- 29.06.2016
- 1785
- 12
Кіріспе
Материалтану деп техникалық материалдардың құрылысы мен қасиеттері жөніндегі қолданбалы ғылымды айтады. Материалтану мақсаты – металл мен қорытпалардың құрамы, құрылымы және қасиеттері арасындағы байланысты анықтау.
Жоғарғы оқу орындарының металлургиялық, машина жасау және т.б. мамандықтағы студенттердің оқу үрдісінде “Материалтану” пәнінің маңызы зор. Болашақ маманның жалпы техникалық біліміне және инженерлік дайындығыны керекті техникада қолданылатын конструкциялық материалдардың құрылысы, құрамы, құралымы, қасиеті, өңдеу түрі (термиялық, химия-термиялық және т.б.) және олардың арасыңдғы байланысты, сонымен қатар материалдарды тиімді пайдалануды осы пән қарастырады.
Студенттің дәріс сабақтарында алған теориялық білімін жетілдіріп нығайту, жұмыс орындауға бейімделіп, техникада қолданылатын қорытпалардың қасиеті, құрылымы және т.б. үйренумақсатымен зертханалық сабақтар жүргізіледі. Әдістемелік нұскаулықта “Материалтану” пәнінің негізгі тарауларының тақырыптарын қамтыған 15 зертханалық жұмыс берілген. Әрбір жұмыстың мақсаты, жүргізілуі және тапсырмасы келтірілген. Студенттің білімін тексеру мақсатымен әрбір зертханалық жұмыстың соңында бақылау және тесті сұрақтары (сауалнамасы) берілген.
Әдістемелік нұсқаулық кредиттік технология бойынша оқитын студенттердің зертханалық жұмыстарын жүргізуге арналған.
Зертханалық жұмыс №1. Статикалық сынаумен болаттың механикалық қасиетін анықтау
1.1 Жұмыс мақсаты
Үлгіні созу арқылы болаттың механикалық қасиеттін анықтау әдістемесін меңгеру.
1.2 Жұмыстың құрал-жабдығы
Жұмысты жүргізу үшін керек: үлгіні үзу аспабы, стандартты аз көміртекті болат үлгі.
1.3 Болат созуға арналған үлгі байқаулары
Болаттың
механикалық қасиетін (
) анықтау үшін стандартты үлгіні
(сурет-1.1) үзу аспабында статикалық сынау арқылы, күш-үлгі созылуы
координатында үлгі үзілгенге дейінгі созылу диаграммасын автоматты түрде сызып
салады (сурет-1.2).
 |
Сурет - 1.1. Созуға арналған стандартты болат үлгі
 |
Сурет - 1.2. Аз көміртекті болатты созу диаграммасы
1.4 Болаттың механикалық қасиетін анықтау
Диаграмманың р, с, s, b нүктелері (1.2- сурет) пропорцио- налдық, серпімділік, аққыштық және беріктік шегін сипаттайды. Үлгі деформациясының. Гук заңына бағынышты тура пропорционал өсетін Рпц күштің әсерінен болатын кернеу пропорционалдық шегі деп аталады
,
(1.1)
мұндағы Рпц - үлгіге түсірілген күш, H;
F0 - үлгінің сынаққа дейінгі көлденең қимасының ауданы, м2.
Үлгіде тек серпімді деформация орын алады, күш әсері жойылған соң, үлгі өзінің алғашқы қалпына келеді. Күш шамасын бұдан әрі ұлғайтқанда, үлгіде қалдық деформация пайда бола бастайды. Үлгінің мөлшермен 0,05%-ға тең қалдық ұзару алатын кернеуі серпімділік шегі деп аталады.
,
(1.2)
Диаграмманың s нүктесінен жоғары күш артпаса да үлгі ұзарып, күш тұрақты болғанның өзінде үлгі “ағады”. Үлгінің осы ұзаруына сәйкес кернеуді, оның аққыштық шегі деп атайды.
, (1.3)
Көптеген металл мен қорытпалардың созылу диаграммасында s нүктесіндегідей айқын ”ағу” орын ала бермейді. Сол себепті үлгінің қалдық созылуын алдын ала берілген 0,2%-ға жеткізетін кернеу шартты аққыштық шегі болып есептелінеді.
=
,
(1.4)
Үлгі үзілер алдындағы ең үлкен күшке сәйкес кернеуді металдың беріктік шегі дейді.
,
(1.5)
Металдың
беріктік көрсеткіштерін анықтайтын үлгі бойынша, оның пластикалық қасиетін де
анықтайды. Пластикалықтың негізгі сипаттамасы-салыстырмалы ұзару коэффициенті 
мен салыстырмалы жіңішкеру коэффициенті 
.
Үлгінің созылу шамасының бастапқы ұзындығына қатынасы, оның салыстырмалы ұзару коэффициенті деп аталады
(1.6)
где lk – қиратудан кейінгі үлгі ұзындығы;
l0 – алғашқы үлгі ұзындығы.
Относительное сужение представляет отношение уменьшения площади поперечного сечения образца к первоначальной площади поперечного сечения
(1.7)
мұндағы F0 - үлгінің сынаққа дейінгі көлденең қимасының ауданы;
Fk - үлгінің сынақтан кейінгі көлденең қимасының ауданы.
1.5 Жұмыс бойынша тапсырма
Оқытушы немесе зертханашының бақылауымен болат стандартты үлгіні (МЕСТ 1497-84) үзу аспабында статикалық жүктемемен сынаудан өткеру. Сынақ нәтижесін 1.1-кестеге жазып, болаттың беріктік және пластикалық көрсеткіштерін анықтау.
Кесте 1.1 - Үлгіні сынау мәліметі
Үлгінің өлшемдері |
|||||
Сынауға дейін |
Сынаудан кейін |
||||
|
L |
d |
F |
F |
d |
l |
|
м |
|
м |
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1.6 Бақылау сұрақтары
1.6.1 Стандартты болат үлгі деген не, ол не үшін керек?
1.6.2 Үзу аспабының міндеті мен жұмысы.
1.6.3 Аз көміртекті болат үлгінің созылу диаграммасы қалай салынады?
1.6.4 Пропорционалдық шегі деген не?
1.6.5 Серпімділік шегі дегеніміз не?
1.6.6 Аққыштық шегін қалай анықтайды?
1.6.7 Шартты аққыштық шегі деген не?
1.6.8 Металдың беріктік шегін қалай анықтайды?
1.6.9 Металдың пластикалық қасиеттерін сипаттаңыз.
1.6.10 Металдың пластикалық көрсеткіштерін қалай анықтайды?
1.7 Тест сұрақтары (сауалнамасы)
1.7.1 Проционалдық шегі қалай белгіленеді?
а)
;
б)
;
в)
.
1.7.2 Аққыштық шегін көрсетіңіз?
а) ;
б) 
;
в)
.
1.7.3 Шартты аққыштық шегі қалай белгіленеді?
а) ;
б) ;
в) .
1.7.4 Беріктік шегін көрсетініз?
а) ;
б) ;
в) .
1.7.5 Салыстырмалы ұзару коэффициенті қалай белгіленеді?
а)
;
б) 
;
в) КС.
1.7.6 Салыстырмалы жіңішкеру коэффициенті қалай белгіленеді?
а)
;
б) ;
в) КС.
1.7.7 Металдың беріктік қасиеттерін . . . . сипаттайды.
а) ,;
б) ,;
в) 
, КС.
1.7.8 Металдың пластикалық қасиеттерін . . . . сипаттайды.
а)
,;
б) ,;
в) , 
.
1.7.9 Предел текучести – это . . .
а) напряжение, при котором образец получает остаточную деформацию;
б) напряжение, при котором образец деформируется без увеличения нагрузки;
в) наибольшее напряжение, которое испытывает образец;
1.7.10 Предел прочности – это . . .
а) напряжение при котором образец деформируется без увеличения нагрузки;
б) наибольшее напряжение, отвечающее нагрузке, предшествующей разрушению образца;
в) напряжение при котором образец получает остаточную деформацию.
1.7.11 Коэффициент относительного удлинения представляет собой . . .
а) отношение прироста длины образца после растяжения к первоначальной длине;
б) отношение длины образца до и после растяжения;
в) разность длины образца после и до растяжения.
1.7.12 Коэффициент относительного сужения представляет собой . . .
а) отношение уменьшения площади поперечного сечения образца к первоначальной площади поперечного сечения;
б) отношение площади поперечного сечения образца до и после испытания;
в) разность площади поперечного сечения образца до и после растяжения.
№2 Лабораториялық жұмыс.
Бринель әдісімен қорытпа қаттылығын анықтау.
2.1 Жұмыс мақсаы.
Бринель әдісімен қорытпаның қаттылығын анықтау әдістемесін меңгеру.
2.2 Жұмыстың құрал-жабдығы
Жұмысты жүргізу үшін керек: Бринелль аспабы, өлшеуіш микроскоп, шойын, болат, түсті металл және олардың қорытпаларының сынақ үлгіледі.
2.3 Металл қаттылығы.
Қаттылық деп металдың басқа қатты бір дененің батуына қарсылық көрсету қабілетін айтады.
2.4 Бринелль әдісі.
Металл қаттылығын Бринелль әдісімен өлшегенде шынықтырылған болат шарикті белгілі бір күшпен сынақ үлгіге батарады (2.1-сурет).
Р- шарикті батыру күші;
D- шарик диаметр;
d- таңба диаметрі.
2.1-сурет-Бринелль әдісімен металл қаттығын анықтау сұлбасы.
НВ = P\F, (2.1)
Шынықтырылған болат шарикті батырған күштің шамасын шариктің сынақ үлгісінің бетінде қалдырған таңбасының ауданына бөліп, металдың Бринелль бойынша қаттылығын анықтайды.
F=
, (2.2)
Мұндағы HB – Бринелль әдісімен анықталған қаттылық;
F – таңбаның ауданы.
HB
= 
МПА. (2.3)
Бринелль әдісімен анықталған қаттылық мәні боынша металдың (қорытпаның) мөлшермен беріктік шегін мына формуламен табуға болады.
=k*
HB,
(2.4)
Мұндағы к – коэфициент. Илемделген көміртекті болат үшін к=0,36, қоспалаған болат үшін – 0,33-0,35.
2.4.1 Үлгіні сынаққа дайындау.
Сынақ алдында үлгі бетін егеумен немесе ыспа қағазбен тазалайды. Сынақ үлгісінің қалыңдығы шарик түсіретін таңба терең-дігінен 10 есе артық болуы керек.
2.4.2 Сынақты жүргізу шарты.
Шарик диаметрі (2,5;5;10мм) мен оған түсетін күш мөлшерін (156-30000H) сыналатын металдың түріне және қалыңдығына қарай тағайындайды (2.1 - кесте).
2.1 кесте- Шарик диаметрі мен жүктеменің материалға тәуелділігі
|
Матер-иал |
Твер-дость по Бринеллю МПа |
Толщина образца, МПа |
Соотно-шение между Р и Д |
Диа-метр шари-ка, м |
Нагруз-ка, Н |
Выдержка под нагруз-кой, с |
|
Қара металл |
1400-4500 |
0.006-0.003 0.004-0.002 |
P=300D2 |
0,01 0,005 0,0025 |
30000 7500 1875 |
10 |
|
1400 |
0,006-0,003 |
P=100D2 |
0,01 0,005 0,0025 |
10000 2500 625 |
10 |
|
|
түсті металл |
1300 |
0,006-0,003 0,004-0,002 |
P=300D2 |
0,01 0,005 0,0025 |
30000 7500 1875 |
30 |
|
350-1300 |
0,009-0,006 0,006-0,003 |
P=100D2 |
0,01 0,005 0,0025 |
10000 2500 625 |
30 |
|
|
80-350 |
0,006-0,003 |
P=25D2 |
0,01 0,005 0,0025 |
2500 625 156 |
60 |
Бринелль әдісі қаттылығы 4500 мПа- дан жоғары, ал қалыңдығы 2мм-ден аз үлгілерге қолданылмайды.
2.4.3 Үлгіні сынау.
Маховикті сағат тілі бойынша айналдыра отырып, үлгі қойылған үстелді шарикпен жанас-қанша көтеріп, электрқозғалтқышты қосады.
Р күштің әсерінен шарик үлгіде диаметр: d таңба қалдырады (2.1- суретті қараңыз). Маховикті кері айналдырып, үстелді төмен түсіреді.
2.4.4 Таңба диаметрін өлшеу.
Үлгідегі таңба диаметрін өлшеуіш микроскоппен бір-біріне перпендикуляр келген бағытта екі рет өлшеп, таңбаның орташа диаметрін табады.
2.4.5 Сынақ үлгінің қаттылығын анықтау.
Металдың (қорытпаның) қаттылығын жоғарыда келтірілген формула (2.1) бойынша есептейді.
2.4.6 Жұмыс бойынша тапсырма.
Бринелль әдісі бойынша металл қаттылығын анықтау әдістемесін оқып үйреніп, қысқаша конспект жазыңыз. 2.1-кестеге сүйене отырып, берілгін металл (қорытпа) үлгілерді сынау үшін Р және Dмәндерін анықтап, оқытушы немесе лаборанттың бақылауымен сынақты жүргізіңіз. Металл (қорытпа) қаттылығы мен берікті шегін анықтап, сынақ мәліметін 2.2-кестеге жазыңыз.
2.2- кесте- Сынақ мәліметі
|
Марка Сплава |
Условия испытаний |
Диаметр отпечатка,м |
НВ |
|
||||
|
Д,м |
Р,Н |
|
1 |
2 |
ср. |
МПа |
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2.5 Бақылау сұрақтары
2.5.1 Металл қаттылығы дегеніміз не?
2.5.2 Қорытпа қаттылығын анықтаудың қандай әдістерін білесіз?
2.5.3 Бринелль әдісі деген не?
2.5.4 Үлгінң сынаққа қалай даярлайды?
2.5.5 Сынақты жүргізу шарты.
2.5.6 Үлгіні сынау.
2.5.7 Таңба диаметрін қалай өлшейді?
2.5.8 Қаттылықты анықтап формуласын жазып сипаттаңыз.
2.5.9 Бринелль қаттылығы бойынша қорытпаның беріктік шегін анықтау.
2.5.10 Бринелль әдісінің артықшылықтары мен келшілігі.
2.6 Тақырыптың сауалнамасы.
2.6.1 Қаттылық деп металдың басқа ..... бір дененің батуына ..... көрсету ..... айтады.
a)
b)
c)
2.6.2 Бринелль әдісімен қаттылықты анықтау формуласын көрсетіңіз.
a)
b)
c)
2.6.3 Шынықтырылғын болат шариктің диаметрі ..... , ..... және ..... мм.
a)
b)
c)
2.6.4 Сынақ үлгісінің қалыңдығы ..... мм-ден кем емес.
a)
b)
c)
2.6.5 Күш пен шарик диаметрінің ара қатысы: ..... , ..... және ..... .
a)
b)
c)
2.6.6 ..... әдісі қаттылығы ..... мПа-дан жоғары, қалыңдығы ..... мм-ден аз үлгілерге қолданылмайды.
a)
b)
c)
2.6.7 ..... әдісімен анықталған қаттылық бойынша қорытпаның .... шегін ..... формуласы арқылы анықтайды.
a)
b)
c)
2.6.8 Болат үлгінің қалыңдығы ..... мм, шарик диаметрі ..... мм болғанда, жүктеме ..... H.
a)
b)
c)
№3 Лабораториялық жұмыс.
Роквелл әдісімен қорытпа қаттылығын анықтау.
3.1 Жұмыс мақсаты.
Роквел әдісімен қорытпа қаттылығын анықтау әдістемесін меңгеру.
3.2 Жұмыстың құрал-жабдағы.
Жұмысты жүргізу үшін керек: Роквелл аспабы, көміртегісі әр түрлі (төмен, орташа және жоғары) көмертекті болат үлгілдгі және түсті металл мен оның қорытпаларының үлгілдгі.
3.3 Роквелл әдісі.
Роквелл әдісімен металл қаттылығын өлшегенде аспап ұшын (алмас немесе болаттан жасалған) сынақ үлгісінің бетіне кезекпен әсер ететін екі күшпен батырады (3.1-сурет)
P=P0+P1, (3.1)
Мұндағы P- жалпы күш,H;
P0- алғашқы күш, мөлшері 100H;
P1- негізгі күш, мөлшері алмас ұшты қолданса 1400H, ал болат ұшты қолданғанда 900H.
3.1- сурет- Роквелл әдісімен металл қаттылығын анықтау сұлбасы.
3.3.1 Үлгіні сынаққа дайындау.
Сынақ алдында үлгі бетін ыспа қағазбен тазалайды. Сынақ үлгісінің қалыңдығы ұш түсіретін таңбаның тереңдігінен 10 есе артық болуы керек (ең аз қалыңдық 0,8 мм).
3.3.2 Сынақты жүргізу шарты.
Роквелл аспабының С,А (түсі қара) және В (түсі қызыл) шкалалы циферблаты бар. Төменгі көміртекті болат, жұмсартылған болат, түсті металл және олардың қорытпаларының қаттылығын Роквелл әдісімен анықтауда диаметрі 1,588 мм (1/16 дюйм) шарикті молшері 1000H жалпы күшпен батырып, үлкен тілдің В шкаласы бойынша көрсеткішін алып, қаттылығын HRB деп белгілейді.
Шынықтырылған және басқа болаттың (HB 2400-7000 мПа) қаттылығын өлшегенде алмас ұшты 1500H жалпы күшпен батырып, үлкен тілдің С шкаласы бойынша көрсеткішін алып, қаттылықты HRС деп белгілейді.
Өте қатты қорытпаны (HB>7000мПа) өлшегенде алмас ұшты 600H күшпен батырып, қаттылығын A шкаласы бойынша анықтап, оны HRA деп белгілейді.
3.3.3 Үлгіні сынау.
Маховикті сағат тілі бойынша айналдыра отырып, үлгі қойылған үстелді циферблаттағы кіші тіл тік бағытқа келгенше, яғни кіші тіл қызыл нүктемен дәлдескенше көтереді (сонда ұш мөлшері 100H алғашқы күшпен үлгіге батырылады).
Барабанды айналдырып С шкаласының нөлін циферблаттың үлкен тілімен дәлдестіреді. Клавиша арқылы аспаптың жетегі үлгіге батырылады. Жетек тоқтағаннан кейін үлкен тілдің С(А) немесе В шкаласы бойынша көрсеткішін жазады. Сынақ 2-3 рет жүргізіледі.
3.3.4 Үлгінің қаттылығын анықтау.
Металдың Роквелл әдісі бойынша қаттылығы шартты үлкен тілдің көрсеткішін алады. Сынақты 2-3 рет жүргізіп орташа мәнін есептейді.
3.4 Жұмыс бойынша тапсырма.
Роквелл әдісі бойынша металл қаттылығын анықтыу әдістемесін оқып үйреніп, қысқаша конспект жазаңыз.
Болат, түсті металл және олардың қорытпалары үлгілдгінің маркасына қарай сынаққа кереті ұшты таңдап алып, жалпы күш мөлшерін анықтаныз.
Металл қаттылығын анықтап, сынақ мәліметін 3.1- кестеге жазыңыз.
Болат қаттылығының көміртік мөлшеріне тәуелділігін сызып салыңыз.
3.1- кесте- Сынақ мәліміті.
|
Марка сплава |
С,% |
Р,Н |
Вид наконечника |
Обозначение твердости |
Значение твердости |
|||
|
1 |
2 |
3 |
ср. |
|||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3.5 Бақылау сұрақтары.
3.5.1 Роквелл әдісі деген не?
3.5.2 Үлгіні сынаққа қалай даярлайды?
3.5.3 Сынақты жүргізу шарты.
3.5.4 Үлгіні сыыыыыыыыыыыыыынау.
3.5.5 Роквелл әдісі бойынша қаттылықты қалай анықтайды?
3.5.6 Роквелл әдісі бойынша қаттылық қалай белгіленеді?
3.5.7 Роквелл әдісінің артықшылықтарымен кемшіліктері.
3.6 Тақырыптың сауалнамасы.
3.6.1 Роквелл әдісімен металл қаттылығын өлшегенде аспап ұшын сынақ үлгісінің бетіне кезекпен әсер ететін ..... және ..... күшпен батырады.
a)
b)
c)
3.6.2 Алмас ұшты қолданғанда алғашқы күш мөлшері ..... H болса, негізгі күш - ….. H, сонда жалпы күш - ….. H.
a)
b)
c)
3.6.3 Болат ұшты паййййййдаланғанда жалпы күш ….. H болса, алғашқы және негізі күш ….. және ….. H.
a)
b)
c)
3.6.4 Жұмсартылған болат, түсті металдар және олардың қаттылығын өлшегенде ….. қолданалады.
a)
b)
c)
3.6.5 HB 2400-7000 Мпа болаттардың қаттылығын Роквелл аспабында анықтауда ..... пайдаланылады.
a)
b)
c)
3.6.6 HB 7000 мПа-дан жоғары болаттардың қаттылығын өлшегенде ..... қолданалады.
a)
b)
c)
3.6.7 Түсті металдар мен олардың қорытпаларының қаттылығын өлшегенде қалай белгілейді?
a) HRB;
б) РКС;
c) HRA.
3.6.8 Болаттардаң қаттылығын 1500H жалпы күшті қолданып өлшегенде қалай белгілейді?
a) HRB;
b) РКС;
c) HRA.
№4 Лабораториялық жұмыс.
Қорытпа құрылымен микроскоппен зерттеу.
4.1 Жұмыс мақсаты.
Микроыспа дайындау әдістемесін меңгеру және қорытпа құрылымын металлографиялық микроскоппен зерттеу.
4.2 Жұмыстың құрал-жабдығы.
Жұмысты жүргізу үшін керек: металлографиялық микроскоп, ыспалау-ажарлау станогі, әр түрлі қорытпалардың үлгілері және қорытпалар микроқұрылымының альбомы.
4.3 Микроқұрылымдық талдау.
Металл мен қорытпалардың құрылымын металлографиялық микроскоп арқылы зерттеуді микроқұрылымдық талдау деп атайды. Металл құрылымын зерттеу үшін арнайы үлгі- микроыспа пайдаланылады. Микроыспа деп қорытпа құрылымын зерттеу үшін бір жақ бетін жылтыратып өңдеген цилиндр немесе куб пішіндес (өлшемі 10-15мм) келетін арнайы үлгіні айтады.
4.3.1 Микроыспаны дайындау.
Микроыспаны даярлау зімпара қағазында ыспалау мен паста жағылған фетр секілді материалда жалтыратып ажарлаудан тұрады.
Кеңірек тараған механикалық әдіс бойынша үлгі ажарлау станогінде немесе қолмен жылтырағанша мұқият өңделеді. Өңдеу ірі түйіршікші зімпара қағазанда басталып, ең ұсақ түйіршікті қағазда үлгідегі сызаттар жойылғанда аяқталады. Содан кейін үлгіні жуып, кептіріп, ГОИ пастасын немесе басқа паста жағып, әбден жылтырағанша тағы да ажарлайды.
Микроыспаны жуып, кептіріп,микроқұрылым айқындалу үшін әр түрлі реактив қолданады. Мысалы, шойын немесе болат микроыспаның құрылымын айқындау үшін 3-4%-дық азот қышқылының этил спиртіндегі ерітіндісі қолданылады.
4.3.2 Қорытпа құрылымын зерттеу.
Металл құрылымын көзбен көріп, әлі оның фотографиясын жасауға арналған оптикалық аспап-металлографиялық микроскоп деп аталады. Металл құрылымын зерттеуүшін кеңірек тараған микроскоптың бірі МИМ-7 (4.1- сурет). Ол механикалық, оптикалық және жарық түсіру жүйесінен тұрады. Микроскоптың механикалық жүйесінен тұрқы, үстел 3, тубус, макро-4 және микровинт 5, фотокамера 7 және т.б жатады.
Оптикалық жүйеге объектив, окуляр 6 және басқа қосалқы оптикалық құралдар жатады.
Жарық түсіру жүйесіне жарық көзі 1, жарық фильтрі және басқа қосымша құралдар жатады.
4.1- сурет- МИМ-7 микроскобы.
4.3.3 МИМ-7 микроскобында жұмыс істеу реті.
Микроскоп арқылы металл құрылымын көзбен карап зерттеу реті төмендегідей:
1) Керекті үлкейтуге сәйкес объектив пен окулярды таңдап алып орнату;
2) Микроскоп трансформаторы арқылы керекті жарың кернеуін беру;
3) 2-винттер арқылы объектив өсін үстелдегі тесікпен дәлдестіру;
4) Микроыспаны үстелге қою;
5) Окулярға қарап, алдымен макровинтті 4, содан кейін микровинтті 5 аз айналдыру арқылы металл құрылымының көрілуін айқындау;
6) 2-винт арқылы үстелді қозғай отырып металл микроқұрылымын қарау;
7) Ыспа құрылымын зерттеу біткен соң, микроыспаны эксикаторға салу;
8) Трансформаторды микроскоптың жарық түсіргішінен ажырату;
9) Микроскопты ток көзінен ажырату.
4.4 Жұмыс бойынша тапсырма.
Микроыспаны дайындау әдістемесімен танысып, оны меңгеру. Металл құрылымын талдауды оқып үйреніп, қысқаша консиект жазу.
Оқытушы немесе лаборанттың бқылауымен металлографиялық микроскоптың негізгі бөліктерімен танысып, оны жұмыс күйіне келтіруді меңгеру.
Қорытпалардың құрылымын микроскоппен қарап, оны салу.
4.5 Бақылау сұрақтары.
4.5.1 Қорытпаның микроқұрылымдық талдауы.
4.5.2 Микроыспа деген не?
4.5.3 Ыспаны қалай дайындайды?
4.5.4 Микроыспаны химиялық реактивпен неге өңдейді?
4.5.5 Металлографиялық микроскоп деген не?
4.5.6 МИМ-7 микроскобының негізгі бөліктері.
4.5.7 Микроскопты жұмыс күйіне келтіру.
4.5.8 Микроскопта жұмыс істеу реті.
4.6 Тақырыптың сауалнамасы.
4.6.1 Металл ..... құрылымын металлографиялық ..... арқылы зерттеуді ..... талдау деп атайды.
a) қорытпа;
b) микроскоп;
c) микроқұрылымдық.
4.6.2 Ыспаны зімпара қағазында ..... , пасталы материалмен ..... , реактив ..... даярлайды.
a) ыспалап;
b) ажарлап;
c) жағып.
4.6.3 Жалтыратып өңделген ыспаға неге реактив қолданады?
a) сызаттарды үшін;
b) құрылым айқын болу үшін;
c) тазалау үшін
4.6.4 Металл құрылымын ..... үшін арналған оптикалық ..... – металлографиялық ..... деп аталады.
a) зерттеу;
b) аспап;
c) микроскоп.
4.6.5 Микроскоп ..... , ..... және ..... жүйесінен тұрады.
a) механикалық;
b) оптикалық;
c) жарық түсіру.
 |
№5 Лабораториялық жұмыс.
Темір-цементит күйі диаграммасы.
5.1. Жұмыс мықсаты.
Диаграмманың фазаларын, құрылымдық құраушыларын және фазалық түрленістерін оқып білу.
5.2 Жұмыстың құрал-жабдығы.
Жұмысты жүргізу үшін керек: темір-цементит күйі диаграммасының плакаты, диаграмма фазалары мен құрылымдық құраушыларының микроқұрылымдық альбомы.
5.3 Темір-цементит күйі диаграммасы.
Темір-цементит күйі диаграммасы (5.1-сурет) көміртекті темір қорытпасын (шойын, болат) өте баяу салқындату немесе қаздыру кезіндегі фазалық түрленісті көрсетеді.
5.3.1 Диаграмманың фазалық жіне құрылымдық құраушылары.
Көміртекті темір қорытпаларында бір (феррит, аустенит, цементит) және екі фазалы құралым (перлит, ледебурит) түзіледі.
Көміртегінің λ-Fe-дегі ену қатты ерітіндісін феррит деп атайды. Оның көлемді центрленген текше торы бар. Жоғары тампературалық ферритте 14990С-да 0,1%C ериді, ал төменгі температуралық ферритте 7270С-да-0,025%C. Бөлмелік температурада ферриттегі көміртегінің мөлшері 0,006%-ға дейін азаяды.
Феррит беріктігінің аздығымен (300мПа), қаттылығының төмендігімен (HB 800-1000мПА), пластикалығының жоғарылығымен (δ=40%, Ψ=70%) және жақсы соққы тұтқырлығымен (КСU=2,5 мДж/м2) сипатталады. Микроскоппен қарағанда феррит ақшыл түйіршік түрінде болады (5.2,а-сурет).
5.1-сурет-Fe-Fe3C күін диаграммасы.
Аустенит көміртегінің J-Fe-дегі ену қатты ерітіндісі. Оның жақты центрленген текше торы бар. 11470С-да аустенитте 2,14% көміртегі болады, ал 7270С-да көміртегінің мөлшері 0,8% -ға дейін азаяды. Аустенит пластикалы (δ=50%), ферритке қарағанда беріктеу (δв=550мПа HB 1700-2200мПА). Аустенит микроқұрылымы 5.2,б-суретте көрсетілгін.
Цементит құрамында 6,69%С бар Fe3C химиялық қосылысы. Оның күрделі орторомбылық торы бар. Цементит жоғары қаттылығымен (HB~8000мПа), морттылығымен және пластикалығының төменділігімен сипатталады.
Перлит феррит пен цементиттің эвтектойдты қоспасы. Ол 7270С-да аустениттің ыдырау үрдісінде (өтебаяу салқындату кезінде) түзіледі, құрамында 0,8%0С бар. Перлит берік (δв=800-900мПа), айтарлықтай қатты (HB 1800-2200мПа) және пластикалығы қанағаттанарлық (δ=16%,Ψ=10%). Перлиттің құрылымы өзара кезектесіп келген феррит мен цементит пластикасынан тұрады (5.2,в-сурет).
Ледебурит аустенит пен цементиттің эвтектикалы қоспасы. Ол сұйық фазадан 11470С-да түзіледі, құрамында 4,3%С бар, 7270С-дан төмен лебурит, перлит пен, цементит қоспасынан тұрады. Лебурит Қаттылығымен (HB 600мПа), морттылығымен және сұйықтап аққыштығымен ерекшеленеді. Микроскоппен қарағанда ледебурит теңбіл болып көрінеді (5.2,г-сурет), өйткені ақшыл цементште перлиттің қарақоңыр түйіршіктері орналасқан.
а) б)
в) г)
5.2-сурет-Феррит (а), аустенит (б), перлит (в) және ледебуриттің (г) құрылымы
5.3.2 Диаграмманың фазалық және құрылымдық түрленісі.
Диаграмманың АВСД сызығын ликвидус сызығы деп атайды, одан жоғары барлық қорытпа сұйық күйде.
AHJECF сызығын солидус сызығы деп атайды, одан төмен барлық қорытпа қатты күйде.
Диаграмманың А нүктесі темірдің 15390С-ға дейін (G нүктесі) көлемді центрленген текшк торы бар темірдің λ модификациясы тұрақты болса, 911-13920С (N нүктесі) аралығында жақты центрленген текше торы бар темірдің j модификациясы тұрақты, ал 1392-15390С аралығында қайтадан λ-Fe-( λ-Fe) тұрақты.
Диаграмманың Д нүктесі цементиттің балқу (кристалдану) температурасын (~12600С) көрсетеді.
HJB сызығы – перитектикалық түрленіс сызығы
Жв + Фн = Аj.
В нүктесінің сұйық фазасы мен Н нүктесінің қатты фазасы- феррит өзара әрекеттесіп, жаңа қатты фаза (J нүктесінің) – аустенит түзеді.
ЕСF- сызығы – эвтектикалық түрленіс сызығы
Жс = Ае + Ц.
Ақырын салқындату кезінде ЕСF сызығында (11470С) сұйық фазадан аустенит иен цементит бөлінеді. Құрылған эвтектиканы ледебурит деп атайды.
Л = А + Ц.
PSK сызығы – эвтектоидтық түрленіс сызығы.
АS = Фр+ Ц.
Ақырын салқындату кезінде PSK сызығында (7270С) аустенит феррит пен цементитке ыдырайды. Түзілгін эвтектоидты перлит деп атайды.
П = Ф + Ц.
5.4 Жұмыс бойынша тапсырма.
Диаграмманың компоненттері, фазалары және құрылымдық құраушыларының құрылымы мен қасиеттерін оқып үйрену, суретін салу. Шойын және болат қорытпалардың фазалық түрленісін меңгеру.
5.5 Бақылау сұрақтары.
5.5.1 Диаграмманың компоненттерін сипаттаңыз.
5.5.2 Темірдің полиморфтық нүктелерін көрсетіп, оның модификацияларын сипаттаңыз.
5.5.3 Диаграмманың ликвидус және солидус сызықтары дегеніміз не?
5.5.4 Диаграмманың фазаларын сипаттаңыз.
5.5.5 Диаграммада неше изотермиялық түрленіс бар?
5.5.6 Перитектикалық, эвтектикалық және эвтектоидтық түрленіс дегеніміз не?
5.5.7 Болат қорытпаның (0,50%) фаза түрленісін айтыңыз.
5.5.8 Шойын қорытпаның (4% C) фаза түрленісін түсіндіріңіз.
5.6 Тақырыптың сауалнамасы.
5.6.1 Темірдің неше модификациясын білесіз?
a) 2;
b) 3;
c) 4.
5.6.2 Тімірдің полиморфтық түрлену температураларын көрсетіңіз.
a) 7680C;
b) 9110C;
c) 13920C.
5.6.3 Темірдің λ модификациясы ..... аралығында тұрақты.
a) 0-7680C;
b) 0-9110C;
c) 1392-15390C.
5.6.4 1392-15390C аралығында темірдің қай модификациясы тұрақты?
a) Feλ(Feδ);
b) Feβ;
c) Fej.
5.6.5 Темірдің j модификациясы ..... аралығында тұрақты.
a) 0-9110C;
b) 911-13920C;
c) 1392-15390C.
5.6.6 Темірдің λ модификациясының ..... торы бар.
a) көлемді центрленген текше;
b) жақты центрленген текше;
c) гексагониалды тығыз орналасқан.
5.6.7 Fej ..... торы бар.
a) көлемді центрленген текше;
b) жақты центрленген текше;
c) гексагониалды тығыз орналасқан.
5.6.8 Көміртегінің ..... ену қатты ерітіндісін феррит дейді.
a) λ-Fe;
b) j- Fe;
c) β- Fe.
5.6.9 Көміртегінің ..... ену қатты ерітіндісін аустенит дейді.
a) λ-Fe;
b) j- Fe;
c) β- Fe.
5.6.10 Аустенитте 7270C-да ..... % көміртек ериді.
a) 0,025;
b) 0,8;
c) 2,14.
5.6.11 Аустенитте 11470C-да ..... % көміртек ериді.
a) 0,025;
b) 0,8;
c) 2,14.
5.6.12 Феррит 7270C-да ..... % көміртек ериді.
a) 0,006;
b) 0,025;
c) 0,1.
5.6.13 Перлит - 7270C-да аустеттің ыдырау үрдісінде түзілетін ..... қоспа (.....+.....).
a) эвтектоидты;
b) феррит;
c) цементит.
5.6.14 Ледебурит - 11470C-да сұйық фазаның кристалдану үрдісінде түзілетін ..... қоспа (.....+.....).
a) эвтектикалы;
b) аустенит;
c) цементит.
5.6.15 Перлитте 7270C –да ..... % көміртегі болады.
a) 0,025;
b) 0,8;
c) 2,14.
5.6.16 Ледебуритте ..... % көміртегі бар.
a) 2,14;
b) 4,3;
c) 6,69.
5.6.17 Перитектикалық түрленіс деп ..... фаза мен ..... фаза әрекетінен жаңа ..... фаза түзілуін айтады.
a) сұйық;
b) қатты;
c) қатты.
5.6.18 Эвтектикалық түрленіс деп ..... фазаның ..... үрдісінде ..... түзілуін айтады.
a) сұйық;
b) кристалдану;
c) эвтектика.
5.6.19 Эвтектоидтық түрленіс деп ..... фазадан ..... бөлініп ..... құрылуын айтады.
a) қатты;
b) кристалдар;
c) эвтектойд.
5.6.20 Цементит дегеніміз ..... химиялық қосылысы.
a) FexC;
b) Fe2C;
c) Fe3C.
№6 Лабораториялық жұмыс.
Ақ және соғылымды шостынның құрылымы мен қасиеті.
6.1 Жұмыс мақсаты.
Ақ шойынның құрылымы және қасиетімен таңысу;соғылмалы шойыыынды алу жолы, құрылымы,қасиеті, маркалануы және қолданылуын білу.
6.2 Жұмыстың құрал-жабдығы.
Жұмысты жүргізу үшін керек: металлографиялық микроскоп, ақ жіне соғылиалы шойындардың микроскопалары мен микроқұрылымдық альбомы.
6.3 Ақ шойын.
Темір – цементит күйі диаграммасы бойынша кристалданып, көміртегісі негізінен цементит түрінде болатын темір қорытпасын ақ шойын деп атайды.
Құрылымы бойынша ақ шойын эвтектикаға дейінгі (2,14-4,3%С), эвтектикалық (4,3%С) және втектикадан кейінгі (4,3-6,69%С) болып бөлінеді. Эвтектикаға дейінгі ақ шойынның құрылымы перлит+цементит+ледебуриттен (6.1-сурет) тұрады, эвтектикалық-ледебуриттен (6.1,б-сурет), эвтектикадан кейінгі-цементит+ледебурит (6.1,в-сурет).
6.1-сурет-Ақ шойынның құрылымы.
Ақ шойын жоғары қаттылығымен (НВ 4500-5000мПА) және морттылығымен ерекшеленеді; сондықтан машина бөлшектерін жасауға жарамсыз. Ақ шойын негізінен болат қорыту үшін және жұмсарту термиялық өңдеуі арқылы механикплық қасиеттері тәуірлеу соғылмалы деп аталатын ойын алу үшін қолданылады.
6.4 Соғылмалы шойын.
Химиялық құрамы 2,4-2,9%; 1,0-1,6%Si; 0,2-1,0%Mn; 0,2%-ға дейін S; 0,18%-ға дейін P эвтектикаға дейінгі ақ шойынды жұмсарту термиялық өңдеуінен өткізу арқылы құрылымы жақсарған шойынды соғылмалы деп атайды.
Жұмсарту термиялық өңдеуін жүргізу үшін ақ шойын құймасын температурасы 950-9700С пеште қыздырып, сол температурада 15-20 сағат ұстайды (6.2-сурет).
6.2-сурет- Соғылмалы шойын алу үшін ақ шойынды жұмсарту сұлбасы.
Сонда ледебуриттің құрамындағы цементит графитке ыдырап, шойын құрамы А+Г (ұлпа) болады. Шойынды эвтектоидтық түрленіс температура аралығына дейін салқындатуда аустениттен цементит (екінші) бөлініп, ол ыдырап, графит түйірлері ұлғаяды. 760-7400С аралығында салқындату жылдамдығын өте баяулатады немесе 7200С-да ұзақ уақыт ұстайды (6.2-сурет,1-режім). Сол уақытқа аустенит перлитке ыдырайды, яғни феррит+цементит қоспасына. Бұл цементит те графитке ыдырап, шойынның құрылыты феррит+графит (ұлпа) болады (6.3,а-сурет).
Шойынды тез салқындатса (6.2-сурет, 2-режім), онда графиттенудің екінші сатысы орын алмай, құрылым перлит+графит (ұлпа) болады (6.3,б-сурет).Сонымен соғылмалы шойын металдық негізі бойынша ферриттік және перлиттік болып бөлінеді.
6.3-сурет-Соғылмалы шойын құрылымы
Соғылмалы шойынды КЧ (ковкий чугун) әріптерімен және механикалық қасиетін көрсеттетін сандар арқылы марқалайды. Мысалы КЧ30-6 маркасындағы бірінші тұрған сандар созу кезіндегі уақытша қарсыласу мәнін көрсетсе, екінші сан-салыстырмалы ұзару коэффициенті, яғни δβ=30 кгс/мм
Немесе 30*9.8=294 МПа, δ=6%.
Соғылмалы шойыннан циклдік және динамикалық жұктеме түсетін, пішіні күрделеу, қабырға қалыңдығы жұқалау келген кішірек бұйым мен бөлшектер құю әдісі арқылы жасалынады.
6.5 Жұмыс бойынша тапсырма.
Ақ шойынның құрылымы және қасиетімен танысу.
Соғылмалы шойынды алу үрдісі, құрылымы, қасиеті, маркалануы және қолданылуымен танысу. Шойын құрылымының суретін салу, конспект жазу.
6.6 Бақылау сұрақтары
6.6.1 Ақ шойынды деген не?
6.6.2 Құрылымы бойнша ақ шойын қандай болады?
6.6.3 Соғылмалы шойын дегеніміз не?
6.6.4 Ферриттік сщғылмалы шойын қалай алынады?
6.6.5 Перлиттік соғылмалы шойын қалай алынады?
6.6.6 Шойын графитінің пішіні қандай?
6.6.7 Соғылмалы шойынды маркалау.
6.6.8 Шойын қасиеті мен қолданылуы.
6.7 Тақырыптың сауалнамасы.
6.7.1 Ақ шойында көміртегі негізінен ..... түрінде.
А) цементит;
Б) графит;
С) FexC.
6.7.2 Эвтектикаға дейінгі ақ шойнда ..... % С болады.
А) 2,14-4,3;
Б) 4,3;
С) 4,3-6,69.
6.7.3 Эвтетикалық фқ шойында ..... % С бар.
А) 2,14-4,3;
Б) 4,3;
С) 4,3-6,69.
6.7.4 Эвтетикадан кеінгі шойында ..... % С болады.
А)2,14-4,3;
Б) 4,3;
С) 4,3-6,69.
6.7.5 Эвтетикаға дейінгі шойынның құрылымы ..... + .....+..... .
А) перлит;
Б) цементит;;
С) ледебурит.
6.7.6 Эвтетикалық шойынның құрылымы ..... .
А) перлит;
Б) цементит;
С) ледебурит.
6.7.7 Эвтетикадан кеінгі шойынның құрылымы қандай?
А) ледебурит+цементит;
Б) ледебурит;
С) перлит+цементит.
6.7.8 Соғылмалы шойында көміртегі ..... түрінде болады.
А) цементит;
Б) графит;
С) FexC.
6.7.9 Металдық негізі бойынша соғылмалы шойынның құрылымы қандай?
A) Феррит+графит (ұлпаз);
Б) Феррит+графит (пластинкалы);
В) Феррит+графит (шар тәріздес).
6.7.10 Перлиттік соғылмалы шойынның құрылымы қандай?
A) Феррит+графит (ұлпа);
Б) Феррит+графит (пластинкалы);
В) Феррит+графит (шар тәріздес).
6.7.11 Соғылмалы шойын қандай әріптермен маркаланады?
A) СЧ;
Б) КЧ;
В) ВЧ.
6.7.12 Соғылмалы шойын маркасындағы сандар нені көрсетеді?
A) δβ, δ;
Б) δβ, Ψ;
В) δβ, δн.
№7 Лабораториялық жұмыс.
Сұр және модификацияланған шойынның құрылымы мен қасиеті.
7.1 Жұмыс мақсаты.
Сұр, модификацияланған және беріктігі жоғары шойындардың құрылымы, қасиеті, маркаланды және қолданылуын білу.
7.2 Жұмыстың құрал-жабдығы.
Жұмыс жүргізу үшін керек: металлографиялық микроскоп, сұр және беріктігі жоғары шойындардың микроскопалары және микроқұрылымдық альбомы.
7.3 Сұр шойын.
Темір-көміртегі күйі диаграммасы бойынша кристалданып, бос күйдегі көміртегі пластикалық графит түзетін шойынды сұр деп атайды.
Сұр шойын металдық негізінің құрылымы бойынша үшке бөлінеді:
а) ферриттік;
б) феррит-перлиттік;
в) перлиттік.
Ферриттік сұр шойынның құрылымы феррит+пластинкалы графит (7.1,а-сурет) болса, феррит-перлиттік-феррит+перлит+графит (пластинкалы) (7.1,б-сурет), ал перлиттік-перлит+графит (пластинкалы) (7.1,в-сурет).
7.1-сурет-Сұр шойынның құрылымы.
Сұр шойынның механикалық қасиеті, оның металдық негіне, әсіресе графиттің пішіні, өлшемі және санына байланысты. Шойынның беріктігі, қаттылығы және тозуға төзімділігі перлит мөлшері артқан сайын ұлғаяды.
Сұр шойынның механикалық қасиетіне графит әсері басым болуы, пластикалы графит шойында созылыңқы жарықшақтар рөлін атқарып, оның металдық негізін әлсіретуінен. Сондықтан сұр шойынның созуға қарсыласуы нашар, беріктігі мен пластикалығы төмен. Шөйын негізінің құрылымына қарамай салыстырмалы ұзару коэфициенті 0,5%-дан артық емес. Неғұрлым
Графит үлкендеу және созылыңқы болса, соғұрлым сұр шойынның созуға қарсыласуы төмен. Керісінше неғұрлым графит ұсақ және бір-бірінен ара қашықтығы ұзарған сайын, соғұрлым олардың теріс әсері азая береді.
Сұр шойын СЧ (серый чугун) әріптерімен және созу кезіндегі беріктік шегін көрсететін екі орындармен маркалайды. Мысалы, СЧ35 маркасының δβ=35 кгс/мм2 немесе 35*9,8=343мПа.
Сұр шойын жоғары құйылғыштық және қанағаттамарлық механикалық қасиетімен, кесумен жақсы өңделгіштік және тозуға төзімділігімен ерекшеленіп, әр түрлі машина жасау саласының бөлшектерін жасайтын материал.
7.4 Модификацияланған шойын.
Сұр шойынның беріктігін арттыру үшін модификатор (ферросилиций, силикокальций және т.б.) қосады. Сұйық шойынды шөмішке ағызу кезінде қосылған модификатор кристалдану үрдісінде шойынның құрылымына оң әсер етеді, әсіресе графиттің түзілуіне. Модификатор графиттің орналасуына, санына және өлшемі әсерін тигізеді. Модификацияланған шойынның құрылымы металдық негізде (перлиттік, ферриттік) біркелкі орналасқан ұсақтау графиттен тұрғандықтан (7.2-сурет), қорытпаның беріктігі жоғарылап, морттығы азаяды.
7.2-сурет-Модификацияланған ферриттік сұр шойынның құрылымы.
7.5 Беріктігі жоғары шойын.
Шойынды магний немесе цериймен модификациялағанда графит шар тәріздес пішін алады. Графиті шар тәріздес шойынды беріктігі жоғары деп атайды. Беріктігі жоғары шойынды көбінесе магнитмен (0,03-0,07%) модификациялайды. Металдық негізі бойынша беріктігі жоғары шойын ферриттік (7.3,а-сурет) және перлиттік (7.3,б-сурет) болып бөлінеді
7.3-сурет-Беріктігі жоғары шойынның құрылымы.
Шар тәріздес графиттің пластинкалыға қарағанда кернеу шоғырлағыштығы төмен болғандықтан, шойын металдық негізінің механикалық қасиетін аз төмендетеді. Сондықтан графиті шар тәріздес беріктігі жоғары шойынның сұр шойынға қарағанда беріктігі жоғары әрі бір аз пластикалығы бар. Сонымен қатар жақсы құйылғыштық қасиетін, тозуға төзімділігін, кесумен өңделгіштігін және т.б. қасиеттерін сақтаған.
Беріктігі жоғары шойынды ВЧ (высокопрочный чугун) әріптерімен және беріктік шегінің мәнін көрсететін екі орынды санмен маркалайды. Мысалы, ВЧ80 маркасының δβ=800мПа.
Беріктігі жоғары шойыннан нінді білік, тісті дөңгелек және т.б. жоғары циклдік жүктеме түсетін жауапты бөлшектердің құймасын жасайды.
7.6 Жұмыс бойынша тапсырма.
Сұр шойындардың құрылымы, қолданылуы, маркалауы және қасиеттерімен танысып, микроқұрылымының суретін салу.
Модификацияланған шойынды алу, олардың құрылымы, қасиеттері, қолданылуы және маркалауымен танысып, микроқұрылымының суретін салу, конепект жазу.
7.7 Бақылау сұрақтары.
7.7.1 Сұр шойын дегн не?
7.7.2 Сұр шойынның қандай түрлері бар?
7.7.3 Сұр шойынның негізгі қасиеттерін атаңыз.
7.7.4 Сұр шойынның маркаланды және қолданылуы.
7.7.5 Модификацияланған шойын деген не?
7.7.6 Модификацияланған шойынның құрылымы және қасиеттері.
7.7.7 Беріктігі жоғары шойынды қалай алады?
7.7.8 Беріктігі жоғары шойын түрлерін атаңыз.
7.7.9 Беріктігі жоғары шойынның құрылымы және қасиеттері.
7.7.10 Беріктігі жоғары шойынды маркалау және қолдану.
7.8 Тақырыптың сауалнамасы.
7.8.1 Темір-көміртегі күйі диаграммасы бойынша ..... , бос күйдегі көміртегі ..... графит түзетін шойынды ..... деп атайды.
а) кристалданып;
б) пластикалы;
в) сұр.
7.8.2 Металдық негізіне қарай сұр шойын ..... , ..... және ..... болып бөлінеді.
а) ферриттік;
б) феррит-перлиттік;
в) перлиттік.
7.8.3 Сұр шойында көміртегі ..... графит түрінде.
а) пластикалы;
б) үлпа;
в) шар тәріздес.
7.8.4 Ферриттік сұр шойынның құрылымы ..... .
а) феррит+перлит+графит (пластинкалы);
б) феррит+перлит+графит (үлпа);
в) феррит+перлит+графит (шар тәріздес).
7.8.5 Феррит-перлиттік сұр шойынның құрылымы ..... .
а) феррит+перлит+графит (пластинкалы);
б) феррит+перлит+графит (үлпа);
в) феррит+перлит+графит (шар тәріздес).
7.8.6 Перлиттік сұр шойынның құрылымы ..... .
а) перлит+графит (пластинкалы);
б) перлит+графит (үлпа);
в) перлит+графит (шар тәріздес).
7.8.7 СЧ45 сұр шойын маркасындағы сандар нені көрсетеді?
а) δβ;
б) δ;
в) Ψ.
7.8.8 ..... шойынға арнайы қоспа-..... қосылған шойынды ..... деп атайды.
а) сұр;
б) модификатор;
в) модификацияланған.
7.8.9 Графиті ..... тәріздес шойынды ..... ..... деп атайды.
а) шар;
б) беріктігі;
в) жоғары.
7.8.10 Беріктігі жоғары шойын алу үшін ..... қосады.
а) ферросилиций;
б) силикокальций;
в) магний.
7.8.11Беріктігі жоғары ферриттік шойынның құрылымы ..... .
а) феррит+графит (пластинкалы);
б) феррит+графит (үлпа);
в) феррит+графит (шар тәріздес).
7.8.12 Беріктігі жоғары перлиттік шойынның құрылымы ..... .
а) перлит+графит (пластинкалы);
б) перлит+графит (үлпа);
в) перлит+графит (шар тәріздес).
7.8.13 ВЧ100 беріктігі жоғары маркасындағы сандар нені көрсетеді?
а) δβ;
б) δ;
в) Ψ.
№8 Лабораториялық жұмыс.
Көміртекті болаттың құрылымы мен қасиеті.
8.1 Жұмыс мақсаты.
Болат құрылымымен және оның механикалық қасиетіне көміртегінің әсері.
8.2 Жұмыстың құрал-жабдығы.
Жұмысты жүргізу үшін керек: металлографиялық микроскоп, көміртекті болаттардың микроыспалары және микроқұрылымдық альбомы.
8.3 Көміртекті болатың тепе-тең күйдегі құрылымын темір-цементит күйі диаграммасы бойынша анықтауға болады (5.1-сурет қараңыз). Құрылымы бойынша болат эвтектоидқа дейінгі, эвтиктоидты және эвтектоидтан кейінгі болып бөлінеді. Эвтектоидқа дейінгі болат құрылымы феррит+перлит (8.1,а-сурет), көміртегі мөлшері 0,025-0,8%. Эвтектоидты болаттың көміртегісі 0,8%, ал құрылымы-перлит (8.1,б-сурет). Эвтектоидтан кейінгі болаттың құрылымы перлит+цементит (8.1,в-сурет), көміртегі мөлшері 0,8-2,14%.
8.1-сурет-Көміртекті болат құрылымы.
Болат құрылымы бойынша көміртек мөлшерін анықтауға болады.
С = 0,8Fп/100 (8.1)
Мұндағы Fn- микроыспадағы перлит ауданы, %.
8.4 Болат механикалық қасиетіне көміртек әсері.
Болаттың механикалық қасиетіне көміртек әсері, 8.2-суретте көрсетілгендей, көміртек мөлшері артқан сайын, оның беріктік көрсеткіштері (δв, δ0,2, НВ) жоғарылап, пластикалық қасиеттері (δ, Ψ) мен соққы тұрқырлығы (КСU) төмендейді. Көміртегі мөлшері 1%-дан асқанда болаттың беріктік шегінің күрт төмендеуі, перлит түйіршіктерін цементиттік торламаның қоршай орналасуынан (8.1,в-суретті қараңыз).
8.2-сурет-Болаттың механикалық қасиетіне көміртегінің әсері.
8.5 Жұмыс бойынша тапсырма.
Көміртекті болаттың құрылымын оқып, сызып салу. Микроыспа перлитінің ауданы бойынша болаттағы көміртегі мөлшерін анықтау. Болаттың механикалық қасиетіне көміртегі әсерін оқып үйрену, конепект жазу.
8.6 Бақылау сұрақтары.
8.6.1 Көміртекті болаттың тепе-теңдік күйдегі құрылымын темір-цементит күйі диаграммасы бойынша анықтаңыз.
8.6.2 Эвтектоидқа дейінгі, эвтектоидты және эвтектоидтан кейінгі болаттардың көміртегі мөлшерін және құрылымын айтаңыз.
8.6.3 Құрылымы бойынша болаттың көміртегі мөлшерін қалай анықтауға болады?
8.6.4 Болаттың беріктік шегіне көміртек неге тура пропорционал әсер етпейді?
8.6.5 Болаттың қаттылығына көміртек қалай әсер етеді?
8.6.6 Болаттың пластикалық қасиеті мен соққы тұтқырлығына көміртек әсерін түсіндіріңіз.
8.7 Тақырыптың сауалнамасы.
8.7.1 Көміртегісі ..... % көміртекті ..... қорытпаны ..... дейді.
а) 0,025-2,14;
б) темір;
с) болат.
8.7.2 Эвтектоидқа дейінгі болаттың көміртегісі ..... %.
а) 0,025-0,8;
б) 0,8;
с) 0,8-2,14.
8.7.3 Эвтектоидты болаттың көміртегісі ..... %.
а) 0,025-0,8;
б) 0,8;
с) 0,8-2,14.
8.7.4 Эвтектоидтан кейінгі болаттың көміртегісі ..... %.
а) 0,025-0,8;
б) 0,8;
с) 0,8-2,14.
8.7.5 Эвтектоидқа дейінгі болаттың құрылымы ..... .
а) феррит+перлит;
б) перлит;
с) перлит+цементит.
8.7.6 Эвтектоидты болаттың құрылымы ..... .
а) феррит+перлит;
б) перлит;
с) перлит+цементит.
8.7.7 Эвтектоидтан кейінгі болаттың құрылымы ..... .
а) феррит+перлит;
б) перлит;
с) перлит+цементит.
8.7.8 Көміртегі мөлшері артқан сайын болаттың пластикалық қасиеті мен соққы тұтқырлығы ..... .
а) жоғарылайды;
б) төмендейді;
с) өзгермейді.
8.7.9 Көміртегі мөлшері артқан сайын болаттың қаттылығы ..... .
а) төмендейді;
б) жоғарылайды;
с) тура пропорционал өзгереді.
8.7.10 Көміртегі мөлшері 1%-дан артқанда болаттың беріктік шегі ..... .
а) төмендейді;
б) жоғарылайды;
с) өзгермейді.
№9 Лабораториялық жұмыс.
Көміртекті болатты жұмсарту.
9.1 Жұмыс мақсаты.
Көміртекті болатты қаздыру және ақырын салқандатуда орын алатын үрдістермен танысу. Көміртекті болатты жұмсарту түрлерінің термиялық өңдеуін тағайындау. Болатты жұмсартуды практика жүзінде меңгеру.
9.2 Жұмыстың құрал-жабдығы.
Жұмысты жүргізу үшін керек: муфельді пеш, Роквелл аспабы, ыспалау-ажарлау станогі, көміртекті болат үлгілері, әр түрлі жұмсартудан кейінгі көміртекті болаттың микроқұрылымдық альбомы.
9.3 Болатты тармиялық өңдеу.
Болатты тармиялық өңдеу деп оны белгілі бір температураға дейін қыздырып, сол тұрақты температурада ұстап, белгілі жылдамдықпен салқындатып, құрылымын өзгертіп керекті қасиет беруді айтады.
Термиялық өңдеу болатты қыздыру және салқындату кезіндегі фазалық (полиморфтық) түрленіске негізделген
9.3.1 Болатты қыздыру үрдісіндегі түрленіс ( аустениттің түзілуі).
Көміртегісі 0,8% болатты темір-цементит күйі диаграммасының (5.1-суретті қараңыз) РSK сызығынан төмен қыздырсақ болатта ешқандай түрленіс орын алмайды. Температураны Ас, нүктесіне (7270С) көтерсек, онда перлит тұрақсызданып, аустенитке түрлене бастайды. Бұл үрдіс феррит пен цементит кристалдарының бөліну шекарасында аустенит өскіндері пайда болып, олардың өсіп ұлғаюы нәтижесінде орын олады. Түрленіс λ→j полиморфтық ауысуы мен j-Fe-де цементит кристалдарының еруінен тұрады. Үрдіс перлит түйіршіктерінің жоғалып, аустенит түйіршіктерінің түзілуімен аяқталады. Құрылған түйіршік мөлшері аустениттің бастапқы түйіршігінің шамасын сипаттайды.
Біркелкі (гомогенді) аустенит алу үшін болатты Ас, нүктесінен жоғары қыздырып, диффузиялық үрдістер аяқталу үшін, сол температурада біраз ұстайды. Пайда болған түйіршік мөлшері аустениттің нақты түйіршігінің шамасын сипаттайды.
9.3.2 Болатты ақырын салқындату үрдісіндегі түрленіс ( аустениттің феррит-цементиттік қоспаға ыдырауы).
Аустениттік күйге қыздырылған болатты ақырын салқындатса, PSK сызығынан (Аr, нүктесінен) төмен аустениттің феррит-цементиттік қоспасына ыдырауы, цементит түзілу үшін көміртегінің диффузиялық қайта бөлінуі мен j-Fe-дің жақты центрлеген текше торының λ- Fe-дің көлемді центрленген текше торына ауысуынан тұрады.
Аса суытылған аустениттің ыдырау үрдісі екі түрге бөлінеді:
1) диффузиялы- перлиттік және бейниттік;
2) диффузиясыз- мартенситтік.
Аустениттің перлиттік түрленісінде салқындату жылдамдығына немесе аса суыту дәрежесіне байланысты перлит, сорбит және троостит құрылымдары немесе қалың, орташа және жұқа пластинкалы перлит түзіледі (9.1-сурет).
9.1-сурет-Эвтектойдты болат (0,8%С) аса суытылған аустенитінің изотермиялық түрленіс диаграммасы.
9.4 Көміртекті болатты жұмсарту.
Темір-цементит күйі диаграммасына (5.1-суретті қараңыз) сәйкес болатты межелі (аумалы) нүктеден жоғары немесе төмен қыздырып, сол температурада ұстап, тепе-теңдікке жақын құрылым алу үшін ақырын салқындату термиялық өңдеуін жұмсарту деп атайды.
Жұмсартудың негізді түрлері: толымды, қалыпты күйге жұмсарту; сфералы, изотермиялық, толымсыз, диффузиялық және т.б.
9.4.1 Фазалық қайта кристалдану жұмсартуы.
Эвтектоидқа дейінгі болатты (0,025-0,8%С) Ас3 нүктесінен 30-500Сжоғары қыздырып, тұрақты температурада ұстап, ақырын пешпен бірге салқындатудан тұратын термиялық өңдеуді (9.2-сурет,1-сызық) фазалық қайта кристалдану (толымды) жұмсартуы деп атайды.
Қыздырған кезде бастапқы ірі феррит-перлиттік құрылым аустенитке ауысады, ал ақырын феррит пен перлитке түрленеді (9.3,а-сурет), сонда болаттың қаттылығы кеміп (9.2-сурет,1-сызық), пластикалық қасиеті артып, ішкі кернеу азайып, кесумен өңделгіштігі жоғарылайды.
9.2-сурет-Маркасы 45 болатты толымды (1), калыпты күйге (2) жұмсарту және толымды шынықтыру(3) сұлбасы.
9.4.2 Қалыпты күйге жұмсарту.
Қалыпты күйге жұмсарту деп эвтектоидқа дейінгі болатты Ас3 нүктесінен (9.2-сурет,2-сызық), эвтектоидтан кейінгі болатты Fe-Fe3с күйі диаграммасының SE сызығынан (5.1-суретті қараңыз) 50-700С жоғары қыздырып, тұрақты тампературада ұстап, ауада салқындатудан тұратын жұмсартудың түрін атайды. Болатты қалыпты күйге жұмсартуда фазалық қайта кристалдану толықтай орын алып, қорытпаны қысумен өңдеу (илемдеу, соғу, штамптау) немесе құю кезінде түзілген ірі түйіршікті құрылым жойылады.
Қалыпты күйге жұмсартуда болатты ауада салқындату, толымды жұмсартумен салыстырғанда, аустенитті төменірек температурада ыдыратып, дисперсиялы феррит-цементит қоспасының (9.3,б-сурет) түзілуіне ықпал етеді.
9.3-сурет-Толымды (а) және қалыпты күйге жұмсартылған болат (0,4%C) құрылымы.
Қалыпты күйге жұмсартуды тағайындау болат құрамына байланысты. Қалыпты күйге жұмсартуды төменгі көміртекті болатқа жұмсартудың орнына қолданады. Болаттың қаттылығы біраз артқанмен, кесумен өңдеуде сыртқы беттің сапасы жоғарылайды. Орташа көміртекті болатқа қальпты күйге жұмсартуды (9.3,б-сурет) жақсартудың (шынықтыру+жоғары температуралық босаңдату) орнына қолданады. Бұйымның механикалық қасиеті төмендегенмен, оның деформациясы азаяды. Эвтектоидтан кейінгі болатқа қалыпты күйге жұмсртуды цементитті торламаны жою үшін және шынықтырудың алдында түйіршікті ұсақтау үшін қолданады.
9.5 Жұмыс бойынша тапсырма.
Болатты жұмсартудың теориясы және технологиялық үрдісімен танысып, қысқаша конспект жазу. Берілген көміртекті болатқа толымды және қалыпты күйге жұмсарту режімін ( қыздыру температурасын, салқындату ортасын) тағайындау. Болат үлгілірді жұмсартып, қаттылығын өлшеп, фазалық түрленісті түсініп, құрылымын салу. Тәжірибе нәтижесін 9.1-кестеге толтыру.
9.1-кесте-Тәжірибе мәліметі.
|
Вид отжига |
Марка стали |
Температура нагрева, 0С |
Охлажде-ние
|
Изменение структуры при отжиге |
HRC |
|
Полный
|
|
|
|
|
|
|
Нормализа-циионный |
|
|
|
|
|
Бақылау сұрақтары.
9.6.1 Болатты термиялық өңдеу деген не?
9.6.2 Болатты қыздыру көзінде аустениттің түзілуін түсіндіріңіз.
9.6.3 Болатты ақырын салқындату кезінде аустениттің перлитке ыдырауын түсіндіріңіз.
9.6.4 Болатты жұмсарту дегеніміз не?
9.6.5 Болатты жұмсартудың түрлерін атаныз.
9.6.6 Эвтектоидты болаттың аса суытылған аустениттің изотермиялық түрленіс диаграммасын түсіндірініз.
9.6.7 Толымды жұмсартуды 9.2-сурет бойынша түсіндірініз.
9.6.8 Болатты қалыпты күйге жұмсартуды 9.2-сурет бойынша түсіндірініз.
9.7 Тақырыптың сауалнамасы.
9.7.1 Термиялық өңдеу болатты ..... және ..... кезіндегі ..... (полиморфтық) түрленіске негізделген.
а) қыздыру;
б) салқындату;
с) фазалық.
9.7.2 Аустениттің перлиттік түрленісінде салқындату жылдамдығына байланысты ..... , ..... және ..... құрылымдары түзіледі.
а) перлит;
б) сорбит;
с) троостит.
9.7.3 Эвтектоидқа дейінгі болатты 7270С-дан жоғары қыздырғанда ..... түзіледі.
а) феррит+аустенит;
б) аустенит;
с) аустенит+цементит.
9.7.4 Эвтектоидты болатты 7270С жоғары қыздырғанда ..... түзіледі.
а) феррит+аустенит;
б) аустенит;
с) аустенит+цементит.
9.7.5 Эвтектоидтан кейінгі болатты 7270С-дан жоғары қыздырғанда ..... түзіледі.
а) феррит+аустенит;
б) аустенит;
с) аустенит+цементит.
9.7.6 Термиялық өңдеуде неге болатты оңтайлы температураға дейін қыздырды.
а) үрдісті жеделдету үшін;
б) отынды үнемдеу үшін;
с) ұсақ түйіршікті аустенит алу үшін.
9.7.7 Болатты толымды жұмсарту үшін ..... нүктесінен жоғары қыздырды.
а) Ас1;
б) Ас3;
с) Аст.
9.7.8 Болатты қалыпты күйге жұмсарту үшін Fe-Fe3C диаграмманың ..... сызығынан жоғары қыздырады.
а) GSE;
б) PSK;
с) GSK.
9.7.9 Болатты жұмсарту мақсаты:
а) қаттылықты кемітіп, пластикалықты жоғарылату;
б) қаттылық пен пластикалықты жоғарылату;
с) қаттылық пен пластикалықты төмендету.
9.7.10 Толық жұмсарту үрдісінде болатты ..... салқындатады.
а) ақырын;
б) тез;
с) ауада.
9.7.11 Қалыпты күйге жұмсарту үрдісінде болатты ..... салқындатады.
а) ақырын;
б) тез;
с) ауада.
9.7.12 Көміртекті болатты (0,4%С) жұмсартудан кейін, оның құрылымы ..... .
а) феррит+перлит;
б) перлит;
с) перлит+цементит.
9.7.13 Жұмсартылған эвтектоидты болаттың құрылымы ..... .
а) феррит+перлит;
б) перлит;
с) перлит+цементит.
9.7.14 Жұмсартылған көміртекті болаттың (1,2%С) құрылымы ..... .
а) феррит+перлит;
б) перлит;
с) перлит+цементит.
№10 Лабораториялық жұмыс.
Көміртекті болатты шынықтыру.
10.1 Жұмыс мақсаты.
Көміртекті болатты қыздыру және тез суыту кезіндегі үрдіспен танысу, конспект жазу. Көміртекті болатты шынықтыру түрлерінің термиялық өңдеуін тағайындау. Болатты шынықтыруды практика жүзінде меңгеру.
10.2 Жұмыстың құрал-жабдықтары.
Жұмысты жүргізу үшін керек: муфельді пеш, көміртекті болат үлгілер, ыспалау-ажарлау станогі, Роквелл аспабы, шынықтырылған көміртекті болаттардың микроқұрылымдық альбомы.
10.3 Болатты тез суыту үрдісіндегі түрленіс (аустениттің мартенситке ыдырауы).
Егер де аустениттік күйге дейін қыздырылған болатты υм жалдамдығынан ( 9.1-суретті қараңыз) үлкен жылдамдықпен салқындатсақ, диффузиялық үрдістер орын алмай, аустенит мартенситке түрленеді.
υм- шынықтырудың межелі (аумалы) жылдамдығы, яғни аустениттің мартенситке түрленуінің ең кіші салқындату жылдамдығы.
Мартенсит деп көміртегінің λ-темірдегі аса қаныққан ену қатты ерітіндісін айтады. Ол аустениттік күдегі болатты тез суытқанда, j-темірдің жақты центерлеген текше торының λ-темірдің көлемді центрлеген текше торына диффузиясыз қайта құрылуында түзіледі. Сонда аустениттің жақсы центрленген текше торында еріген барлық көміртік көлемді центрленген текше торға ауысып, оны бұрмалап, тор текшеден тетрагониальдыға ауысады. Неғұрлым болатта көміртегі мөлшері көбейген сайын, соғұрлым мартенсит торының тетрагониалдық ( бұрмалану) дәрежесі (с/а>1) және шыныққын болат қаттылығы арта түседі.
Аустениттің мартенситке түрленуі Мб температурасында мертенситтік түрленіс басы) басталып, Мс температурасында (мартенситтік түрленіс соңы) аяқталады (9.1-суреттіқараңыз). Мб және Мс нүктелері болаттың құрамына байланысты. Болаттағы көміртегі мөлшері көбейген сайын, мартенситтік түрленіс басы және соңы температуралары төмендейді. Алюминий мен кобальттан басқа барлық қоспалаушы элементтер Мб және Мс нүктелерін төмендетеді.
Мс нүктесі 00С-дан төмен болаттың мартенситтік түрленісі аяғына дейін жүре алмай, аустениттің біразы мартенситке ауыса алмайды, оны қалдық аустенит (Ақ) дап атайды. Қалдық аустенитті мартенситке түрлендіру үшін, оны суықпен өңдейді.
10.4 Болатты шынықтыру.
Шынықтыру деп болатты фазалық түрленіс температурасынан жоғары қыздырып, тұрақты температура ұстап, межелі (аумалы) жылдамдықтан жоғары жылдамдықпен суытуды айтады. Шынықтыру үрдісінде көміртекті болатты аумалы нүктеден жоғары қыздыру кезінде құрылған аустенит мартенситке (10.1-сурет) түрленеді.
10.1-сурет-Маркасы 40 болатының мартенситті құрылымы.
Шынықтыру мақсаты: болаттың қаттылығы мен беріктігін арттыру.
Эвтектоидқа дейінгі болатты толымды шынықтыру үшін Ас3 нүктесінен 30-500С жоғары қыздырып, тұрақты температурада ұстап, аумалы жылдамдықтан жоғары жылдамдықпен тез суытады (су, май) (9.2-суретті қараңыз).
Эвтектоидтан кейінгі болатты толымсыз шынықтырады, яғни Ас1 нүктесінен 30-500С жоғары қыздырып, тез суытады.
10.5 Жұмыс бойынша тапсырма.
Болатты шынықтырудың теориясы және технологиялық үрдісімен танысып, қысқаша конспект жазу. Берілген көміртекті болаттарға толымды және толымсыз шынықтыру режімін (қыздыру температурасын, суыту ортасын) тағайындау. Болат үлгілерді шынықтырып, қаттылығын өлшеп, фазалық түрленісті жазып, құрылымды салу. Тәжіррибе нәтижесін 10.1-кестеге толтыру.
10.1-кесте- Тәжірибе мәліметі.
|
Марка стали
|
Вид закалки |
Температура нагрева, 0С |
Охлаждение |
Изменение структуры при закалке |
HRC
|
10.6 Бақылау сұрақтары.
10.6.1 Шынықтырудың межелі немесе аумалы жылдамдығы деген не?
10.6.2 Мартенситтік құрылым дегеніміз не?
10.6.3 Мартенситтік түрленістің ерекшеліктерін атаныз.
10.6.4 Тордың бұрмалану дәрежесін түсіндіріңіз.
10.6.5 Шынықтыру түрлерін атаныз.
10.6.6 9.2-сурет бойынша эвтектоидқа дейінгі болатты толымды шынықтыруды түсіндіріңіз.
10.6.7 Неге қалдық аустенит орын алады?
10.6.8 Болатты суықпен өңдеудің мақсаты не?
10.7 Тақырыптың сауалнамасы.
10.7.1 У8 болатының мартенситтік түрленісінде аса суытылған аустенит қай құрылымға ыдырайды?
а) троостит;
б) бейнит;
с) мартенсит.
10.7.2 Көміртегінің λ-темірдегі аса қаныққан ену қатты ерітіндісін ..... деп атайды.
а) мартенсит;
б) феррит;
с) аустенит.
10.7.3 Аустениттік күйдегі болатты ..... жылдамдығынан үлкен не тең жылдамдықпен салқындатсақ, ..... ..... түрленеді.
а) υм;
б) аусиенит;
с) мартенситке.
10.7.4 Аустениттің ..... түрленуі ..... температурасында басталып, ..... нүктесінде аяқталады.
а) мартенситке;
б) Мб;
с) Мс.
10.7.5 Мартенситке ..... тән.
а) жоғары қаттылық пен беріктік;
б) жоғары беріктік;
с) жоғары қаттылық.
10.7.6 Қалдық аустенит - ..... құрылым.
а) гомогенді аустенитке айналмаған;
б) қыздырғанда аустенитке айналмаған;
с) салқындатқанда мартенситке айналмаған.
10.7.7 Көміртекті болатты шынықтыру үшін ..... сызығынан жоғары қыздырады.
а) PSK;
б) GSK;
с) GSE.
10.7.8 Шынықтырудың мақсаты: болат ..... .
а) қаттылығы мен беріктігін арттыру;
б) беріктігін арттыру;
с) қаттылығы арттыру.
10.7.9 көміртегі 0,45% болатты шынықтырғанда ..... түзіледі.
а) аустенит;
б) бейнит;
с) мартенсит.
10.7.10 Көміртегісі 0,8% болатты шынықтырғанда ..... түзіледі.
а) мартенсит;
б) мартенсит+қалдық аустенит;
с) мартенсит+карбид.
10.7.11 Көміртегі 1,2% болатты шынықтырғанда ..... құрылады.
а) мартенсит;
б) мартенсит+қалдық аустенит;
с) мартенсит+қалдық аустенит+цементит.
№11 Лабораториялық жұмыс.
Шыныққан көміртекті болатты босаңдату.
11.1 Жұмыс мақсаты.
Шыныққан көміртекті болатты босаңдату үрдісімен танысу, конспект жазу. Ныныққан болатты босаңдату түрлерінің термиялық өңдеу режімін (қыздыру температурасы, салқындату ортасы) тағайындау.
Болатты босаңдатуды практика жүзінде меңгеру.
11.2 Жұмыстың құрал-жабдығы.
Жұмысты жүргізу үшін керек: муфельді пеш, шынықтырылған көміртекті болат үлгілер, ыспалау-ажарлау станогі, Роквелл аспабы және босаңдатылған болаттың микроқұрылымдық альбомы.
11.3 Шынықтырылған көміртекті болатты қыздыру үрдісіндегі түрленіс (мартенситті босаңдату).
Аустенит- мартенситтік түрленісте көлем өзгеретіндіктен, ішкі кернеулер пайда болады. Шыныққан мартенсит-тепе-тең емес (метатұрақты) құрылым. Тепетеңдікке жақын құрылым алу үшін, шыныққан болатты міндетті түрде босаңдатады.
Босаңдату деп шыныққан болатты Fe-Fe3C күйі диаграммасы бойынша PSK сызығынан төмен қыздырып, сол тұрақты температурада ұстап, ауада салқындатуды айтады. Босаңдатудың үш түрі бар:
1) төменгі температуралық;
2) орташа температуралық;
3) жоғары температуралық.
Шыныққан болатты 120-2500С аралығында қыздырып, тұрақты температурада ұстап, ауада салқындатудан тұратын термиялық өңдеу түрін төменгі температуралық немесе төменгі босаңдату деп атайды. Шыныққа болатты қыздыру кезінде мартенситтің ыдырау үрдісі басталады. Ыдырау үрдісінде мартенситтен көміртегі бөлініп ε-карбид түрінде (FexC) шыға бастайды. Мартенситтің ыдырауынан мартенсит торының тетрагониалдық дәрежесі төмендей бастайды (с/а→1). Төменгі босаңдатудың нәтижесінде мартенсит пен карбидтің (FexC) қоспасынан тұратын босаңдату артенситі атты құрылым түзіледі. Болаттың қаттылығы мен тозуға төзімділігі сақталып, пластикалығы мен тұтқырлығы біраз жоғарылап, ішкі кернеулер азаяды.
Көміртекті және төменгі қоспалы болаттан жасалған кескіш пен шынықтырылған, цементацияланған және т.б. бөлшек төменгі температуралық босаңдатудан өткеріледі.
Орташа температуралық босаңдатуда шыныққан болатты 350-4500С аралығында қыздырып, ауада салқындатады. Орташа босаңдатуда мартенситтің феррит-цементит қоспасына ыдырауы аяқталады. Ε-карбид (формуласы Fe3C деп те есептеледі) цементитке (Fe3C) мөлшермен 2500С-да айнала бастайды. J-қатты ерітіндінің тетрогониалдық дәрежесі жойылып (с/а≈1), мартенсит ферритке ауысады (тетрагониалды тор көлемді центрленген текше торға ауысады). Орташа босаңдатудың нәтижесінде жұқа пластинкалы феррит пен цементиттің қоспасынан тұратын босаңдату трооститі құрылады.
Орташа босаңдатудың мақсаты: ішкі кернеуді жою және болаттың серпімділік шегін жоғарылату. Орташа босаңдатуды жолақ және бұрмалы серіппелерге қолданады.
Жоғары температуралық босаңдатуда болатты 500-6800С аралығында қыздырып, ауада салқындатады. 350-4000С-дан бастап цементиттің коагуляциялану және сфералану жылдамдығы температура көтерілген сайын артады. Мөлшермен 4000С-дан бастап, феррит түйіршіктерінің пішіні тең өстікке жақындап ұлғая бастайды. Жоғары босаңдату нәтижесінде түзілген цементиті түйіршікті феррит-карбидті қоспаны босаңдату сорбиті деп атайды.
Шынықтыру және жоғары босаңдатудан тұратын термиялық өңдеуді жақсарту деп атайды. Жақсартудың мақсаты: болаттың жеткілікті беріктігін сақтай отарып, пластикалығы мен тұтқырлығын жоғарылатып, ішкі кернеуді толықтай жою.
Жоғары кернеу, соққы және жүктеме белгісі өзгермелі міндет атқаратын бөлшектерге жоғары босаңдату қолданылады.
11.4 Жұмыс бойынша тапсырма.
Шыныққан болатты босаңдату теориясы мен технологиясымен танысу, конспект жазу. Берілген шыныққан көміртекті болатқа босаңдату режімін (қыздыру температурасы, суыту ортасы) тағайындау. Шыныққан болат үлгілерді босаңдатып, құрылым өзгерісін ұғу. Босаңдатылған болат үлгілердің қаттылығын анықтап, тәжірибе нәтижелерін 11.1-кестеге жазыңыз.
11.1-кесте-Тәжірибе мәліметі.
|
Марка стали |
Вид закалки |
Температура нагрева, 0С |
Охлаждение |
Изменение структуры при отпуске |
HRC
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
11.5 Бақылау сұрақтары.
11.5.1 Шыныққан болатты неге босаңдату керек?
11.5.2 Термиялық өңдеудің қандай түрін босаңдату дейді.
11.5.3 Босаңдатудың қандай түрін білесіз?
11.5.4 Шыныққан болатты төменгі босаңдату үрдісіндегі фазалық түрленісті түсіндіріңіз.
11.5.5 Орташа босаңдату кезіндегі фазалық түрленісті түсіндіріңіз.
11.5.6 Жоғары босаңдату үрдісіндегі түрленіс.
11.5.7 Шыныққан болатты босаңдату түрлерінің термиялық өңдеу режімі.
11.5.8 Босаңдату мартенситі, трооститі және сорбиті құрылымдарын түсіндіріңіз.
11.5.9 Болатты жақсарту деген не?
11.5.10 Қандай бөлшектерді төменгі, орташа және жоғары босаңдатудан өткереді?
11.6 Тақырыптың сауалнамасы.
11.6.1 Босаңдату деп ..... болатты ..... нүктесінен төмен қыздырып, ..... салқындатуды айтады.
а) шыныққан;
б) Аr1;
с) ауада.
11.6.2 Шыныққан болатты босаңдату ..... , ..... және ..... болып үшке бөлінеді.
а) төменгі;
б) орташа;
с) жоғары.
11.6.3 Төменгі босаңдатуда шыныққан болатты ..... 0С аралығында қыздырады.
а) 120-250;
б) 350-450;
с) 500-680.
11.6.4 Орташа босаңдатуда шыныққан болатты ..... 0С аралығында қыздырады.
а) 120-250;
б) 350-450;
с) 500-680.
11.6.5 Жоғары босаңдатуда шыныққан болатты ..... 0С аралығында қыздырады.
а) 120-250;
б) 350-450;
с) 500-680.
11.6.6 Шыныққан болатты төменгі босаңдатуда ..... ыдырап, одап көміртегі ..... түрінде бөлінеді.
а) мартенсит;
б) ε-карбид;
с) карбид.
11.6.7 Болатты босаңдатуда мартенсит торының тетрагониалдық дәрежәсі .....
а) төмендейді;
б) жоғарылайды;
с) өзгермейді.
11.6.8 Мартенсит пен ε-карбид қоспасын ..... деп атайды.
а) қалдақ аустенит;
б) шыныққан мартенсит;
с) босаңдатылған мартенсит.
11.6.9 Орташа босаңдатудың нәтижесінде жұқа пластикалы ..... пен ..... қоспасынан тұратын ..... құрылады.
а) феррит;
б) цементит;
с) босаңдату трооститі.
11.6.10 Орташа босаңдату нәтижесінде түзілген ..... түйіршікті ..... қоспаны ..... деп атайды.
а) цементиті;
б) феррит-карбидті;
с) босаңдату сорбиті.
11.6.11 Шынықтыру мен жоғары босаңдатудан тұратын термиялық өңдеуді ..... деп атайды.
а) жақсарту;
б) жұмсарту;
с) жасыту.
№12 Лабораториялық жұмыс.
Жездің құрылымы және қасиеті.
12.1Жұмыс мақсаты.
Жездің құрылымы, қасиеті және маркалауын оқып үйрену.
12.2 Жұмыстың құрал-жабдығы.
Жұмысты жүргізу үшін керек: металлографиялық микроскоп, жездің микроыспалары және микроқұрылымдық альбомы.
12.3 Жез.
Негізгі қоспалаушы элементі мырыш, екі және көп компонентті мыс қорытпасын жез деп атайды.
Құрамында 39%-ға дейін мырышы бар жез, мырыштың мыстағы қатты ерітіндісі (12.2,а-сурет) болып, бір (λ) фазалы (12.1,а-сурет).
Мырышы 39%-дан жоғары жез екі (λ+β/) фазалы (12.1,а-сурет). β/ қатты ерітіндісі λ қатты ерітіндісінің түйіршіктерін қоршай орналасқан (12.2,б-сурет).
а) б)
12.1-сурет-Cu-Zn күйі диаграмасы (а) және жездің механикалық қасиетіне мырыштың әсері (б).
Жездің механикалық қасиеті мырыш мөлшеріне қарат өзгереді (12.1,б-сурет). Мырыш мөлшері көбейген сайын басында жездің беріктігі де, пластикалығы да артады. Мырыш мөлшері 30%-дан болғанда жездің пластикалығы төмендей бастап, 39%-дан асқанда күрт төмендейді. Жездің беріктігі мырыш мөлшері 45%-ға жеткенше артып, содан кейін күрт төмендейді (12.1,б-сурет).
Бір фазалы λ- жездердің пластикалығы жақсы, олар екі фазалы жездерге қарағанда, қыздырусыз дефориациялана береді. Жездердің құйылғыштық қасиеті де жақсы.
12.2-сурет-Бір фазалы (а) және екі фазалы (б) жездің құрылымы.
Екі компонентті (мыс, мырыш) деформацияланатын жез Л (латунь) әрпимен және мыстың пайыздық мөлшерін көрсететін екі орынды санмен маркаланады. Мысалы, маркасы 180 жезінде 80% мыс, 20% мырыш бар.
Жезді мырыштан басқа элементтермен (Al, Ni, Fe және т.б.) де қоспалап, арнайы немесе көп компонентті деп атайды. Қоспалаушы элементтерді белгілеу мынадай: А-алюминий, Н-никель, Ж-темір, Мц-марганец, К-кремний, О-қалайы, С-қорғасын және т.б.
Көп компонентті деформацияланатын жезді Л әрпінен кейін қоспалаушы элементтерді белгілейтін әріптерді жазып, мыстың және қоспалаушы элементтердің пайыздық мөлшерін көрсететін сандармен белгілейді. Мысалы, ЛН65-5 маркалы жездің құрамы: 65% мыс, 5% никель, қалған 30%-ы мырыш.
Құйылатын жезді маркалауда Л әрпінен соң әрбір қоспалаушы элементті белгілейтін әріп пен оның пайыздық мөлшерін көрсететін сан жазылады. Мысалы, құйылатын ЛЦ40С жезінің құрамы мынадай: 40% мырыш, 1% қорғасын, қалған 59%-ы мыс.
12.4 Жұмыс бойынша тапсырма.
Жездің құрылымын, қасиетін және маркалауын оқып, конспект жазып, құрылым суретін салу.
12.5 Бақылау сұрақтары.
12.5.1 Жез дегеніміз не?
12.5.2 λ-және (λ+β/) – жездің құрылымы.
12.5.3 Мырыш мөлшеріне қарай жез қасиеті қалай өзгереді?
12.5.4 Арнайы жез деген не?
12.5.5 Екі компонентті жез қалай маркаланады?
12.5.6 Көп компонентті жезді қалай белгілейді?
12.6 Тақырып сауалнамасы.
12.6.1 Жез ..... жүйесінің қорытпасы.
а) Сu-Zn;
б) Cu-Sn;
с) Cu-Si.
12.6.2 Жездің негізгі қоспалаушы элнменті ..... .
а) Zn;
б) Sn;
с) Cu.
12.6.3 Жез құрылымы бойынша бір ..... және екі фазалы ..... .
а) λ;
б) λ+β/;
с) β±.
12.6.4 Мырштың мыстағы қатты ерітіндісін ..... фазалы .....- жез деп атайды.
а) бір;
б) λ;
с) β.
12.6.5 Л90 маркасындағы әріп пен екі орын сан нені көрсетеді?
а) жез 90% мыс;
б) жез 90% мырыш;
с) жез 90% темір.
12.6.6 Деформацияланатын ЛАН59-3-2 маркасының құрымын көрсетіңіз.
а) 59%Cu,3%Al,2%Ni,36%Zn;
б) 59%Zn,3%Al,2%Ni,36%Zn;
с) 59%Zn,3%Al,2%Ni,36%Sn.
12.6.7 Құйылатын ЛЦ38Мц2С2 жезінің құрамын көрсетіңіз.
а) 38%Zn,2%Mn,2%Pb,58%Cu;
б) 38%Cu,2% Mn,2% Pb,58%Zn;
с) 38%Cu,2% Mn,2% Pb,58%Sn.
№13 Лабораториялық жұмыс.
Қалайылы қоланың құрылымы және қасиеті.
13.1 Жұмыс мақсаты.
Қалайылы қоланың құрылымы, қасиеті және маркалауын оқып үйрену.
13.2 Жұмыстың құрал-жабдығы.
Жұмысты жүргізу үшін керек: металлографиялық микроскоп, қоланың микроыспалары және микроқұрылымдық альбомы.
13.3 Қалайылы қола.
Негізгі қспалаушы элементі қалайы, екі және көп компонентті мыс қорытпасын қалайылы қола деп атайды.
Cu-Sn күйі диаграммасынан λ қатты ерітіндінің аймағы температура төмендеген сайын тарыла беретінін көреміз (13.1,а-сурет). Cu-Sn жүйесінде λ фазадан басқа Cu5Sn электрондық қосылысының негізінде қатты ерітінді – β фаза, Cu3, Sn8 электрондық қосылыстың негізінде – δ фаза, Cu3Sn электрондық қосылыс негізінде – ε фаза және химиялық қосылыс негізінде қатты ерітінді – j фаза түзіледі.
Қорытпаны салқындату кезінде 5880С-да βфаза кристалдары (λ+ j) эвтектоидына ыдырайды, ал 5200С-да j фаза λ және фазасына ыдырайды.
Қорытпаны өте баяу салқындату орын алса, 3500С-да δ фаза (λ+ ε) фазаға ыдырайды, ал нақты салқындату жағдайында қалайылы қола құрылымы λ және δ фазадан тұрады (13.1,а-сурет).
13.1-сурет-Cu-Sn күйі диаграммасы (а) және қалайының қола механикалық қасиетіне әсері (б).
Қалайылы қоланың қасиеті фаза құраушыларының қасиеттерімен анықталады: λ фаза аймағында беріктіктің артуы байқалады, пластикалық қалайының мөлшері 5%-ға дейін жоғарыласы, одан кейін төмендейді. Қоланың беріктігі қалайы мөлшермен 20%-дай болғанда төмендей бастайды (13.1,б-сурет), ойткені мортты δ фаза мөлшері көбейеді.
Деформацияланған қалайылы қола (5% Sn) құрылымы λ қатты ерітіндіден құралса (13.2,а-сурет), құйма қалайылы қола (10% Sn) құрылымы –λ және (λ+δ) эвтектоиды (13.2,б-сурет).
13.2-сурет-Деформацияланатын (а) және құйылатын (б) қалайылы қоланың құрылымы.
Қалайылы қолаға мырыш, темір, никель, фосфор және қорғасын қосады. Мырыш қалайылы қоланың құйылғыштығын жән пісіру мен дәнекерлеуге бейімділігін арттырады. Темір қоланың түйіршігін ұсақтайды, бірақ технологиялық қасиетін төмендетеді. Никель қоланың түйіршігін ұсақтап, оның механикалық қасиетін жақсартады. Фосфор қоланың қаттылығын, серпімділігін және антифрикциялық қасиетін арттырады. Қорғасын қоланың механикалық қасиетін төмендеткенмен, оның кесумен өңделгіштігін жақсартады.
Деформацияланатын қоланы маркалағанда Бр (бронза) әріптерінен соң қоспалаушы элементтерді белгілейтін әріптерді жазып, олардың пайыздық мөлшерін көрсететін сандар келтіріледі. Мысалы, БрОЦ4-3 қалайылы қоласының құрамы: 4% қалайы, 3% мырыш, қалған 93%-ы мыс.
Құйылатын қоланы маркалағанда әрбір қоспалаушы элементті белгілеу әрпінен соң, оның пайыздық мөлшерін көрсеттін сан жазылады. Мысалы, Бр010Ф1 қоласында 10% Sn, 1%Р, 89%Сu.
13.4 Жұмыс бойынша тапсырма.
Қалайылы қоланың құрылымы, онда түзілетін фазалар, қасиеті және маркалауымен оқып үйретіп, конспект жазу. Қола құрылымын салу.
13.5 Бақылау сұрақтары.
13.5.1 Қалайылы қола деген қандай қорытпа?
13.5.2 Сu- Sn жүйесінде қандай фазалар түзіледі?
13.5.3 Қалайы мөлшеріне қарай қоланың механикалық қасиеті қалай өзгереді?
13.5.4 Деформацияланатын қалайылы қоланың құрылымын түсіндіріңіз.
13.5.5 Құйылатын қалайылы қола құрылымы қандай?
13.5.6 Қалайылы қолаға басқа қоспалаушы элементтер әсері.
13.5.7 Қоланы маркалауды түсіндіріңіз.
13.6 Тақырып сауалнамасы.
13.6.1 Мыс пен ..... қорытпасын қола деп атайды.
а) Sn;
б) Zn;
с) Si.
13.6.2 Қоланың негізгі қоспалаушы элементі.
а) Cu;
б) Zn;
с) Sn.
13.6.3 Өте баяу салқындатылған қалайылы қоланың құрылымыс қандай?
а) λ+j;
б) λ+δ;
с) λ+ε.
13.6.4 БрО3Ц7С5Н1 марка қандай қолға жатады?
а) деформацияланатын;
б) құйылатын;
с) соғылатын.
13.6.5 БрОЦС4-4-2,5 маркасы қандай қолаға жатады?
а) деформацияланатын;
б) құйылатын;
с) соғылатын.
13.6.6 БрОЦС4-4-4 және БрО10Ц2 қолаларында неге мыс мөлшері 88%?
№14 Лабораториялық жұмыс.
Силуминнің құрылымы және қасиеті.
14.1 Жұмыс мақсаты.
Силуминнің құрылымы, қасиетін және маркалауын оқып үйреніп, конспект жазу.
14.2 Жұмыстың құрал-жабдығы.
Жұмысты жүргізу үшін керек: металлографиялық микроскоп, силуминнің микроыспалары және микроқұрылымдық альбомы.
14.3 Силумин.
Алюминийдің кремниймен қорытпасын силумин деп атайды. Диаграммасы 14.1,а-суретте келтірілген бұл қорытпалардың құрамы эвтектикаға өте жақын, сондықтан құйылғыштық қасиеті жоғары.
14.1-сурет-Al-Si күй диаграммасы (а) және қорытпаның механикалық қасиетіне кремний әсері (б).
Ең көбірек тараған құрамында 10-13%Si бар қорытпа (АЛ2). Қорытпаның құрылымы инелі Si+Э (λ+ Si) кристалдарынан құрылғандықтан (14.1,б-сурет; 2-қисық сызықтар).
Қорытпаның механикалық қасиетін жақсарту мақсатымен 67%NaF+33NaCl тұздарының қоспасын қосып, натриймен (0,05-0,08%) модификациялайды. Қорытпаға натрий қосқанда диаграмманың сызығы эвтектикада кремний мөлшерінің жоғарылау жағына ығысады (14.1,а-сурет). Сондықтан модификациялауға дейінгі эвтектикалы немесе эвтектикадан кейінгі қорытпа (мысалы, АЛ2) модификациялаудан кейін эвтектикаға дейінгі қорытпа болады. Модификацияланған қорытпаның құрылымы λ+Э (λ+ Si) және инелі емес (14.2,б-сурет). Сондықтан модификацияланған құйманың механикалық қасиеттері (δв, δ) жақсарған (14.1,б; 1-қисық сызықтар).
14.2-сурет-силуминнің модификациялауға дейінгі (а) және модификациялаудан кейінгі (б) құрылымы.
Силуминнің механикалық қасиеті, оның химиялық құрамына, технологиясына (модификациялау, құю тәсілі және т.б.) және термиялық өңдеуіне байланысты.
Силуминді АЛ (алюминистый литейный) әріптерімен және реттік санмен маркалайды.
14.4 Жұмыс бойынша тапсырма.
Силуминнің құрылымы, қасиеті және маркалауын білу. Силуминнің құрылымын салу.
14.5 Бақылау сұрақтары.
14.5.1 Силумин дегеніміз қандай қорытпа?
14.5.2 Неге эвтектикалы қорытпаның құйылғыштық қасиеті жоғары?
14.5.3 Силуминнің құрылымы неден тұрады?
14.5.4 Неге силуминнің қасиеті төмендеу?
14.5.5 Силуминнің қасиетін қалай жақсартуға болады?
14.5.6 Силуминнің модификациялауға дейінгі және модификациялаудан кейінгі құрылымын салыстырыңыз.
14.5.7 силуминнің қасиетіне әсері етектін факторларды атаңыз.
14.5.8 Силуминді қалай маркалайды?
14.6 Тақырып сауалнамасы.
14.6.1 Силумин ..... жүйесінің ..... немесе ..... қорытпасы.
а) Al-Si;
б) эвтектикалы;
с) эвтектикаға жақын.
14.6.2 силумин ..... немесе қорытпа, оның ..... қасиеті жоғары.
а) эвтектикалы;
б) эвтектикаға жақын;
с) құйылғыштық.
14.6.3 Ең көбірек тараған силуминде неше пайыз кремний бар?
а) 10;
б) 13;
с) 10-13.
14.6.4 Силумин қорытпасының құрылымы инелі ..... кристалдарынан құрылғандықтан, оның ..... қасиеті төмен.
а) Si+Э (λ+ Si);
б) λ+Э (λ+ Si);
с) механикалық.
14.6.5 Модификацияланған силумин қорытпасының құрылымы ..... , оның ..... қасиеті жақсарған.
а) Si+Э (λ+ Si);
б) λ+Э (λ+ Si);
с) механикалық.
14.6.6 Силумин маркасын көрсетіңіз.
а) АЛ2;
б) АЛ7;
с) АЛ8.
№15 Лабораториялық жұмыс.
Баббиттің құрылымы және қасиеті.
15.1 Жұмыс мақсаты.
Баббиттің құрылымы, қасиеті және қолданылуын оқып үйрену.
15.2 Жұмыстың құрал-жабдығы.
Жұмысты жүргізу үшін керек: металлографический микроскоп, баббиттің микроыспалары және микроқұрылымдық альбомы.
15.3 Баббит.
Негізі қалайы немесе қорғасын жұмсақ антифрикциялық қорытпаны баббит деп атайды.
Антифрикциялық қорытпаға қойылатын талаптар:
1) сырғанау үйкеліс коэффициенті төмен;
2) үйкеліс беттерінің тозуы аз;
3) подшипник жеткілікті меншікті қысымға шыдауы керек.
Жоғарыда көрсетілген талаптарды қанағаттандыру үшін антифрикциялық қорытпаның құрылымы әр текті болу керек, яғни жұмсақ пластикалы негізде қатты түйірлер орналасып. Қатты түйірлер жанасу беттеріне тиянақ рөлін атқарып, жұмсақ фазада үйкеліс кезінде микроарналар пайда олып жағар май жүреді.
Құрамы 83%Sn, 11%Sb, 6%Cu Б83 қалайылы баббиті таңдаулы антипаға қатты түйірлер құру үшін қосылған. Мыс қалайымен Cu3Sn химиялық қосылысын түзіп, β кристалдарының (SnSb) ликвациясын тежейді.
15.1-суретте Б83 маркалы баббиттің микроқұрылымы көрсетілген.
15.1-сурет-Б83 баббитінің құрылымы.
Құрылымның қара жұмсақ фаза, яғни сурьма мен мыстың қалайыдағы λ қатты ерітіндісі. Ақ түйірлер SnSb қосылысы (β фаза), ал пішіні созылыңқы келген ақ кристалдар- CuSn химиялық қосылысы.
15.4 Жұмыс бойынша тапсырма.
Баббиттің құрылымын, қасиетін және қолданылуын оқып үйрену, конспект жазу және микроқұрылымын салу.
15.5 Бақылау сұрақтары.
15.5.1 Баббит деген не?
15.5.2 Антифрикциялық қорытпаға қандай талап қойылады?
15.5.3 Баббиттің құрылымы қандай болу керек?
15.5.4 Б83 баббиттің микроқұрылымын түсіндіріңіз?
15.5.5 Баббиттердің маркалануы.
15.6 Тақырып сауалнамасы.
15.6.1 Негізі ..... немесе ..... жұмсақ антифрикциялық қорытпаны ..... деп атайды.
а) қалайы;
б) қорғасын;
с) баббит.
15.6.2 Антифрикциялық қорытпаның ..... пластикалы негізінде ..... түйірлер орналасады.
а) жұмсақ;
б) қатты;
с) сұйық.
15.6.3 Б әрпімен ..... белгіленеді.
а) баббит;
б) болат;
с) бор.
15.6.4 Б83 маркасының құрамы: 83% ..... , 11% ..... және 6% ..... .
а) баббит;
б) қалайы;
с) қорғасын.
15.6.5 Б88 және Б16 қорытпаларының құрамын анықтаңыз.
Әдебиет.
1 Материалтану негіздері. Жоғары оқу орандарына арналған оқулық. Сидорин И.И., Косолапов Г.Ф., Макарова В.И. және т.б. –Алматы: Мектеп, 1984.-444 б.
2 Сүлеймен Е.Б. Материалтану. Жоғары оқу орындарына арналған оқулық. – Павлодар: С.Торайғыров атындағы ПМУ ғылыми баспа орталығы,2006.-261б.
3 Омаров А.Қ., Абдураимов Е.Е. материалтану мен металдарды коррозиядан қорғау практикмы.-Алматы: Ана тілі, 1993.
Рабочие листы
к вашим урокам
Скачать
6 661 398 материалов в базе
Настоящий материал опубликован пользователем Нурахметова Нурбану Абдулхамитовна. Инфоурок является информационным посредником и предоставляет пользователям возможность размещать на сайте методические материалы. Всю ответственность за опубликованные материалы, содержащиеся в них сведения, а также за соблюдение авторских прав несут пользователи, загрузившие материал на сайт
Если Вы считаете, что материал нарушает авторские права либо по каким-то другим причинам должен быть удален с сайта, Вы можете оставить жалобу на материал.
Удалить материал
Ваша скидка на курсы
40%
Курс профессиональной переподготовки
300/600 ч.
Курс профессиональной переподготовки
300/600 ч.
Курс профессиональной переподготовки
600 ч.
Мини-курс
10 ч.
Мини-курс
6 ч.
Мини-курс
10 ч.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.