MORFOLOGIYANIN
TƏDRİSSİNDƏ NİTQ İNKİŞAFI
Bu baxımdan «Sözün tərkibi» mövzusunun tədrisi diqqəti
cəlb edır. Şagirdlər söz haqqında anlayışı başa düşmək üçün onun xarici
cəhətini (səs tərkibi), daxili cəhətini (mənasıın), başqa sözlə leksik və
qrammatik mənasını, onların aralarındakı qarşılıqlı əlaqənii öyrənməlidirlər.
Sözün leksik mənası ayrılıqda hamı tərəfindən eyni cür, öz həqiqi mənasında
başa düşülür. Qrammatik məna haqqında danışdığımız əşyaya (hərəkətə, əlamətə və
s.) münasibətimizi bildirir. Biz gəl sözünü gəlirəm, gəldim,
gəlmişdim, gələcəyəm, gələrəm, gəlməliyəm şəklində işlətməklə onu müxtəlif
münasibətlər dairəsinə daxil edirik. Uşaqlarda sözə linqvistik münasibətin
yaradıldılması vacibdir. Onlar sözün qrammatik forması ilə leksik mənası
arasında mövcud olan əlaqələri başa düşməlidirlər. Uşaq tədricən bilməlidir ki,
alma və armud sözləri meyvə bildirməklə, həm dəisimdir, adlıq
haldadır, təkdir, cümlədə mübtəda ola bilər və s.
Adətən, şagirdlər qrammatik təhlil prosesində bu və ya digər nitq
hissəsini müəyyənləşdirərkən sözün yalnız leksik mənasını nəzərə alır, onun
suallarına və morfoloji əlamətlərinə əhəmiyyət vermirlər. Sözün leksik mənası
üzərində işləyərkən onun söz yaradıcı əlaqələrini də nəzərə almaq lazımdır. Söz
yaradıcılığı dilçiliyin xüsusi şöbəsi olmaqla söz yaratmağın qayda-qanunlarının
əhatə edirsə də, leksika ilə qırılmaz vəhdətdə olur. Leksikanın
mənimsənilməsində şagirdlərin eyni kökdən olan sözləri bilmələrinə.) istinad
etmək imkanı sözlərin başa düşülməsini və yadda qalmasını təmin edir. Lüğət
ehtiyatının assosiasiyaya (məsələn, baş, başqa, başaq, başmaq və s.)
əsasən zənginləşdirmək cəhdinə yol verilməməlidir. Bu, sözün mənasına əhəmiyyət
vermədən yalnız səslənməsinə (yazılışına) görə oxşarlığı əsas götürməkdən irəli
gəlir.
Söz yaradıcıhğı üzrə işi imkan daxilində bir neçə nitq hissəsi ilə
əlaqədar aparmaq lazımdır; su-sulu-suladı; duz-duzlu- duzlaq-dıızladı və
s. Bu zaman şagirdlər eyni sözyaradıcı kökə daxil olan sözlərin leksik mənaları
arasındakı yaxınlıqla yanaşı, fərqi də başadüşürlər. Bu isə sözlərin qrammatik
mənasının başa düşülməsi üçün zəmin yaradır. Beləliklə, şagirdlər sözə cansız
şey kimi deyil, keyfıyyət dəyişikliyi əmələ gətirə bilən bir varlıq kimi
baxırlar.
İsmin tədrisi prosesində lüğət işinin aparılması imkanları çoxdur,
lakin müşahidələr göstərir ki, şagirdlər mücərrəd isimlərin hesabına lüğət
ehtiyatını zənginləşdirə bilmir, onları ya konkret isimlərlə, ya da sifət və
fellərlə əvəz edirlər. Şagirdlər sarılıq sözünü sarı- çiçək,
sarıtəhər, saralmaq sözləri ilə eyniləşdirirlər. Bəzi sözlərin çil-
çıraq, şırnaq, dənəvər, uçurum, çalağan, ixrac, natiq, çeşmək və s.
mənalarıın başa düşmür, təhlil edə bilmirlər. Onlar çilçıraq sözünün çiləmək
(işığın şəfəqlərinin çilənməsi) və çıraq sözü, şırnaq sözünün şırıldamaq,
dənəvər sözünün dənə-dənə, çeşmək sözünün farsca çeşm
(göz) mənası ılə bağlı olduğunu başa düşmürlər. Bu cür semasioloji
çalışmalar bir çox hallarda fayda verir. İbtidai siniflərdə, xüsusilə I sinifdə
sözün mənası üzərində düşünməyi öyrətmək vacibdir. Cırcırama, qurbağa,
sığırçın, göyərçin, çalağan, ququ quşu, qaratoyuq, sarıköynək, şanapipik,
arıquşu, ağacdələn, qaymaqçiçəyi, istiot, kəsəyən, sünbülqıran, günəbaxan,
bağayarpağı, qarğıdalı, gö- yərti, ağartı, ballıca və s. kimi yüzlərlə
sözdə mənanın nə ilə bağlı olduğunu aşkara çıxarmaq üzrə iş aparılmalıdır.
Şagirdlər bəzən məna təhlilinə cəhd göstərsələr də, səhvə yol
verirlər. Onlar fikrən apardıqları belə təhlilin nəticəsində saatsaz,
əvəzinə saatqayıran, saat təmir edən sözlərini işlədirlər. Adətən,
şagirdlər əhali, camaat, meyvəcat kimi cəmlik bildirən sözİərə cəm
şəkilçisi artırırİar.
İsmin tədrisi prosesində hər bir dərsdə sözün mənasının açılması (şaxtaçı,
maşinist, çilingər, xarrat, dülgər və s.) lüğət ehtiyatına yeni sözlərin (qulan,
dayça, köşək xötək və s.), daxil edilməsi, sözlərə (güney, quzey, eniş,
yaylaq və s.) antonimlərin, sinonimlərin tapılması, çoxmənalılıq üzrə iş
aparılmalıdır.
аудиоформат
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.