Музыка пәнінен "Оркестр құрамындағы аспаптар" тақырыбында ашық сабақ (2-3-сынып)

Сыныбы: 2-3 – сынып

Сабақтың тақырыбы: Оркестр құрамындағы аспаптар.

Сабақтың мақсаты: Оқушыларды қазақ музыка аспаптары оркестрінің құрамымен таныстыру.

Сабақтың міндеттері:

1. Білімділік: Қазақ халқының ұлттық саз аспаптарының түрлерімен танысу,аспаптардың үндерін тыңдап, дыбыс айырмашылықтарын табу.

2. Дамытушылық: Оқушылардың саз аспаптарының үндерін тыңдау арқылы әуендік сезімталдығын, әуенді айта білу дағдысын, есте сақтау, тыңдау,қиялдау, жатқа айту қабілеттерін дамыту.

3. Тәрбиелік: Оқушылардың халық музыкасы, аспаптарына деген сүйіспеншілік сезімін арттыру, қазақ музыка өнерін құрметтеуге,адамгершілікке, ұлттық музыканы қадірлей білуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: Аралас сабақ.

Сабақтың әдісі: Ойын әдісі, түсіндіру, музыка тыңдау, ән айту.

Сабақтың барысы.

1. Ұйымдастыру кезеңі: І. Сәлемдесу.

ІІ. Оқушылардың көңіл-күйіне назар аудару.

2. Психологиялық дайындық:

Әрбір адам? - Досым, сыныптасым

Әрбір сабақ?- Үйрену, оқу, іздену.

Әрбір ісің? - Тірлік, тірек, адамдық

Әрбір сөзің?- Шындық, бірлік, адалдық

2 – сынып 3 – сынып

1. Үй тапсырмасын сұрау 1. Өзіндік жұмыс

Әнді жатқа айтады І) домбыраның ІІ) қобыздың суретін

салу. (құралдарын беремін)

2. Карточкамен жұмыс 2. Қобыз бен домбыра туралы сөлейді.

Өткен сабақта өткен марериал бойынша

сәйкестендіру

Ұлт аспаптар

Басқа халыұтар аспаптары

Дауылпаз

Барабан

Асатаяқ

Ложки

Қоңырау

Бубенцы

Даңғара

Дойра

Сақпан

Трецотка

3. Жаңа сабақ түсіндіремін 3. Дәптермен жұмыс (Слайдтан

Ұлттық музыка аспаптары өте көп. көшіреді)

Біздер өткен сабақтарда дабыл, дауылпаз, Оркестрдің аспаптары

асатаяқ, қоңырау, даңғыра аспаптарымен

таныстық, бүгін тағы бір ұлттық аспап-

сыбызғымен танысамыз. Домбыра Қобыз ұрмалы сырнай

Табиғатқа үнсіздікпен құлақ түрсең, тобы тобы үрмелі аспаптар

түрлі дыбысты, әуен сазды ести аласың.

Ертеде бір адам көл жағалауымен келе жатса,

бір дыбысты естиді. Көл жағалауында

қамыстан желдің тербеуімен шығып тұрады.

Қамысты үрлеп көрсе, әдемі дыбыс шығады.

Қазақ халқы осы аспапты сыбызғы деп атайды.

Қамыс тез сынғыш болып келгендіктен оның

сыртын қойдың ішегімен қаптап қоятын болған.

Сыбызғы тәріздес музыкалық аспаптар көптеген

халықтарда бар. Қырғыздар да шоор,

башқұрттарда қурай деп атайды.

4. Музыка тыңдау

Исатай – Махамбет көтерілісіне арналған Құрманғазының күйі «Кішкентай»

Ыспалы аспаптармен басталады – домбыра тобы қосылады – үрмелі аспаптар сыбызғы – сырнай тобы – ұрмалы

5. Сергіту сәті

6. Ән үйрену

«Балдырғандар жыры»

Қорытынды

7. Сыбызғыға байлансты тест 7. Семантикалық карта толтырады

Сұрақтар

домбыра

қобыз

үрмелі

ұрмалы

Сырнай

Оркестр құрамына қай аспап қатары кіреді?

Флейта

Баян

Барабан

сұрақтары

1. Сыбызғы аспабы неден жасалады?

А) ағаш

Ә)шөп

Б) қамыс

2. Сыбызғы аспабы қалай ойналады?

А) үрлеп

Ә) ұрып

Б) шертіп

3. Сыбызғы аспабына басқа халықтың

ұқсас аспабы

А) домбыра
Ә) қурай
Б) гитара

8. Үйге тапсырма

35 – 38 – беттер оқу «Балдырғандар жыры» жаттау

9.Бағалау

Сыбызғыға байлансты тест сұрақтары

1. Сыбызғы аспабы неден жасалады?

А) ағаш

Ә)шөп

Б) қамыс

2. Сыбызғы аспабы қалай ойналады?

А) үрлеп

Ә) ұрып

Б) шертіп

3. Сыбызғы аспабына басқа халықтың

ұқсас аспабы

А) домбыра
Ә) қурай
Б) гитара

Сыбызғыға байлансты тест сұрақтары

1. Сыбызғы аспабы неден жасалады?

А) ағаш

Ә)шөп

Б) қамыс

2. Сыбызғы аспабы қалай ойналады?

А) үрлеп

Ә) ұрып

Б) шертіп

3. Сыбызғы аспабына басқа халықтың

ұқсас аспабы

А) домбыра
Ә) қурай
Б) гитара

Сыбызғыға байлансты тест сұрақтары

1. Сыбызғы аспабы неден жасалады?

А) ағаш

Ә)шөп

Б) қамыс

2. Сыбызғы аспабы қалай ойналады?

А) үрлеп

Ә) ұрып

Б) шертіп

3. Сыбызғы аспабына басқа халықтың

ұқсас аспабы

А) домбыра
Ә) қурай
Б) гитара

Сыбызғыға байлансты тест сұрақтары

1. Сыбызғы аспабы неден жасалады?

А) ағаш

Ә)шөп

Б) қамыс

2. Сыбызғы аспабы қалай ойналады?

А) үрлеп

Ә) ұрып

Б) шертіп

3. Сыбызғы аспабына басқа халықтың

ұқсас аспабы

А) домбыра
Ә) қурай
Б) гитара

Ұлт аспаптар

Басқа халыұтар аспаптары

Дауылпаз

Бубенцы

Асатаяқ

Дойра

Қоңырау

Трецотка

Даңғара

Барабан

Сақпан

Ложки

Ұлт аспаптар

Басқа халыұтар аспаптары

Дауылпаз

Бубенцы

Асатаяқ

Дойра

Қоңырау

Трецотка

Даңғара

Барабан

Сақпан

Ложки

Ұлт аспаптар

Басқа халыұтар аспаптары

Дауылпаз

Бубенцы

Асатаяқ

Дойра

Қоңырау

Трецотка

Даңғара

Барабан

Сақпан

Ложки

Ұлт аспаптар

Басқа халыұтар аспаптары

Дауылпаз

Бубенцы

Асатаяқ

Дойра

Қоңырау

Трецотка

Даңғара

Барабан

Сақпан

Ложки

Оркестр құрманыдағы аспатар сан алуан болады.

Мысалы: Домбыра, шертер, прима-домбыра, бас-домбыра, контрабас-домбыра, қобыз, прима-қобыз, альт-қобыз, бас-қобыз, контрабас –қобыз, жетіген, сырнай, сазсырнай, дауылпаз, асатаяқ, тұяқтас және т.б.

Шертер – 2-3 ішекті ағаштан жасалады. Беті көн терімен тартылып, ішегі жылқы немесе қой ішегінен жасалады. Бұрын мойнында перне болмаған. Құлақ күйі оң және теріс бұрауға келеді. Ұзындығы 600-700 см. Кейіннен пернелер тағылып, бетіне жартылай тақтай жабылып, ішектеріне капрон немесе нейлон қолданатын болды. Соңғы жылдар жасалған аспаптар ұзындау.

Прима домбыра 3 ішекті ағаштан жасалады, ішектері сымнан тартылады. Ұзындығы бойынша шертерден сәл кішілеу және дауысы ашық .

Бас- домбыра – 3 ішекті домбыра көлемі жағынан примадан үлкен дыбысы жуан.

Контрабас-домбыра – 3 ішекті үлкен домбыра дыбысы жуан.

Жетіген — жасалуы да, ойналу әдіс-тәсілі де өте күрделі аспап. Ертеректе ел арасында сақталған көне жетігеннің ішегі аттың қылынан тағылып, тиектің орнына асықтар пайдаланылатын болған. Аспаптың құлақ күйі осы асықтарды әрлі-берлі жылжыту арқылы келтірілген. Ішек сандары жетеу болғандықтан, аспап Жетіген аталған.

Қобыз — әлемдегі ысқышпен орындалатын ішекті аспаптардың атасы, қос ішекті көне музыкалық аспап. Қобыздың екі ішегіне және ысқышына аттың құйрық жалының қылы тағылады. Қобыз адамның денесін шымырлатып, жүректі тербейтін қоңыр қою дыбыс береді. Қобыз күйлері халықтың мұңы мен қуанышын, ішіндегі сырын айқын суреттейді. Ерте заманда қобызда жыршылар, бақсылар, емші — балгерлер ойнаған. Қылқобыздың қазіргі замандағы түрі — прима қобыз.

Прима-қобыз аспабы – үнділігі, дыбыс қамту, оркестрге қосылу мүмкіндіктері мен көлемінде өзіне тән ерекшеліктері бар. Бұл қобызда бұрыннан қалыптасқан тырнақтың сыртымен, көбісімен ойнау әдісі сақталды. Бұл әдісі дүниежүзіннде жоқ. Теріқақпақ бар.

Альт қобыз – прима-қобыздан сәл үлкендеу. Ал үні сәл төмен.

Бас-қобыз – бұл аспапты жасауда үлкен өзгеріске ұшырады. Бар гәп оның көлемін үлкейтудан туған. Көлемін үлкейткендіктен аспаптың дауысы жуан. Бірақ оның мойны алға қарай еңкеймей, түзу әрі шалқақ жасауды талап етті. Бұл эксперименттің нәтижесінде бас-қобыз виолончельге ұқсас болды. Ойнау тәсілі де виолончельге ұқсайды.

Контрабас-қобыз – мұнда да айырмашылығы пішінінің көлемінде, ішегінің жуандығында және ысқышының ұзындығында.

Сазсырнай — саздан жасалған үрлемелі аспап. Үні ашық, нәзік болады. Сазсырнай Қазақстан аймағындағы Отырар қаласында жүргізілген қазба жұмыстары кезінде табылған. Ежелде бұл аспап балалар мен жасөспірімдер арасында кеңінен таралған.

Үрмелі аспаптар арасында сыбызғы - халық үшін ең сүйікті аспап болып табылады.

Қурайдан, ағаштан, кейде жезден де жасалады. Ұзындығы 600 – 650 мм немесе 700 – 800 мм болады; 3 – 4 ойықты. Дыбыс қатары диатоникалық, көлемі 2 1/2 октава. Сыбызғы ойықтарынан демді жай немесе күшті шығару арқылы түрлі дыбыс әуендері туады. Сыбызғы негізінен бақташылар арасында кең тараған.

Дауылпаз – қазақтың ұрып ойналатын көне саз аспабы. Ертеректе бұл аспап соғыс құралы ретінде айбар беріп, қыр көрсету үшін қолданған. Бертін келе дауылпазды аңшылық пен құсбегілікке де пайдаланатын болған. Оның жасалу әдісі күрделі. Дауылпаздың шапаты - өзегі алынған сырты жұмыр бітеу ағаштан ойып жасалған. Беті әбден иленіп, кеңкей шыңылтыр терімен қапталады. Жайға байлап немесе мойынға, иыққа іліп алып жүруге арналған аспалы бауы мен ұрып ойнайтын шағын таяқшасы болады. Дауылпаздың шанағының сыртын мүйізбен, түрлі тастармен, ою-өрнекпен безендіріп, сәндеп жасайды. Қазір дауылпаздың екі түрі белгілі.

Оның бірі - этнографиялық сипаттамасы бойынша қалпына келтірілген түрі.

Екіншісі - үлкен оркестрлер үшін жетілдіріп жасалған үлгісі. Ол 1933 - 34 ж. ш-да белгілі қолөнер шебері Қ.Қасымов, коми. А.Жұбанов, дирижер Ш.Қажығалиевтердің ұсыныстары бойынша жасалды. Жетілдірілген дауылпаздың жан-жағында терісін босатып не керіп тұратын, дыбысын жоғарылату немесе төмендету үшін жасалған арнаулы құлақтары бар. Ежелгі дауылпазда бұл бөлшектер болмаған. Аспаптың осы екі түрлі үлгі-нүсқасы да қазір халық аспаптар ансамбль оркестрлерінде қолданып жүр.

Асатаяқ – сілкілеп онайтын музыкалық аспап. Дыбысы жағынан шылдырмаққа ұқсас.

Тұяқтас – қазақтың музыкалық аспабы. Бұл аспап өзгелерден қарапайым тұрпатымен ерекшеленеді. Аспаптың өзіне ғана тән ерекше үні бар.

Сырнай – орыс халқының музыкалық аспабы. Гармонь, гармоника (грек тілінен аударғанда «үндестік», «үйлесімдік» деген мағына береді) клавишті-пневматикалық аспапқа ұқсас. Гармоньды 1822 жылы неміс шебері Ф.Бушман ойлап тауып, 1829 жылы өзгерістер енгізіп, аспапты жасап шығарған. Алғаш рет сырнай аспабын оркестрге белгілі сазгер, музыка зерттеушісі Ахмет Жұбанов енгізген болатын.