Мөғжизәле Әкиәт батшалығында ҡунаҡта!

Мөғжизәле Әкиәт батшалығында ҡунаҡта

Башланғыс кластар өсөн кисә - ярыш

Сценарий

Ҡатнашалар – Алып барыусы,

                      ярышыусы кластар,

А. Б. Әкиәт һөйөүселәр,

Һөйләсе, тиеүселәр,

Йәле, бында килегеҙ,

Тирәләй теҙелегеҙ!

Бөгөн-бөгөн заманда,

....  мәктәбендә,

Белем ала балалар,

Башланғыстар илендә.

Мажаралы китаптар

Уҡырға яраталар.

Әкиәт геройҙарын

Яттан бары(һы)н беләләр.

Серле әкиәт йомғағын

Сисергә, ти, әүәҫтәр.

 Ярыш-кисәне башлайыҡ,

Һис кем еңелмәҫ, кеүек тә!

Алып барыусы. Балалар, ә һеҙ Әкиәт батшалығы хаҡында ишеткәнегеҙ бармы? Ә ҡайҙа урынлашҡанын беләһегеҙме? Әкиәт батшалығы алыҫ та түгел, яҡын да түгел, нәҡ Баласаҡ иленең  эргәһендә генә икән. Баласаҡ иле ниндәй тылсымлы, яҡты, мауыҡтырғыс һәм ҡыҙыҡлы булһа, Әкиәт иле лә иҫ китмәле матур ер, ти.  Унда тик әкиәттәр генә йәшәй икән. Улар һис тә бер-береһенә оҡшамаған: оҙондары ла, ҡыҫҡалары ла, тылсымлылары ла, уйландыра торғандары ла, боронғолары ла, замансалары ла бар икән, балалар. Көндөҙ улар ҡояшта ҡыҙынып, ҡоштар һайрауын, Баласаҡ иленән килгән шат тауыштарҙы тыңлап ял итәләр ти, ә эңер төшөү менән Баласаҡ иленә – һеҙҙең янға китәләр, ти. Һеҙ йоҡларға ятҡансы өлгөрәйек тип, ашыға-ашыға, йүгерәләр, икән. Бына һеҙ туйғансы уйнап,  тештәрегеҙҙе таҙартып, өйҙәгеләргә тыныс йоҡо теләп, йоҡо урынына йүнәләһегеҙ. Һеҙгә ололарҙың береһе әкиәт һөйләп, тиҙерәк йоҡлатырға тырышҡан мәлде көтөп тороусы күҙгә күренмәҫ  әкиәттәр, өлкәндәрҙең тел осона ҡуна һәм һеҙҙе үҙенең тылсымы менән арбай, керпектәрегеҙгә һырыла, шуға ла күҙҙәрегеҙ ауырайып тыныс йоҡоға талаһығыҙ. Мендәрегеҙгә һырынып ҡына ятҡан әкиәт, керпектәрегеҙ аша үтеп инә һәм матур-матур төштәр күрһәтә башлай.

Хәйер, мең тапҡыр ишеткәнсе, бер тапҡыр барып күр тиҙәр. Балалар, теләйһегеҙме, бөгөн Әкиәт батшалығына сәйәхәт итәсәкбеҙ? Миндә был тылсымлы илдең картаһы бар!

-        Эйе!

А. Б. Улайһа, әҙерләнегеҙ! Юл еңел генә булмаясаҡ! Сәйәхәтебеҙ  ҡара урмандар аша, ете диңгеҙ аръяғына, Ҡаф тауҙарына тиклем һуҙыласаҡ. Тик юлға сығыр алдынан  минең һорауҙарыма дөрөҫ яуап бирергә кәрәк.

Уҡыусылар, ниндәй башҡорт халыҡ әкиәттәренең геройҙарын беләһегеҙ, йәгеҙ әле, белемегеҙҙе күрһәтегеҙ.

( Ҡамыр батыр, Алдар батыр, Алпамыша батыр, Әминбәк, Әбйәлил, Мәскәй әбей, Зөһрә ҡыҙ, Аждаһа, Дейеү,Төлкө, Айыу, Бүре - Яуаптар тыңлана).

А. Б. Афарин, ҡыҙҙар, малайҙар! Бик күп әкиәт геройҙарын беләһегеҙ икән, тимәк, һеҙ әкиәт яратаһығыҙ! Әйҙәгеҙ, осоусы балаҫҡа ултырып, сәйәхәткә ҡуҙғалайыҡ!

(“Әкиәт илендә” – “Тамыр” ансамбле башҡарыуында йыр ҡуйыла).

А. Б. Уҡыусылар, әйтегеҙ әле, әгәр ҙә әкиәттә төрлө кейек-йәнлектәр, ҡырағай һәм йорт хайуандары, ҡош-ҡорттар ҡатнаша икән, был әкиәтттәр ниндәй тип атала?

-        Хайуандар тураһында әкиәттәр.

А. Б. Эйе,  төп персонаждар йәнлектәр һәм хайуандар булһа, был әкиәттәр хайуандар тураһындағы әкиәттәр тип атала. Был жанр иң боронғо әкиәт төрөнә инә.

Ә бына бер төн эсендә төҙөлгән затлы һарай,  алтмыш ҡолас ала бейә, үҙе бер ҡарыш, һаҡалы мең ҡарыш иргәйел ҡарт , осоусы балаҫтар менән ҡанатлы толпарҙар, батырҙарҙы бер урындан икенсе урынға йәшен тиҙлеге менән күсереп ҡуйыусы уҡтар хаҡында һүҙ барһа, ниндәй әкиәт тиергә була?

-        Тылсымлы әкиәттәр.

А. Б. Эйе, дөрөҫ. Тылсымлы әкиәттәрҙә геройҙар төрлө мөғжизәләр ярҙамында хыялына ирешә,  уға, ғәҙәттә, оло тылсымға эйә булған персонаждар  ярҙам итә.

Батша ҡыҙын мәкерле Дейеү ҡоллоғонан ҡотҡарған, йәки уҫал батшаның барлыҡ яуызлыҡтарын еңеп, халыҡҡа иреклек, муллыҡ килтергән ҡурҡыу белмәҫ, ҡыйыу ир-егеттәр тураһында бик күп әкиәттәр бар. Уларҙы ниндәй әкиәттәр тип атайҙар, кем белә?

 - Батырҙар тураһында әкиәттәр.

А. Б.  Беҙҙең тағы халыҡтың көндәлек тормошона ҡараған ваҡиғаларға бәйле әкиәттәребеҙ бар. Улар башҡа төрлө әкиәттәрҙән ысынбарлыҡҡа нығыраҡ тап килеүе менән айырылып тора. Ундайҙар ниндәй әкиәт төрө тип атала икән?

- Тормош –көнкүреш әкиәттәре.

А. Б. Көнкүреш әкиәттәре бик бай тематикалы – унда зирәк хеҙмәтселәр, һаран бай-муллалар, хәйләкәр таҙҙар, етем ҡыҙҙар, хатта аңғыра ендәр ҙә бар. Әйҙәгеҙ, шундай әкиәттәрҙең береһен тамаша ҡылайыҡ!

(“Алтын балта” әкиәте ҡуйыла).

А. Б. Башҡорт халыҡ әкиәттәрендә  ваҡиғалар  мөғжизәле батшалыҡта, ете диңгеҙ аръяғында йәки Ҡафтау артында, ер аҫтында йәки һыу аҫтында, аждаһалар, ен-пәрейҙәр донъяһында, тағы әллә ҡайҙарҙа, әллә ҡайҙарҙа бара  - былар барыһы ла уҡ халыҡ фантазияһының бер емеше булып тыуғандар һәм әкиәттәргә килеп ингәндәр.

Әкиәттә киң ҡулланылған уйлап сығарыуҙарҙы дауам итергә:

1.      Кәзә ... (командир),

2.      Өйрәк...(үрәтник),

3.      Күркә ...(дисәтник),

4.      Бүре... (бағауыл),

5.      Ҡарға ...(ҡарауыл),

6.      Турғай...(һалдат),

7.      Әтәс... (әфисәр),

8.      Тауыҡ...(тылмас),

9.      Арыҫлан...(ат),

10.  Йылан...(ҡамсы),

11.  Төлкө...(яусы).

Батшалыҡ буйлап бара торғас, уҡыусылар , тағы бер әкиәткә юлыҡтыҡ. Быныһы ни хаҡта булыр икән, әйҙәгеҙ, ҡарайыҡ әле.

(Конкурсҡа әҙерләнгән киләһе сығыш).

А.Б.  Балалар, һеҙҙең нисектер, ә минең сәйәхәттә йөрөй -йөрөй ҡорһаҡ асты. Әйҙәгеҙ, ашъяулыҡ янына саҡырам барығыҙҙы ла! Иғтибар итегеҙ, бында төрлө халыҡ әкиәттәренән ризыҡтар бар! ( Балаларҙың башҡа халыҡ әкиәттәре буйынса белемен тикшереү).

- Ҡыҙыл ҡалпаҡлы ҡыҙ өләсәһенә ниндәй тәмлекәс алып бара ?(бөйөрөктәр -пирожки)

- Һалдат балтанан нимә бешерә? (бутҡа)

- Винни-пух нимә ярата? (бал)

- Сүлмәк туҡтай алмайынса ниндәй ризыҡ менән урамды тултыра? (бутҡа)

- Ул әбейҙән ҡаса, бабайҙан ҡаса... (йомро икмәк)

- Был әкиәттең барлыҡ персонаждары еләк-емештәр, ниндәй әкиәт (Чипполина).

А.Б. Үәт маладистар, бына бит Әкиәт батшалығында бер юлы баҡа милләт әкиәттәре йәшәгән ерҙәргә лә күҙ һалдыҡ. Ай-һай, унда кемдәр килә, әллә тағы бер әкиәт йәшәгән ергә яҡынлашабыҙмы. Сеү, шым ғына күҙәтәйек әле, былар кем икән?

(Киләһе сығыш).

А. Б. Ҡайһы әкиәт хаҡында һүҙ бара, балалар, кем тиҙерәк яуап ҡайтарыр?

-          Был әкиәттә төп геройҙың ағаһы турһыҡтағы ҡанды эсеп януарға әйләнә, ә үҙе килтереп Әжәлгә ҡаршы сыға, туғыҙ башлы дейеүҙе еңә, Тереһыу шишмәһенең тамсыларнын үҙе эсмәйенсә, тирә-йүнгә һибеп, барлыҡ тереклеккә йән индерә (Урал батыр).

-          Ата-әсәһе һуңғы аҡсаһын биреп һөнәр алырға ебәрһә, йә сатраш уйынына, йә скрипка уйнарға, йә матур яҙырға өйрәнеп ҡайта. Һуңынан тап ошо һөнәрҙәре ярҙамында батша кейәүе була (Әминбәк).

-          Айыуҙар бал тулы солоҡ тәгәрәтәләр; бүреләр һарыҡ түшкәләре күтәргән; боландар мөгөҙҙәренә һөт тултырған силәктәр элгәндәр; ҡуяндар кәрзин-кәрзин сәтләүектәр, төлкөләр тауыҡтар, ҡаҙҙар күтәреп килтерәләр, ти. Был әкиәттә кем бар ауылды ҡунаҡҡа саҡырған малайға ярҙам итә? (Йомарт ҡуян).

-          Ата-әсәһенән етем ҡалған Ҡыҙрас ауыл байына эшкә яллана. Ҡомһоҙ бай, эш хаҡын түләмәҫ өсөн, уны эштән ҡыуып сығара. Ҡыҙрас, бик күп ауырлыҡтар аша Йондоҙ ҡашҡаны эҙәрлекләп, уның алтын ҡойроҡло, көмөш яллы булыуы,ҡолонон алып ҡайта (Алтынҡойроҡ - Көмөшъял).

(Дөрөҫ яуап биреүселәр хуплана)

А.Б. Эй, үҫкәндәрем, аҡыллыларым минең! Белмәгән юҡтыр һеҙҙең, ә был әкиәтте беләһегеҙме икән? Йә әле!

(Киләһе сығыш).

А. Б. Балалар, Әкиәт батшалығында киләһе һынау – терәк һүҙҙәр ярҙамында ҡайһы әкиәт икәнен белергә кәрәк.

1. Ҡойроғо оҙон, йөнтәҫ булған айыу, урманға утынға килгән кеше, солоҡ, балта (“Айыу һәм бал ҡорттары”).

2.Шишмә, ай нуры, биҙрә, көйәнтә, тишек һауыт (,,Зөһрә ҡыҙ”).

     3. Һуҡыр лампа, мунса,әбей, ҙур һандыҡ (,,Үгәй ҡыҙ”).

     4. Ҡыш, аыу, бүре, эт, ҡуян, бер батман һары май, хәйләкәр төлкө,исем ҡушыу, усаҡ яғыу (“Етем төлкө”).

5. Таҙ, һоло, сәс бөртөгө, тай, һөтлө ҡаҙан, алтын балдаҡ (,,Ҡорсаңгы тай”).

(Киләһе сығыш).

А. Б. Бына шулай, сәйәхәтебеҙҙең аҙағына ла килеп еттек! Һеҙ бөгөн шундай аҡыллы булдығыҙ, миңә бик күңелле булды, ә һеҙгә минең менән сәйәхәт оҡшанымы һуң?

- Эйе!

А. Б. Улайһа, ҡайтыр юлға сыҡтыҡ, балалар! Һау бул, мөғжизәле Әкиәт батшалығы!

(“Әкиәт илендә” йыры йырлана.)

Һығымта яһау.

Еңеүсе команда билдәләнә.

Кисәлә иң актив ҡатнашҡан уҡыусы асыҡлана.

Кәңәштәр: һәр сығыштан һуң, әкиәттә анализлап, төп тәрбиәүи мәғәнәһен асыҡлау; проектор ҡулланыу – тамашасылар менән теге йәки был конкурс уҙғарғанда ҡулланыу – мәҫәлән, Өйрәк үрәтник, тигәндә проекторҙан өйрәк, төлкө, әтәс һүрәтен күрһәтеү һ.б., йыһазлауҙа уйынсыҡ әкиәт геройҙары, китаптары, иллюстрациялар менән залды биҙәү.