"модификациялық және тұқым қуалайтын өзгергіштік" (9 класс)

Күні: ______________                                                                                        _

Сыныбы: 9 «А»

Тақырыбы: §28. Модификациялық және тұқым қуалайтын өзгергіштік.

Сабақтың мақсаттары:

Білімділік – оқушыларға модификациялық және тұқым қуалайтын өзгергіштік туралы білім беру.

Дамытушылық – теориялық білімді практикада есептер шығаруға үйрету.

Тәрбиелік – генетиканың жанашырлары болған ғалымдардың есімдерімен таныстыру (Г.Мендель, Т.Морган, Г.де Фриз, Э.Чермак, Р.Пэннет, т.б.), олардың еңбектері мен тәжірибелерін бағалай білуге және байқампаздыққа, шапшаңдыққа тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: дәстүрлі, аралас

Сабақтың типі: жаңа білімді меңгерту

Сабақтың әдіс – тәсілдері: сұрақ – жауап, түсіндіру, салыстыру, дәлелдеу

Сабақтың көрнекілігі: плакаттар

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау

Толық доминанттылық
Толық емес доминанттылық
Тіркесіп тұқым қуалау
Моногибридті будандастыру
Дигибридті будандастыру
Өзгергіштік
Тұқым қуалаушылық

ІІІ. Үй тапсырмасын пысықтау, қорыту

IV. Актуалдау

V. Жаңа білімді меңгерту

Генетика тірі организмдердің тұқым қуалаушылық қасиетін ғана емес, олардың өзгергіштігін де зерттейді. Өзгергіштік – организмдердің жаңа белгілер мен қасиеттерге ие болуы. Бұл барлық тірі организмдерге тән қасиет. Өзгергіштіктің екі түрі болады: тұқым қуалайтын және тұқым қуаламайтын.

                                                                                    Өзгергіштік

                        Тұқым қуалайтын                                                      Тұқым қуаламайтын                                     

 

  Комбинативтік               Мутациялық                                                Модификациялық      

Тұқым қуаламайтын өзгергіштік (модификациялық). Кез келген организм нақты бір орта жағдайларында дамып жетіледі. Сыртқы орта жағдайларының әсеріне байланысты тұқым қуаламайтын өзгерістердің қалыптасуын модификациялық өзгергіштік деп атайды. Модификациялық өзгергіштік тұқым қуаламайды. Сыртқы орта жағдайларына: температура, ылғал, жарық, қоректік заттар т.б. жатады. Мысалы, француз ботанигі Боннье 120 түрге жататын өсімдіктерді алып, оларға тәжірибе жүргізген. Өсімдіктің әрбір талын алып, оны теңдей етіп, екіге бөлген. Бір жартысын ауа райы жылы, өсіруге қолайлы Париж ботаника бағына отырғызады, ал екінші жартысын таудың басына суық жерге егеді. Тәжірибенің қорытындысы мынандай болды. Парижде отырғызылған жер алмұртының бойы биік болып, таудағысының сабағы қысқарып жерге жабысып өседі. Егер осы тауда өскен жер алмұртының тұқымдарын жинап алып, жазық жерге сепсе, одан қалыпты жағдайдағы алмұрт өсіп шығады. Демек бұл сыртқы орта факторларының әсерінен өсімдіктің фенотипі өзгергенімен, оның генотипінің өзгермейтінін көрсетеді. Модификациялық өзгергіштіктің ерекшелігі осында.

Өздеріңізге белгілі картоп өсімдігін алайық. Ол вегетативті жолмен көбейеді. Барлық өсімдіктердің генотиптері бірдей. Көп өсімдіктер бір -  бірінен бойының биіктігі, түйнектерінің саны мен пішіні т.б. қасиеттері жағынан әртүрлі болады. Бұл тұқымның себу мерзіміне, қоректік ортаға, тыңайтқыштардың түріне, суару уақытына байланысты. Организмде белгілердің дамуын анықтайтын басты фактор – генотип. Бірақ белгілердің көріну дәрежесі сыртқы орта факторларына байланысты.

Көп жағдайда модификациялық өзгерістер организм үшін пайдалы, яғни оның тіршілік ортасына, жақсы бейімделуі болып табылады. Мысалы, климаты құрғақ, ыстық аудандардың тұрғындарында терінің пигменттілігі жоғары келеді. Терінің қоңырқай түсті болуы организмді ультракүлгін сәуленің зиянды әсерінен қорғайды. Мұндай жағдайда бір түрге жататын организмдер қоршаған ортаға біркелкі бейімделіп, ұқсас өзгерістерге ие болады. Дарвиннің айтуынша, бұл – топтық немесе айқын өзгергіштік болып табылады.

Мысалы, жемшөпті мол беріп, қораны жылы ұстап, уақтылы суарып, күтіп бақса, асыл тұқымды сиырлардың сүттілігі жылына  5 мыңнан 7 мың кг-ға дейін жоғарылайды, бірақ еттілігі төмен болуы мүмкін. Бір қызығы – күтімді қанша жақсартса да, жүннің түсі өзгермейді.

Ендеше, сыртқы орта жағдайларына байланысты белгілердің өзгеру шегі болады. Мұны реакция нормасы деп атайды. Сиырдың сүттілігінде реакция нормасы көлемді, жоғары болса, басқа белгілерінде төмен екені көрінеді. Сол сияқты жапырақтың көлемі, көбелектердің қанаттарының түсі жоғары реакция нормасында өзгереді, сүттің майлылығы, тауықтың жұмыртқа салғыштығы, гүлдің түсінің өзгергіштігі төмен реакция нормасында байқалады. Осы айтылған модификациялық өзгерістердің барлығы да тұқым қуаламайды, өйткені генотип өзгермейді.

Тұқым қуалайтын немесе генотиптік өзгергіштікті екі типке бөледі: комбинативтік және мутациялық өзгергіштік.

VI. Дамытушылығы

Термин сөздермен жұмыс: өзгергіштік, модификациялар, реакция нормасы, үйлесімдік өзгергіштік.

VII. Бекіту

А

1.       Өзгергіштік деген не? Оның қандай формалары бар?

2.       Модификациялық өзгергіштік деген не?

В

3.       Не себепті модификациялар организм үшін пайдалы өзгерістер болады?

4.       Модификациялық өзгергіштіктің ерекшеліктерін атаңдар.

5.       Реакция нормасын қалай түсінуге болады?

С

6.       Тұқым қуалайтын өзгергіштік деген не? Оның қандай түрлері бар?

7.       Үйлесімдік өзгергіштік деген не?

8.       Үйлесімдік өзгергіштіктің эволюциялық мәні неде?

VIII. Қорытындылау

IX. Үйге тапсырма  

§28. Модификациялық және тұқым қуалайтын өзгергіштік.

X. Бағалау

Толық доминанттылық
Толық емес доминанттылық
Тіркесіп тұқым қуалау
Моногибридті будандастыру
Дигибридті будандастыру
Өзгергіштік
Тұқым қуалаушылық

Толық доминанттылық
Толық емес доминанттылық
Тіркесіп тұқым қуалау
Моногибридті будандастыру
Дигибридті будандастыру
Өзгергіштік
Тұқым қуалаушылық

Толық доминанттылық
Толық емес доминанттылық
Тіркесіп тұқым қуалау
Моногибридті будандастыру
Дигибридті будандастыру
Өзгергіштік
Тұқым қуалаушылық

Толық доминанттылық
Толық емес доминанттылық
Тіркесіп тұқым қуалау
Моногибридті будандастыру
Дигибридті будандастыру
Өзгергіштік
Тұқым қуалаушылық

Толық доминанттылық
Толық емес доминанттылық
Тіркесіп тұқым қуалау
Моногибридті будандастыру
Дигибридті будандастыру
Өзгергіштік
Тұқым қуалаушылық

Толық доминанттылық
Толық емес доминанттылық
Тіркесіп тұқым қуалау
Моногибридті будандастыру
Дигибридті будандастыру
Өзгергіштік
Тұқым қуалаушылық

Толық доминанттылық
Толық емес доминанттылық
Тіркесіп тұқым қуалау
Моногибридті будандастыру
Дигибридті будандастыру
Өзгергіштік
Тұқым қуалаушылық