Мұрат Мөңкеұлы «Үш қиян» атты Қазақ әдебиеті пәнінен сабақ

Сыныбы: 10 «А»

Пәні: қазақ әдебиеті

Сабақтың тақырыбы: Мұрат Мөңкеұлы «Үш қиян»

Мақсаты: оқушыларға айтыскер ақын, жырау Мұрат Мөңкеұлының өмірі мен шығармашылығн таныстыра отырып, «Үш қиян» толғауын түсіндіру.

Міндеттері:

Білімділік: Мұрат айтысының ерекшелігі-ел тарихына, жер шежіресіне арқа сүйейтіндігіне назар аударады

Дамытушылық: Оқушының білімді өздігінен үйренуге құштарлығын ояту, іздену, шығармашылық қабілеттерін дамыту

Тәрбиелік: Оқушыларды адамгершілікке, жақсы мінез- құлыққа тәрбиелеу.

Әдіс-тәсілдері: салыстыру, сұрақ – жауап

Сабақтың барысы

І  Ұйымдастыру кезеңі

ІІ Үй тапсырмасын тексеру

ІІІ Жаңа сабақ:1) Мұрат-айтыстың шебері және үлкен эпик ақын.ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген көрнекті ақындардың бірі-М.Мөңкеұлы өлеңдерінде замана жайы суреттеледі.

МҰРАТ Мөңкеұлы (1843, қазіргі Атырау обл. Қызылқоға ауд. Қарабау а. – 1906, Жайық бойындағы Өрлік а.) – айтыскер ақын, жырау. Жасынан жетім қалып, ағасы Матайдың қолында тәрбиеленген. Ауыл молдасынан білім алған. Есет би мен Абыл ақыннан өнеге алып, өзі Мұрын жырау Сеңгірбайұлына ұстаздық еткен. 17 жасында Жылқышы, 20 жасында бала Ораз, 25-інде Жаскелең, Жантолы, Шолпан, Тыныштық сынды ақындармен айтысып, жеңіп шыққан. Өжет мінезі, қағытпаға жүйріктігі, тапқырлығы әрдайым жеңіске жеткізген. М. елінің тәуелсіздігін аңсап, бодандыққа қарсы жыр толғады. Зар заман ақыны атанды. Ата қоныстың отарлаушы талауына түскеніне налыған ақын өзі туып өскен даланың кешегі күнін сағынышпен еске алады. Оның “Әуелі жеңіп орыс Еділді алды, Сарытау, Аштарханның жерін алды. Тәмамы су мен нуды орыс ұстап, Қазақтың мұнан жұтап шалынғаны”, “Қазақтың жер-мұрасы”, “Кең қоныс қайдан іздеп таптырады?” деген жыр жолдары ақынның отаншылдық рухына дәлел болады. М-тың басты шығармасы – “Үш қиян”. Мұнда ақын ескі дәстүрдің іргесі шайқалғанын, адамдар ниетінің бұзылуын сөз етеді. Құнарлы қоныстарды тартып алған отарлау нәтижесінде тұрмысы нашарлап, тығырыққа тірелген ел тағдыры ақынды тебірентпей қоймайды. “Үш қиян” толғауымен “Сарыарқа”, “Әттең, қапы дүние-ай”, “Қазтуған” жырлары үндес. Мұнда айтылатын басты нәрсе – жер, құтты қоныс жайы. Ол “Қарасай-Қази”, “Шәлгез”, “ұұ-мар Қазиұлына айтқаны” атты жырларына діни аңыздарды негіз еткен. Білімді игермейінше елінің өркендемейтінін “Оқудан қайтқан азаматқа” өлеңінде аңғартады. Ақын мұрасының бір шоғыры – би-болыстарға айтқан арнау өлеңдері. М. майталман жыршы, термеші ретінде де танылған. “Өлім”, “Қыз”, “Арғымақ сайлап не керек”, “Аттан сұлу болар ма?”, “Жалғаншы фәни жалғанда” атты термелерінде заман сырына үңіліп, өмір мен өлім, жастық пен кәрілік, сұлулық хақында толғанады.

Толғау дастандары,толғау-термелері	Арнау өлеңдері мен өлеңдері	Айтыстары
«Үш қиян», «Сарыарқа», «Әттең,бір қапы дүние-ай», «Қарасай-Қази» ең көлемді эпикалық жыры.	«Оқудан қайтқан жігітке», «Еліне жазғаны», «Бір досқа», «Айжарыққа», «Есенғаи болысқа», «Мен белгілі жүйрікпін»	Бала Оразбен,Жантолымен түре айтысы,Тыныштықпен сүре айтысы,Жылқышымен,Ізіммен айтысы.

"Үш қиян” толғау-дастанында акын "Үш киян” деп — үш өзен салаларын айтады. Олар: Батыс  Қазакстан өлкесі, Атырау аңғары, Ойыл, Қиыл, Жем, Сағыз өзендерінің айналасы. Олардың отаршылдардың колында кеткені, елдің өрісінен айырылып торыққаны жырланады. Соның салдарынан "заман” бұзылды: акшалының күні туды, пара-пөле көбейді, арамзалар болыс болып, ел биледі, ағайындық пен татулыққа жік түсті, ел ішін жылпостар жайлады, дәулеттіден бақ тайды деп күңіренеді:

Заманы қайтіп түзелсін, Акшасына сүйеніп,

Қоңсыдан туған би болды... Айткан сөзі пүл болды,

Акылеыздың баласы Заманың мүндай сүм болды.

Заманның болашагы — жастар. Акын сол жастарды заман бүза ма деп те кауіп ойлайды.

Ак борыктай иілген, Ащы суға тойдырып,

Кейінгі туған баланың Бүза ма деп іреңін.

Үстай ма деп білегін, Адыра калсын заманның

Шая ма деп жүрегін... Мен жаратпаймын сүреңін.

Төуелсіздігінен, жерінен айырылған казак кайда бармак? Мүрат осыны ойлап түңғиық ойға батады. Баяғы заманның Асанқайғы, Қазтуған, Орак, Телағыс сынды ірі тұлғалар өскен жерден айырылған ендігі үрпак кайтпек?

Еділдің бойы — канды киян,

Жайықтың бойы — майлы киян,

Маңғыстаудын бойы — шаңды киян,

Адыра калғыр Ү ш киян!..

Жеті жүрттьщ кеткен жер,

Қайырсыз болған неткен жер?

Адыра қалрыр, көк Жайық,

Кепір салып өткен жер.

Асанкайгы, Қазтуған,

Орак, Мамай, Телағыс,

Шоралар шұбап кеткен жер!

"Үш қиян” — тілі көркем толғау. Онда бейнелі сөздер, әсерлі суреттер мол. Теңеу, эпитеттердің шебер қолданыстары көптеп кездеседі.

Емендей белін бүгілтіп,

Жібектей жалын төгілтіп.

Еріні төмен салпиған,

Қүйрығы гүлдей малынған.

Күдері бел, күшнек сан,

Бедеу атқа мінген жер.

2) М.Мөңкеұлы «Үш қиян» толғауын түсініп оқы

Ақынның әр бөлімде көтеріп отырған өзекті мәселесі не?

Маңыздылығы не?

Ү. Қорытындылау:

Жаңа заман лебіне ақынның көзқарасы

Өз көзқарасың

.

ҮІ. Үйге тапсырма Өлеңдерін жаттау

ҮІІ. Бағалау.