shox-shabbasini qo’yib, stakanning og’ziga muz solingan chinni hovoncha qo’yiladi.Stakanni asbest  to’r ustiga qo’yib spirt lampa yoki elektr plitkada qizdiriladi. 100 da benzoy kislota bug’lanib,hovoncha tubida kondensatlana boshlaydi. Natijada “daraxt”ga “qor yog’ish”ni boshlaydi. Benzoy kislota o’rniga naftalin ham ishaltish mumkin.

Dengiz suvo’tlari va meduzalar

Stakanga  silikat yelimi () va distillangan suvdan 1:1 nisbatda kataroq stakanda aralashtiriladi. So’ng silikat eritmaga kalsiy, nikel, mis, kobalt, temir, bariy ,rux, xrom va marganesning rangli tuzlari kristallari tashlanadi. 15-20 minutdan so’ng “suvo’tlar chakalakzorlari” paydo bo’la boshlaydi. Ya’ni tuz silikatlari:

Ba’zi tuzlar gidrolizga uchraydi:

Alohida stakanlarga kalsiy ,nikel, kobalt, xrom va marganes tuzlari eritmalari quyiladi. Agar eritmalarga suyuq shisha (silikat yelim) dan bir necha tomchi tomizilsa meduzaga  o’xshash silikat quyqalari hosil bo’ladi. Aksincha silikat eritmaga tuz tuz eritmalaridan tomizilsa ham quyqa “meduza”lar hosil bo’ladi. Bunda kobalt tuzidan ko’k, mis tuzidan havorang, temir tuzidan och jigarrang, nikel tuzidan yashil, bariy tuzidan oq va kalsiy tuzidan yarim shaffof ranglar paydo bo’ladi.

Raqsga tushuvchi kapalaklar

Buning uchun avvaldan kapalaklar tayyorlanib qo’yiladi. Kapalak qanotlari tamaki qog’ozidan qirqilib ,gugurt cho’pini ikki qismga bo’lib qanotlar yelimlanadi. Konussimon kolbaga sirka kislota quyiladi, so’ng tiqinga voronka o’rnatib kolba og’zi berkitiladi. Bunda voronka yuqori qismi diametric 10 sm dan oshmasligi va pasyki qismi kislotadan 1 sm yuqorida bo’lishi lozim. Voronka orqali 5-7g ichimlik soda () solinadi va darhol kapalaklarni voronkaga joylashtiriladi. Bir necha sekunddan so’ng kapalaklar raqsga tushishni boshlaydi. Bunga sabab voronka teshigidan chiqqdigan gaz oqimidir. Bunda quyidagi reaksiya sodir bo’ladi:

Tutunli hovoncha

                                                                                       Chinni hovoncha yoki Petri chaskasiga 3g natriy tiosulfat (),bir oz mochevina () solib aralashtiriladi. So’ng aralashma ustiga 10 ml 35% li vodorod peroksid eritmasi quyiladi. Darhol quyuq tutun chiqa boshlaydi. Reaksiya natijasida vodorod sulfid gazi, suv bug’i hosil bo’ladi. Shuning uchun bu reaksiyani mo’rili shkafda yoki yaxshi shamollayiladigan xonada o’tkazish lozim.

Stakanda momoqaldiroq va chaqmoq

Buning uchun 5-6g kaliy bromat() va 5-6g bariy xlorid kristallogidrati() olib alohida stakanlarga qizdirilgan 100 ml distillangan suvda eritiladi. So’ng ikkala eritmalar aralashtiriladi. Eritma sovitilaganda, sovuq suvda oz eriydigan barit bromat() tuzi hosil bo’ladi. Hosil bo’lgan rangsiz cho’kma kristallari filtrlanadi, 2-3 marta 10 mldan suv bilan yuviladi va havoda quritiladi. So’ng olingan tuzdan 2g olib 50 ml qaynab turgan suvda eritilib darhol filtrlanadi. Olingan stakandagi filtratni 40-45da qizib turgan suv hammomiga qo’yilsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Jarayonni yaxshi kuzatish uchun chiroqni o’chirib xonani qorong’ilashtirish lozim. Eritmada kristallar hosil bo’lishi bilan stakanning har xil qismlarida havorang uchqunlar ”chqmoq” paydo bo’lib, qarsillagan ovoz “momoqaldiroq” eshitiladi.

Ampitsilin -“xameleon”

Ampitsilin tabletkasini olib chinni hovonchada ezib kukun holiga keltiriladi. So’ng olingan kukunni probirkaga solib ustidan 5 ml distillangan suv quyiladi. Probirka og’zini tiqin bilan yipib 1-2 minut davomida chayqatiladi va filtrlanadi. Boshqa probirkaga 1 ml filtrat (ampitsilin eritmasi) quyib ustiga shuncha 5-10 % li natriy gidrooksid qo’shiladi. Olingan aralashmaga 2-3 tomchi 10% li mis sulfat eritmasi tomiziladi va probirka bir oz chayqatiladi yoki shisha tayoqcha bilan aralashtiriladi. Natijada biuret reaksiyasiga xos siyoh rangi paydo bo’ladi, vaqt o’tib rang jigarranga o’zgaradi.

Dorilar bilan reaksiyalar

Probirkalarda qanday dorilar borligini aniqlash mumkinmi? Ha mumkin. Chunki har bir dori o’ziga xos kimyoviy tarkibga ega va albatta o’ziga xos sifat reaksiyaga ham ega.

1-tajriba.Parasetamolni hovonchada ezib, kukun holiga keltirib,unga temir(III) xlorid eritmasi qo’shilganda ko’k rangli eritma hosil bo’ladi. Bu rang fenol guruhi borligidan dalolat beradi.

2-tajriba.Tetrasiklinga ham temir(III) xlorid eritmasi qo’shilganda, eritma yashil-jigarrang tusga bo’yanadi. Bunda ham fenol guruhi borligidan dalolat beradi.

                 Tetrasiklin

3-tajriba.Levomitsetinni hovonchada ezib, kukun holiga keltirib,toza cho’ktirilgan mis (II) gidrooksid qo’shilganda ko’k-siyohrangli eritma hosil bo’ladi. Dori tarkibida 2 ta gidrooksid ( –OH) guruhi mavjud bo’lib, bu rangli reksiya gidrooksid( –OH) guruhiga xosdir.(    Levomitsetin )

                   

Kuparos kristallarini o’stirish

Mis kuparosikristallarini o’stirirish uchun kuparos() kristallarini 50-60 da qizdirilgan 100 ml distillangan suvda eritiladi. Aralashtirib turgan holda kristallar to to’yingan eritma hosil bo’lgunga qadar qo’shiladi. Hosil bo’lgan to’yingan eritmama filtrlanadi. Filtr qog’oz o’rnida bir necha qavat doka ishlatish mumkin. Filtrlashdan oldin filtrat saqlanadigan stakanni issiq suv bilan chayish lozim, chunki bu ish qilinmasa muddatdan oldin kristallanish sodir bo’lishi mumkin. Filtrlangan eritmali stakan filtr qog’oz yoki salfetka bilan yopib qo’yiladi. Bir necha kundan so’ng stakan tubida ko’k rangli kristallar hosil bo’ladi. Olingan kristallarni filtr qog’oz ustiga terib quritish mumkin. Agar kattaroq kristallar olmoqchi bo’lsangiz yuqoridagidek to’yingan eritma tayyorlab unga olingan kristallardan birini ipga bog’lab tushiriladi. Bunda kristall eritma o’rtasida joylashtirilib,stakan devoriga tegmasligi lozim. Stakan og’zini qog’oz yopib1-2 kunga qo’yiladi. Vaqt o’tgandan so’ng kristall kattalashadi. Kattalashgan kristallda qo’shimcha kristallchalar o’sgan bo’lsa, ularni lezviya bilan kesib tashlash mumkin. Kristallarni quritib rangsiz aerosol lok bilan qoplash lozim(kristall tarkibidagi suv uchib ketmasligi uchun).

Muzqaymoqli reaksiyalar

Bilasizmi,birinchi muzqaymoq Xitoyda 3000 yil oldin paydo bo’lgan. Hozirgi shaklga kelgan muzqaymoqni vaqtida Rossiyada muzlatilgan sutdan tayyorlangan mahsulotni aytish mumkin. Yevropaga muzqaymoqni tayyorlash usuli 1292 yilda Marko Polo tomonidan olib kelingan.Dunyodagi eng uzun muzqaymoq ruleti Ukrainaning Lugansk shahrida tayyorlangan. Uning uzunligi 17 metr 97 santimetr bo’lib “Ginnes rekordlar kitobi”ga kiritilgan. Eng qimmatbaho “muzqaymoq” esa 1million dollar turadi,bu zargarlik buyumi oltin va brilliantlaedan tayyorlangan.

1-tajriba.Probirkaga 1 ml erigan muzqaymoq va 5-7 ml distillangan suv quyiladi.probirkani tiqin bilan yopib yaxshilab chayqatiladi. Olingan aralashmaning 1 ml ga 1 ml 5-10% li natriy gidrooksid eritmasi va bir necha tomchi mis sulfat eritmalari aralashtiriladi. So’ng yaxshlab chayqatiladi, natijada biuret reaksiyasi kuzatiladi va rangi siyohga bo’yaladi. Buning sababi hosilbo’lgan mis (II) gidrooksid peptid bog’ bilan bog’lanishidir.

2-tajriba.Probirkaga 1 ml erigan mevali muzqaymoq va 1 ml ichimlik sodasining () to’yingan eritmasi quyiladi.natijada probirkada pufakchalar hosil bo’ladi; bu limon kislotasi borligidan dalolat beradi.

3-tajriba. Muzqaymoq tarkibidagi uglevodlarni aniqlash uchun 1 ml erigan muzqaymoq va 5-7 ml distillangan suvni probirkada aralshtiriladi. Aralashmani filtrlab, filtratga 1 ml 5-10% li natriy gidrooksid va bir necha tomchi 10%li mis sulfat eritmasi qo’shiladi. Bunda och-ko’k rangli kompleks birikma hosil bo’ladi. Olingan eritma qizdirilganda tarkibidagi laktoza destruksiyaga uchrab sabzirang mis (I) gidrooksidi (CuOH) hosil bo’ladi va natijada gidrooksid parchalanib qizil rangli mis(I) oksidi () hosil bo’ladi.

yoki

Ajoyib oqsil

Oqsilning tarkibida uglerod,vodorod,kislorod va azot dan tashqari oltingugurt ham bo’ladi. Buni aniqlash uchun probirkaga1 ml tuxum oqsili va ustiga 2-3 ml 10% li nayriy gidrooksid eritmasi quyib qizdiriladi. So’ng probirkaga qo’rg’oshin asetat () eritmasidan quyilsa eritma rangi qorayadi.Ya’ni qo’rg’oshin sulfid hosil bo’ladi.

Qatiqdan yelim

30-50 ml qatiq olb filtrlanadi, filtrda qolgan qatiq bir necha marta distillangan suv bilan yuviladiva quritiladi. Olingan massa 2-3 marta ozroq benzin bilan yuviladi(sababi benzinda  qataq tarkibidagi yog’lar eriydi). Olingan quruq modda bu kazein moddasidir. Kazeinni olib chinni hovonchada eziladi,so’ng kukunni novshadil spirt va suv bilan 1:1:3 nisbatda aralashtiriladi. Olingan yelim bilan yog’och va keramik buyumlarni yelimlash mumkin.

Yonuvchi qor

Katta stakanga yoki konserva qutisiga qor solib ustidan ozgina bosiladi. O’rtasida teshik hosil qilib, unga kalsiy karbid() tashlab ustidan ozroq qor bilan yopiladi. Bir necha sekunddan so’ng  yongan gugurtni qor ustiga yaqinlashtirilganda “qor yonishni” boshlaydi. Bunda karbid qor bilan raksiyaga kirishib asetilen ajralib chiqadi va asetilen kislorod yordamida yonadi:

 

Qish tarovati

Kattaroq stakanda qo’rg’oshin nitrat () ning to’yingan eritmasi tayyorlanadi va unga ammoniy xlorid () kristallarini ipga bog’lab tushiriladi. Bir necha soatdan so’ng kristallardan qor bilan qoplangan daraxtlar o’sa boshlaydi:

 

“Og’ir” eritma

Shunday eritmalar borki ularning zichligi suvning zichligidan katta. Bunday eritmalarga misol qilib Sushin suyuqligini aytish mukin. Uning zichligi 2,4-2,6 ga teng. Bu eritmani XIX asr oxirida Sankt-Peterburg tog’ instituti professori K.Sushin topgan,shuning uchununing sharafiga Sushin suyuqligi deb aytiladi. Bu eritmani tayyorlash juda oson, buning uchun simob (II) yodid () ning to’yingan eritmasini tayyorlasa bo’ldi

G’avvos kartoshka

1 litrli shisha banka olib 1/2 qismigacha suv quyiladi va kichikroq kartoshka tushiriladi. Kartoshka banka ichiga tushiriladi. Kartoshka suv tubiga tushadi.(chunki solishtirma og’rligi suvdan katta). Agar bankaga natriy xloridning to’yingan eritmasidan quyilsa kartoshka suv yuzasiga chiqa boshlaydi. Agar eritmaga suv qo’shilsa kartoshka qaytib banka tubiga tushadi. Buning sababi zichlikning o’zgarishidir. Tuzli eritma qo’shgan vaqtda zichlik ortadi, suv qo’shgan vaqtda esa zichlik pasayadi.

Yashil olov

Chinni hovonchaga bir oz spirt quyib yondiriladi.Spirt rangsiz alanga berib yonadi. Olov o’chgandan keyin shu hovonchada 5 ml spirt va 0,5 ml borat kislota () ning to’yingan eritmasi aralashtiriladi va yondiriladi. Bunda spirt chiroyli yashil rangli alanga berib yonadi. Buning sababi murakkab efir hosil bo’lib uning yonishidir:

“Yonmas” qog’oz

Buning uchun kaliy nitratning to’yingan eritmasitayyorlanadi va eritmaga qog’ozni 4-5 minut botirib qo’yiladi. So’ng qog’ozni eritmadan olib quritiladi. Quritilgandan so’ng qog’ozni yondirilganda, qog’oz alangasiz yonib tugaydi.

Olovsiz gulxan

Chinni kosacha olib unga kaliy permanganat kristallari va ustiga bir oz konsentrlangan sulfat kislota aralashtirib qo’yiladi. So’ng kosacha ustiga avvaldan benzinda namlangan shox-shabbalar gulxandagi kabi teriladi. Keyin paxtani “suv ”(etil spirti)ga botirib,namlab kosacha ustiga siqiladi, bunda tomchilar kosachaga tomishi kerak. Natijada spirt alangalanib shox-shabbalarni yondiradi.

Qattiq fazada reaksiya

Bilamizki ko’pgina tuzlar orasidagi reaksiyalar eritmada boradi. Ushbu reaksiyani bajarish uchun esa suv umuman kerek emas. Buning uchun chinni hovonchaga kobalt (II) nitrat ()  va ammoniy rodanid ()ning quruq tuzlari aralashtirib yaxshilab aralashtirib eziladi. Natijada kobalt rodanid() ning binafsha rangli tuzi hosil bo’ladi.

Kimyoviy  o’t  o’chirgich

Buning uchun uzunroq stakanga sham o’rnatiladi,sham yoqilganda olov idish og’zidan 3-4 sm pastda bo’lishi kerak. Idishning tubiga bir tekisda 7-8g soda  () sepib qo’yiladi. So’ng sham yoqiladi va stakanga sirka kislotasi quyiladi. Bir oz vaqt o’tib sham o’chadi. Sababi ajralib chiqayotgan karbonat angidrid idishning ichini to’ldiradi va kislorodni siqib chiqaradi.

G’alati cho’kma

Birinchi stakanga 0,5g qo’rg’oshin (II) nitrat tuzi 50 ml suv bilan arashtirib eritiladi va ustiga 1 ml 15-20% li sirka kislotasi qo’shiladi. Kislota qo’shishdan maqsad  ionlarining gidrolizini oldini olishdir. Ikkinchi stakanga ham 0,5g kaliy yodid va 50 ml suv qo’shib eritma tayyorlanadi. Keyin ikkala eritma kolbaga quyiladi,bunda almashinish reaksiyasi sodir bo’ladi:

  

Bunda sariq cho’kma hosil bo’ladi. Bir oz vaqt kolba olib qo’yiladi, cho’kma to’liq tushib bo’lgach, suyuqlik ohista to’kiladi(cho’kma to’kilmasligi lozim). So’ng cho’kma ustiga 100 ml distillangan suv quyib,qizdirib 2-3 minut qaynatiladi. Natijada cho’kma erib ketadi. Cho’kma erib ketgandan so’ng, kolba sovishi uchun olib qo’yiladi. Bunda butun eritma hajmi bo’ylab chiroyli tillarang pag’a-pag’a cho’kmalar cho’ka boshlaydi. Agar eritmani tez sovitilsa cho’kma kristallarning hajmi kichik bo’ladi.

Binafsha bulutdan chaqmoq

Bu tajribani bajarish uchun 2g kristall yodni chinni hovonchada yaxshilab eziladi va kukun holiga keltiriladi. Chinni kosachaga yoki temir parchasida 3g alyuminiy (magniy yoki rux) kukuni bilan yod kukuni bilan aralashtiriladi.So’ng arlashmaga 1-2 tomchi suv tomiziladi. Natijada “chaqmoq chaqib” binafsha rangli “bulut” yod bug’lari ajralib chiqadi. Bu reaksiyada suv katalizator hisoblanib quyidagicha reaksiya sodir bo’ladi:

Suv qog’oz yondiradi ?

Chinni hovonchaga filtr qog’ozni maydalab natriy peroksid () kristallari bilan aralashtiriladi. Pipetka yordamida aralashmaga bir necha tomchi suv tomiziladi. Bunda qog’oz alangalanib yonib ketadi.

Sehrli tayoqcha

Chinni kosachaga kaliy permanganat tuzi va konsentrlangan sulfat kislota aralashtiriladi, bunda quyuq massa hosil bo’lishi kerak. Aralashmaga shisha tayoqchani botirib, spirt lampasi piligiga darhol tegiziladi. Bunda spirt lamra piligi alangalanib yona boshlaydi. Ya’ni spirt arlashma yordamida oksidlanadi.

Muzlagan gul

Buning uchun to’rtta 10x10 sm li bint qirqimlarini fenolftaleinning spirtdagi eritmasi bilan ishlov beriladi. intlarni bukib gul shaklida mis simga o’rnatiladi. Purkagich olib unga 0,5-1% li novshadil spirt (ammiakning suvdagi eritmasi) quyiladi va eritma gulga purkaladi. Natijada “muzlagan gul” qaytib qizil rangga bo’yaladi.

Bertolle tuzi

Mo’rili shkafda kaliy gidrooksid yoki kaliy karbonatning issiq eritmasiga xlor gazi yuborib olinadi. Buning uchun 30% li KOH yoki 45% li ning issiq eritmasiga xlor gazining sekin oqimi yuboriladi. Hosil bo’layotgan tuz trubkani to’sib qo’ymasligi uchun,trubka diametri kattaroq bo’lishi lozim. Olingan tuz kristallari shisha tolada yoki Shott voronkasida filtrlanadi. (Qog’oz filtr ishlatish yaramaydi, chunki yonib ketishi mumkin). Xlor gazini olish uchun Vyurs kolbasiga 5-8g kaliy permanganat solinadi. Kolbaga tiqin o’rnatilgan ajratkich voronka o’rnatiladi. Voronkaga 30-50 ml konsentrlangan xlorid kislota quyiladi va kislota tomchilata boshlanadi. Tomchi tezligi xlor ajralish tezligiga mos bo’ladi.

Kimyoviy tozalash

Tajriba bajarayotgan vaqtda bexosdan yod to’kib yuborish mumkin. Natijada yuvib bo’lmaydigan jigarrang dog’ paydo bo’ladi. Agar dog’ni  natriy tiosulfat () ning 10-15% li eritmasi bilan artilganda dog’ yo’qoladi. Ishlov berilgan joyni suv bilan yuvilsa kifoya.

Olovli mushakbozlik

Chinni hovonchaga teng miqdorda kaliy permanganat,temir kukuni va ko’mir aralashtiriladi. Olingan arlashmani temir tigelga solib, tigelni shtativga o’rnatib gaz gorelkasida qattiq qizdiriladi. Bir oz vaqt o’tib reaksiya natijasida uchqunlar ajrala boshlaydi. Har tomonga uchqunlar ucha boshlaydi.

Yonmas ip

Oddiy ip olib natriy xloridning to’yingan eritmasiga bir necha marta botirib quritiladi. So’ng ipga biror yengil yuk(simdan yasalgan aylana yoki uzuk) osib, ikkita shtativga bog’lab qo’yiladi. Yukni ip o’rtasiga joylashtirib, ip gugurt yordamida yondiriladi. Olov bir tomondan ikkinchi tomonga qarab harakatlanadi, lekin yuk tushib ketmaydi.

Yonmas mato

Kichikroq mato olib natriy silikatning 5-10% li eritmasiga botiriladi. So’ng pinset bilan bir tomonidan olib aseton (spirt,benzin boshqa yanuvchi suyuqliklar)ga botiriladi va darhol spirt lampasi yordamida yondiriladi. Bunda aseton yonib tugaydi, matoga esa hech nima bo’lmaydi. Matoni iliq suvda yuvilsa uni yana ishlatish mumkin.

Ko’rinmas rassom

Oq qalin qog’oz olib unga 10-15% li sulfat kislota eritmasi bilan kerakli so’z yoki rasm chizladi . Qog’oz quritilgandan so’ng chizma ko’rinmaydi. Agar qog’ozni gorelka olovi ustida ushlansa qora rangli chizma hosil bo’ladi. Olov o’rnida elektr plitka yoki dazmol ishlatish mumkin, bunda qog’oz yonib ketmaydi.

Natriyning yonishi

Asbest to’rga suv yaxshilab namlangan filtr qog’oz qo’yiladi. Namlangan qog’oz ustiga kerosindan tozalangan natriy metali bo’lakchasi qo’yiladi. Bunda natriy metali suv bilan reaksiyaga kirishib,ko’p enrgiya chiqara boshlaydi va suyuqlanadi. Natijada o’z-o’zidan yonib chiroyli sariq alanga chiqaradi. Yonish jarayoniga ajralib chiqatotgan vodorod va filtr qog’oz ham ishtirok etadi. 

“Injiq” kobalt

Idishga 50-100ml kobalt (II) xloridining to’yingan eritmasi quyiladi va bu eritmaga alyuminiy bo’lakchalari solinadi. O’rin olish reaksiyasi tezlikka boshlanmaydi, reaksiya borishi uchun idishni qizdirish kerak, so’ng bir necha kunga olib qo’yish lozim. Bir necha kundan so’ng bo’lakchalarni olib natriy gidrooksidning 40-50li konsentrlangan eritmasiga tushiriladi va natijada shiddatli reaksiya kuzatiladi:

  

Reaksiya to’liq tugashi uchun bir necha soat kutiladi, natijada eritma yuzasida suzib yurgan kobalt bo’lakcharini va kukunini ko’rish mumkin. Olingan moddani filtrlab, distillangan suv bilan  yuvib, havoda quritiladi. Haqiqatdan ham kobaltligini bilish uchun magnit bilan tekshirib ko’rish mumkin. Kobalt temir kabi magnitga tortiladi.

Sun’iy ipak

15-20 g mis gidrokarbonat() tuziga 25% li novshadil spirt eritmasidan oz-ozdan qo’shib aralshtirib turiladi. Tuz erib ketgunga qadar novshadil eritmasi qoshilib turiladi. Olingan mis ammiakli eritmaga oz-ozdan paxta qo’shib aralashtiriladi, bunda quyuq massa hosil bo’ladi. Paxta juda sekin eriydi, shuning uchun idish 2-3 kun olib qo’yiladi. So’ng quyuq massani tibbiyot shpritsiga solinadiva igna o’rnatib, siqib chiqariladi. Siqib chiqariladigan moddani cho’ktiruvchi eritmaga tushirish lozim. Cho’ktiruvchi eritma sifatida 10-15% li sulfat yoki xlorid kislota eritmasini ishlatish mumkin. Cho’ktirilgan ipakni kislota eitmasidan pinset bilan olib soda eritmasi bilan kislota qoldiqlarini neytrallash mumkin.

Polimer plyonka bilan qoplash

Rasm va jadvallar odatda qog’ozdan yoki boshqa materiallardan tayyorlanadi va ular ochiq havoda rangi o’chib sifati buzilishi mumkin. Ishaltish muddatini uzaytirish uchun qog’oz polimer plyonka bilan qoplanadi. Bunday plyonkani tayyorlash uchun 2-3g maydalangan polimer (organic shisha,polistirol)ni 40-50 ml organik erituvchida (benzol,tetraxlormetan,etilasetat) eritiladi. So’ng kerakli yuzaga olingan eritmadan bir necha marta surtiladi. Har bir qavat surtilganda uni qurishini kutish lozim. Quritishni mo’rili shkafda yoki ochiq havoda o’tkazish kerak. Natijada material yuzasi qalin polimer plyonka bilan qoplanadi va u tashqi ta’sir nam, quyosh nuri va boshqalarga chidamli bo’ladi.

II BOB

Kimyoviy o’yinlar

Kimyo fanini o’qitish samaradorligini oshirish muammolari turli usullar bilan yechilishi mumkin. Ulardan biri – o’quv jarayonlarida didaktik o’yinlarning qo’llanilishi. Bunday o’yinlarning ahamiyatini belgilashda, avvalambor, quyidagilarni e’tibordan chetda qoldirmaslik lozim: o’quvchilardagi fanga bo’lgan qiziqishlarini oshirishdan tashqari, diqqatni jamlash, qiyinchiliklarni mustaqil yengish, qisqa vaqt ichida tezda yechimni toppish, tasavvur qilish  qobiliyatlari hamda og’zaki va yozma nutqlari rivojlantirishga, shuningdek, murakkab kimyoviy tushunchalarni xotirada saqlashga ko’mak beradi. Hatto faolligi kam bo’lgan o’quvchilar guruhli o’yinlarda o’z o’rtoqlari uchun bor imkoniyatlarini ishga solishga harakat qiladilar. O’yin davomida o’quvchilar yangi bilim va ko’nikmalar hosil qilib, dunyoqarashlarini kengaytiradilar. Didaktik o’yinning muhim ahamiyati sifatida iroda, o’zaro yordam, o’rtoqlilik va bolaning ijtimoiy moslashuvchanligi namoyon bo’ladi. O’yinda bolaning o’z kuchiga ishonuvchanlik hissidan tashqari, o’ynash istagi ham uyg’onadi.

Taqdim etilgan o’yinlar ijodiy qobiliyatni rivojlantirishga yo’naltirilgan bo’lib, boshqa uslublarni inkor etmagan holda, ularni, aksincha, to’ldiradi hamda tegishli bo’lgan mavzularni o’qitishda qo’yiladigan o’quv-tarbiya masalalarni muvaffaqiyatli hal etish uchun imkon yaratadi. Bu o’yinlar “Kimyoning boshlang’ich tushunchalari”, “Davriy sistema va davriy qonun”, “Elektrolitik dissotsialanish”, “Kimyoviy reaksiya turlari va ularning borish shart-sharoitlari” mavzulari asosida ishlab chiqilgan.

 Qo’llanmada keltirilgan o’yinlar davomiyligi va jihozlanishiga qarab farqlanadi. Ularni nafaqat yangi mavzuni tushuntirishda balki o’tilgan mavzularni mustahkamlashda, mavzularni umumlashtirishda, takrorlashda ,shuningdek, sinfdan tashqari ishlashda hamda o’quvchilar bilimini nazorat qilishda foydalanishi mumkin. Albatta, har bir o’qituvchi ma’lum bir shartlar asosida o’zining qo’shimcha va o’zgartirishlarini kiritishi mumkin.

Egizaklar” o’yini

Maqsad: O’quvchilarning diqqat-e’tiborlarini jamlash qobiliyatlarini takomillashtirish, kimyoviy element belgilari va yoqori oksid formulalari asosida olgan bilimlarini mustahkamlash.

Jihozlar: Kimyoviy element belgi(simvol)lari tasvirlangan to’g’ri to’rtburchakli kartotekalar

Topshiriq: Ishtirokchi bir xil kimyoviy simvollar saqlagan egizak to’rtburchaklarni topishi hamda ularning yuqori oksid formulalarini yozishi lozim. Topshiriqni tez va to’g’ri bajargan ishtirokchi g’olib hisoblanadi.

Kartoteka namunasi:

Na Si Al C Ba P Sn

Ba  Sn  P Al C  Na  Si

“Simvollar soni” o’yini

Maqsad: O’quvchilarda mavhum tassavvur qilish va e’tiborli bo’lish qobiliyatlarini rivojlantirish.

Jihozlar: Turli rang hamda kattalikdagi 15-20 ta kimyoviy element belgi(simvol)lari tasvirlangan kartotekalar.

Topshiriq: Ishtirokchi bir qarashda kartotekada tasvirlangan kimyoviy simvollar sonini ilg’ab olishi kerak. Taxminiy raqam aytilgandan so’ng unga kartoteka qaytarib beriladi va ishtirokchi undagi kimyoviy element simvollarini doskada yozishi lozim. Yozilgan element nomlari ham aytilishi kerak.

Elementlar sonini to’g’ri topgan va topshiriqning qolgan vazifalarini tez hamda xatosiz bajargan ishtirokchi g’olib hisoblanadi.

Kartoteka namunasi:

 

“Zanjir o’yini” o’yini

Maqsad: O’quvchilarning fikrlash qobiliyatlarini faollashtirish, kimyoviy elementlar davriy jadvalidan foydalanish malakalarini oshirish.

Jihozlar:  Kimyoviy elementlari davriy jadvali.

Topshiriq: O’quvchilar variantlar bo’yicha ikkiga bo’linadilar. Birinchi partadagi o’quvchilar boshlovchi ishora qilgandan so’ng varaqda kimyoviy element nomini yozib ikkinchi partadagi o’quvchiga uzatadilar. Ikkinchi o’quvchi esa yozilgan element nomi qaysi harf bilan tugagan bo’lsa shu harf bilan boshlanadigan boshqa element nomini yozib orqadagilarga yuborishi kerak.

Eng uzun chaynvord tuzgan qator(variant) g’olib hisoblanadi.

Chaynvord namunasi:         Azot –Tantal – Lantan - Nikel…

“Kim o’zar?” o’yini

Maqsad: O’quvchilarda kimyoviy element nomlarini, ularning metal va metallmasga hamda alohida element guruhlariga bo’linishini xotirada saqlash jarayonini faollashtirish.

Jihozlar:  Kimyoviy elementlari davriy jadvali.

Topshiriq: Ishtirokchilar finish chizig’ining start holatini egallab o’qituvchi ishorasi bo’yisha qadam tashlaydilar. Har qadamda element nomi aytiladi. O’yinning shartini elementning nomlanishi uslubiga qarab (ixtiyoriy elementlar, metal va metallmaslar, element guruhlari va hokazo) murakkablashtirish mumkin. O’yinda komandalar soniga qarab 2 yoki 3 ta o’quvchi bir vaqtda ishtirok etishi mumkin.

                   Eng uzoq hamda xatosiz qadam tashlagan ishtirokchi g’olib hisoblanadi. 

“Sen o’yla men topaman” o’yini

Maqsad: O’quvchilarning diqqat-e’tiborini davriy sistemaga qaratish hamda fanga qiziqishlarini oshirish.

Jihozlar:  Kimyoviy elementlari davriy jadvali va kalkulyator.

Topshiriq: Boshlovchi biror o’quvchini kimyoviy elementlar davriy jadvaldagi istalgan elementni o’ylab qo’yishini so’raydi. So’ng shu element tartib raqami quyidagi hisoblashlarni amalga oshirishni taklif etadi, bunda oraliq natijalar aytilmasligi kerak:

1.  Tartib raqamni ikkiga ko’paytirish

2.  Ko’paytmaga 5 ni qo’shish

3.  Yig’indini 5 ga ko’paytirish.

Ishtirokchi oxirgi natijani aytgandan so’ng, boshlovchi qaysi element o’ylanganligini darhol e’lon qiladi.

O’yin kaliti: Marganes elementi elementi o’ylangan bo’lsin. Uning tartib raqami 25 ga teng. Shu son bilan quyidagi matematik amallar bajariladi.

                   25 x 2 = 50

                   50 + 5 = 55

                   55 x 5 = 275

                   275 soni e’lon qilingandan so’ng boshlovchi yod(xotira)da 0xirgi raqamni tashlab yuboradi va hosil bo’lgan sondan 2 raqami ayiriladi. Olingan 25 soni – o’ylangan elementning tartib raqami. Boshlovchiga shu elementning nomini aytish qoladi, xolos!   

“Qo’lni ko’tar?” o’yini

Maqsad: O’quvchilarning diqqat-e’tiborlarini jamlash qobiliyatlarini takomillashtirish, modda, jism tushunchalarini mustahkamlash, tashqi ta’sirga adekvat reaksiyalarini (javob refleksiyasi) o’rganish va yanada rivojlantirish.

Jihozlar:  O’qituvchi uchun turli modda va jismlar ro’yxati yozilgan kartotekalar.

Topshiriq: Oqituvchi modda va jismlarning nomlarini aytib o’tadi, o’quvchilar esa diqqat bilan eshitadilar. Agar modda nomi aytilsa, o’quvchilar qo’llarini ko’taradilar, aksincha, jism nomi aytilsa, qo’lni ko’tarmaydilar. Xatoga yo’l qo’ygan o’quvchi mos ravishda “modda” yoki “fizik jism”ga ta’rif beradi hamda o’zi tegishlicha 2-3ta misol keltiradi.

Kartoteka namunasi:

Stakan, mix, temir, suv, muz, tuz, probirka, spirt, koptok, tog’ora, alyuminiy, shakar, plastmassa, qoshiq, chizg’ich, kraxmal, polietilen, kislorod, qalam, sirka kislota, bo’r, deraza, sut
modda	Fizik jism
Temir, suv, muz, tuz, …	Stakan, mix, probirka, …

O’xshash o’yinlarni “Toza modda va aralashmalar”, “Fizik va kimyoviy hodisalar” kabi mavzular bo’yicha o’tkazilishi mumkin.

“Xatoni top?” o’yini

Maqsad: O’quvchilarda “oddiy modda”, “murakkab modda” tushunchalarni mustahkamlash, diqqat-e’tiborlarini jamlash, noto’g’ri javoblarni tashlab to’g’ri javobni tez toppish malakalarini hosil qilish.

Jihozlar:  5-6 qatorli oddiy va murakkab moddalar nomlari yozilgan kartotekalar.

Topshiriq: O’quvchilar 3 ta komandaga (sinfdagi qatorlar soniga qarab) bo’linadi.Har bir komanda o’qituvchidan bittadan kartoteka qabul qiladi. O’qituvchi ishorasi bo’yicha 1-partada o’tirgan ishtirokchilar tomonidan kartotekaning yuqori qatorida yozilgan oddiy va murakkab moddalar mos kelmaydigan nomlari o’chiriladi. So’ngra ikkinchi partada o’tiradigan o’quvchilarga yuboriladi. Ular kartotekaning 2-qatoridagi xatolarni tuzatadilar va o’yin shu tarzda davom ettiriladi.

Hamma xatolarni to’g’ri va birinchi topgan va qator  

“Meni tanib ol?” o’yini

Maqsad:   Kimyoviy reaksiya turlari haqidagi boshlang’ich tushunchalarini mustahkamlash, ko’rish xotirasi va diqqatni rivojlantirish.

Jihozlar: Kimyoviy reaksiya turlari yozilgan kartotekalar. Reaksiya tenglamalari turlicha bo’lishi kerak.

 Topshiriq: O’qituvchi doskada kimyoviy reaksiya turlari nomlarini (birikish o’rindisi almashtirish.) Ularni 4ta o’quvchiga taqsimlaydi. Stol ustida kimyoviy reaksiya turlari yozilgan kartotekalar aralash holda joylashtirildi.  

 Har bir oquvchi kartotekalar orasidan unga kerakli kimyoviy reaksiya tenglamasi yozilganini tanlab doskadagi reaksiya turining nomi ostida biriktiradi. Xatoga yo’l qo’ygan o’quvchi tomonidan berilgan reaksiya turiga ta’rif beriladi hamda tegishli misol keltirladi. 

“Sehrli yozuv” o’yini.

Maqsad: Kimyoviy element nomlari va ularning simvollarini xotirada saqlashni osonlantirish (yengillashtirish.) 

Jihozlar:   Kimyoviy element nomlari va simvollari yozilgan kartotekalar.

Topshiriq: To’rtburchaklarni (element nomi) va ularga mos keladigan kvadratlar (kimyoviy belgi (simvol ))ni to’gri chiziq bilan imkoni boricha bog’lash. 

Topshiriqni birinchi bo’lib, to’g’ri bajargan o’quvchi g’olib hisoblanadi.

 Kartatekalarning ko’p marotaba ishlatilishini ta’minlash uchun, chiziqlarni kartoteka o’lchamiga mos keladigan ustida joylashtirilgan polietilen plyonkalar ustida o’tkazish mumkin.

“Kimyoviy bilyard” o’yini.

1-    Variant.

O’yin uchun bilyard o’yinida ishlatiladigan asbob-uskunalar qo’llaniladi, faqat har bir sharga moyli bo’yoq bilan kimyo fani oquv dasturida o’rganiladigan 3-4ta kimyoviy formula yo’zilib, har bir luzaga esa 10ta kimyoviy formula keltirilgan 10 x 10 sm² o’lchamli kartondan tayyorlangan kartoteka joylashtirladi. O’yin quyidagi shartlar bilan to’ldiriladi. Sharni ustida yozilgan modda formulalaridan hech bo’lmaganda bizadagi kartochgkada yozilgan moddalarning birortasi bilan tasirlashsagina luzaga kiritish mumkin. Luzaga kiritishda kimyoviy reaksiyaning borish shartlari hamda mahsulotlarini to’g’ri ko’rsatish lozim. Masalan: kimyoviy belgisi Cu bo’lgan sharni HNO₃ formulasi yozilgan kartotekali luzaga kiritishdan oldin ishtirokchi: Mis konsentrlangan nitrat kislota bilan ta’sirlash qanday yuritilgan mis (II) – nitrat, azot (IV) oksidi, suv  hosil qiladi. Agar nitrat kislota suyultirilgan bo’lsa, bunda mis (II) - nitrat, azot (II) oksid va suv hosil bo’ladi.

Agar ishtirokchi kimyoviy reaksiyaning mohiyatini to’g’ri ko’rsata olsa, bu o’yinni asosan kimyoni o’qitishning boshlang’ich bosqichda kimyoviy tilni egallash malakalarini rivijlantirish uchun.

2-VARIANT

 O’yin mohiyatida maxsus yasalgan taxtada o’tkaziladigan, bolalar bilyardi o’yini yotadi. Ustida bir qancha chuqurchalar hamda metallar sharni otuvchi uskuna mavjud bo’lib, har bir chuqurcha yonida, - 1sm³ kattalikdagi plastmassa yoki taxtali kub biriktirilgan qoziq joylashtiriladi. Kubning ustki va yon tomonlarida 5ta kimyoviy formula yoziladi. Ulardan faqat chuqurchaga kiritgan 2ta si o’zarota’sirlashadi. Sharni ishtirokchi kimyoviy reaksiya tenglamasini to’g’ri yozishi va o’qiy olishi kerak.To’g’ri javoni uchun u ball to’playdi va o’yinni davom ettiradi. Agar ishtirokchi reaksiya tenglamasini yoza olmasa, bunda uning raqibi oladi va o’yinni davom ettirish huquqiga ega bo’ladi. 10 ballni 1-to’plangan g’olib hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Каримов И.А. Мировой финансово-экономический кризис, пути и меры по его преодолению в условиях Узбекистана. –Ташкент.:Узбекистан.-2009.-48 с.

2. Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва кучли фуқаролик жамияти барпо этиш — устувор мақсадимиздир. Халқ сўзи. 2010 йил 28 январь, № 19 (4934).

3. Каримов И.А. Асосий вазифамиз –ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. Халқ сўзи. 2010 йил 30 январь, № 21 (4936).

4. Каримов И.А. Истиклол ва маънавият. -Ташкент.:Ўзбекистон.-1994. 55 б.

5. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмокда.Т.Ўзбекистон.-1999.-48 б.

6. Баркaмол авлод орзуси. «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» давлат илмий нашриёти.  –Тошкент.: 1999. -247 б.

7. Очилов М. Янги педагогик технологиялар. Карши. Нафас, 2000.

8. . Эшчанов Э. «Кимёвий кубиклар» «Халқ таълими» -2004.№1 –135-137 б.

9. Эшчанов Э. «Кимёвий бошкотирмалар ва талабаларнинг мустақил билим олиши» «Халқ таълими»-2003.№3 –Б 88-89 б.

10.      Аликберова Л. Ю. “Занимательная химия ” . Москва. АСТ – Пресс. 1999 г.

11. Р. Авезов “ қизиқарли химия” Тошкент. Ўқитувчи. 1964 й.

12.Яковишин Л.А. ”Химические опыты с мороженным” Химия в школе 2006 г. N 7

13.Глинка Н.Л. “Общая химия” Ленинград. Химия. 1974 г.

14.Асқаров М.А., Ёриев О.М., Ёдгоров Н. “Полимерлар физикаси ва кимёси” Тошкент. Ўқитувчи. 1993 й.

15.А.А.Петров и др. “Органическая химия” Москва. Высшая школа      1965 г.   

16.Абдураззоқов А.А., Назиров А.Э. “Ёш физик энциклопедик лугати” Ўзбек совет энциклопедияси Бош редакцияси. Тошкент. 1989

Mundarija

Kirish………………………………………………………………………………………………………………….. 5

I BOB

Olovsiz tutun………………………………………….. ……………………………………………………….…6

Kolbadan tutunli sharshara................................................................................... ..7

Fir’avn ilonlari ..........................................................................................................7

Bengal olovlari .........................................................................................................8

Bengal qog’ozlari ...................................................................................................10

Alyuminiy metalining ajoyibotlari..........................................................................10

Suvdan sharob ......................................................................................................11

Mevali kisel............................................................................................................11

Kimyoviy qatiq ......................................................................................................12

Kimyogar bog’i ......................................................................................................12

Uchqunlanuvchi kristallar .....................................................................................14

Lyuminoforlar .......................................................................................................14

Suv va qog’ozdan billur patlar ...............................................................................15

Kristall harflar ........................................................................................................16

Oq guldan ko’k rangli gul............................................................................. ..........16

Tangachali ajdar .....................................................................................................16

Apelsin, limon va olma sharbatlari ........................................................................17

Sun’iy qimmatbaho toshlar …………………………………................................................18

Rangli sharchalar ...................................................................................................18

Havarong cho’kmadan ko’k eritma .......................................................................18

Tuxum oqidan anor suvi …………………………………....................................................18

Oq kukundan havorang eritma va yashil cho’kma .................................................19

Yorug’lik chiqaruvchi modda .................................................................................19

Elektroliz va qizil rang ............................................................................................19

Ajoyib tuxum ..........................................................................................................19

Kimyoviy kamalak ..................................................................................................20

Yozda qor ...............................................................................................................20

Dengiz suvo’tlari va meduzalar ..............................................................................21

Raqsga tushuvchi kapalaklar .................................................................................21

Tutunli hovoncha ..................................................................................................21

Stakanda momoqaldiroq va chaqmoq .................................................................22

Ampitsilin -“xameleon”  .......................................................................................22

Dorilar bilan reaksiyalar .......................................................................................23

Kuparos kristallarini o’stirish ................................................................................23

Muzqaymoqli reaksiyalar .....................................................................................24

Ajoyib oqsil ............................................................................................................26

Qatiqdan yelim ......................................................................................................26

Yonuvchi qor .........................................................................................................26

Qish tarovati  ........................................................................................................ 27 “Og’ir” eritma ........................................................................................................27

G’avvos kartoshka ..................................................................................................27

Yashil olov ..............................................................................................................27

“Yonmas” qog’oz ...................................................................................................28

Olovsiz gulxan .......................................................................................................28

Qattiq fazada reaksiya ..........................................................................................28

Kimyoviy  o’t  o’chirgich .........................................................................................28

G’alati cho’kma  .....................................................................................................29

Binafsha bulutdan chaqmoq ..................................................................................29

Suv qog’oz yondiradi ? ..........................................................................................29

Sehrli tayoqcha ......................................................................................................30

Muzlagan gul  .........................................................................................................30

Bertolle tuzi  ...........................................................................................................30

Kimyoviy tozalash  .................................................................................................30

Olovli mushakbozlik  ..............................................................................................31

Yonmas ip  .............................................................................................................31

Yonmas mato  .......................................................................................................31

Ko’rinmas rassom  ................................................................................................31

Natriyning yonishi  …………………………………............................................................31

“Injiq” kobalt  ........................................................................................................32

Sun’iy ipak  ............................................................................................................32

Polimer plyonka bilan qoplash .............................................................................32

II BOB

Kimyoviy o’yinlar  ..................................................................................................34

“Egizaklar” o’yini  ...................................................................................................34

“Simvollar soni” o’yini  ...........................................................................................35

“Zanjir o’yini” o’yini  ..............................................................................................36

“Kim o’zar?” o’yini  ................................................................................................37

“Sen o’yla men topaman” o’yini  ...........................................................................37

“Qo’lni ko’tar?” o’yini  ...........................................................................................38

“Xatoni top?” o’yini  ..............................................................................................39

“Meni tanib ol?” o’yini  .........................................................................................40

“Sehrli yozuv” o’yini  .............................................................................................40

“Kimyoviy bilyard” o’yini  ......................................................................................41

Foydalanilgan adabiyotlar  ....................................................................................42

Краткое описание документа:

Методическое пособие написано на узбекском языке. Данное пособие написано для учителей химии и студентов высших учебных заведениев. В этом методическом пособие можно найти очень красочные эксперименты химических реакций, которые могут быть использованы на уроках химии. Также данное пособие содержит определенное количество дидактических игр по химии. Эти дидактические игры могут быть использованы как на открытых уроках, так и на внеурочных мероприятиях, в частности на факультативах и кружках по химии. Они помогают ученикам легко понять урок не понижая активность учащихся и сконцентрировать их внимание.