Н Якутскай "Дьукаахтыылар" остуоруйатыгар уруок

Предмет: саха тылынан литературнай аађыы

Темата: Н.Якутскай «Дьукаахтыылар» остуоруйата

Учуутал аата: Семенова Айталина Алексеевна

Кылааһа: 3 кылаас

Уруок сыала: Саха норуодунай суруйааччытын Н.Якутскай остуоруйаларын салђыы билиһиннэрии.

Уруок сирдиир сатабыла: кыттыҺыы

Учуутал соруктара:

·         Тиэкси аахтарыы

·         Паранан улэлэтии

·         Тылдьыты тутуннарыы

·         Научнай даннайдары туттуу

·         Дођордуу буолааһыны иитии

·         Ситимнээх саңаны сайыннарыы.

Үөрэнээччи сыала: Теманы таҺаарар, сыалы туруорар, ааспыты саныыр, аађар, өйдүүр, тиэксинэн үлэлиир, аахпытын саныыр, геройдары араартыыр, сонуну истэр, тылдьытынан улэлиир, пааранан үлэлиир, урут көрбүтүн, билбитин саныыр, толору ситимнээх саңаны туттар, суоттуур, саңаны арыйар, анаалыстыыр холбуур, араарар. бэрибиэркэлэнэр, тэңниир, дьиэђэ үлэлииригэр сыал туруорунар, дођорун сыаналыыр.

Туттуллар матырыйааллар: Л.В.Захарова, Л.К.Избекова «Кустук» 2006 сыллаађы БИЧИК  учебник, от туораађа, проектар, экран, сахалыы быҺаарыылах кылгас тылдьыт, Сахалыы быһаарыылаах улахан тылдьыт, линейка тэтэрээт уруучука, биологическай даннайдаах карточка, дьыл кэмнэрин таблицата, ыйдар ааттара.

Этап урока	Методы и приемы обучения	Форма учебного взаимо-действия	Деятельность учителя		Деятельность учащихся	УУД, формирующиеся на данном этапе (сатабыл)
Тэрээһин чаас	Тылынан	Уопсай	Үтүө күнүнэн! Мин аатым Айталина Алексеевна. ҮөҺээ Бүлүү улууһун Харбалаах орто оскуолатын учууталабын. Бүгүңңү уруокпут боростуой уруок буолбатах. Иннигитигэр сытар карточкаларынан аттыгытыгар олорор табаарыскытын сыаналыаххыт.		Истэллэр бэлэмнэнэллэр	Сыал туруоруналлар.
Уруок тематын уонна сыалын таһаарыы чааһа	Ыараханы көрсөөһүн, тахсар суолу көрдөөһүн	Уопсай	Дуосканы көрдүбүт. Туохтар туралларый? Бу чыычаах аата чооруос, онтон кутуйах хону кутуйађа- чус кутуйах дэнэр - ођолоор бу чооруос чыычаах тођо баттађа кыһылый уонна буч чус кутуйађа тођо кутуруга кылгаһый билэђит дуо? - онтон бу мэтириэти тођо мин ыйаабытым буолуой? Бу кимий? Күлүүс тылы көрөбүт уонна барытын холбуубут, толкуйдуубут. Ол аата бүгүңңү уруокка биһиги тугу гынабытый, уруокпут темата ханныгый? Былааны оңотторор.	Слайд 1 чооруос чыычаах уонна кутуйах. Н.Якутскай бартырыата. Уонна күлүүс тыл «кыттыһыы»	Чыычаах уонна кутуйах. Истэллэр. - мунаараллар, бэйэлэрин санааларын этэллэр -Күлүүс тылы көрөллөр уонна барытын холбоон толкуйдууллар - билэр ођолор этэллэр. (Остуоруйа аатын) - Н.Якутскай  «Дьукаахтыылар» остуоруйаны суруйбута. - Н.Якутскай остуоруйата «Дьукаахтыылар» Былаана: 1.       кыттыҺан үлэлиибит 2.       Суруйааччылыын билсиһэбит 3.       Аађабыт 4.       Билбэт тылларбытын быһаарабыт 5.       Паранан үлэлиибит 6.       Дођорбутун сыаналыыбыт.	Теманы таҺаарар, сыалы туруорар., холбуур, тэңниир
Уруок сүрүн чааһа	Тылынан	Уопсай, биирдиилээн	Аан маңнай Н.Якутскай туҺунан кылгастык кэпсиим.  Н.Якутскай ҮөҺээ Бүлүү улууҺун Харбалаах нэһилиэгэр 1908 сыллаахха сэтинньи 22 күнүгэр Дөлөкөй диэн алааска күн сирин көрбүтэ. Кинини кытта бииргэ төрөөбүттэр 4-тэр (Михаил, Алексей, Николай уонна Степан), Н.Якутскай 11 сааҺыгар Харбалаахха оскуола арылларыгар биир бастакы үөрэнээччиннэн оскуолађа үөрэнэ киирэр. Онтон Бүлүүгэ училищеђа үөрэнэр. Ол кэннэ байыаннай оскуолађа Владивостокка үөрэнэ барар. Ол идэтинэн Молдавияђа гыраныыссаны маныы сахалартан бастакы байыаннай үөрэхтээх буолан үлэлии барар. Уонна Тирасполь куоракка олохсуйан олођун бүтэҺик күннэригэр диэри олорор. Сах норуодунай суруйааччыта ааты 1988 сыллаахха иңэрэллэр. Н.Якутскай ођолорго анаан олус элбэх айымньылардаах. Бађар биир эмит остуоруйатын, номођун аахпыккыт буолуо: «Куобахтаађар куттас», «Куобах кутуруга суох буолуута», «Кэђэ ороспуой», «ЭҺэлээх бөрө иирсээннэрэ», «Ойуур оскуолата» уо.д.а. Былааммытынан тугу гынабыт? Ођолор остуоруйа буолун, номох буоллун, кэпсээн буоллун, кыра тиэкис да буоллун туохтартан, ханнык чаастартан турарый? Дьэ бу остуоруйабыт киириитин уонна тумугун булан аађан иһитиннэрин эрэ. Остуоруйа ис хоһооно маннык аахтахпытына өйдөнөр дуо Билбэт тылларгын бу остуоруйађа бааллар дуо? Ааттаталааң Билбэт тылларбытын туохтан булан ылабытый быҺаарыытын? (Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта – хаһаас стр. 228; саха тылын быҺаарыылаах улахан тылдьыта  г-и -дьукаах стр. 433, с-саараама стр. 84)		Истэллэр Аађабыт. Цепочканан аађыы Чаастартан: киириитэ, сүрүн чааһа, түмүгэ. Ођолор булан аађаллар Суох. Булгуччу сүрүн чаастаах буолуохтаах. Аађаллар. Дьукаах, хаҺаас, хаспах, туораах, саараама. Быһаарыылаах тылдьыттан. Көрдүүллэр, булбуттарын аађан биэрэллэр	Ааспыты саныыр, истэ сатаан истэр өйдүүр, тиэксинэн үлэлиир
Остуоруйаны кытары үлэ чааҺа	Тылынан, тиэксинэн үлэ	Уопсай	Остуоруйабыт сүрүн геройдарын ааттаталааң эрэ? Ођолор эҺиги кутуйађы уонна чооруос чыычаађы билэђит дуо? Көрбүккүт дуу? Ођолорго биологическай информация биэрэр. Кутуйах: кыра кэрбээччи харамай, этин уҺуна 7-12 см., кутуругун уһуна 6-10 см. Чооруос: нууччалыыта чечетка  сиэрэй өңнөөх кыра чыычаах төбөтүгэр кыҺыл баттахтаах ыллыырыгар “че-чет” и “пи-ю-ии” “чив-чив-чив...”диир эбит.		Чооруос чыычаах уонна кутуйах.  Билэр ођолор кэпсииллэр. Бэриллибит тиэкиҺи аађаллар.	Аахпытын саныыр, геройдары араартыыр, сонуну истэр, тылдьытынан улэлиир, дођорун үлэтин көрөр
Физкульт-минктка			Албын саһыл курдук кыймаңнаан хаамабыт, кутас куобах курдук ойуоккалаан тахсабыт, торђон бөрө курдук түргэнник сүүрэбит, тот эҺэ курдук утуйан тахсабыт.		Учуутал этэринэн хамсаныылары оңороллор
Аађыллыбыты чиңэтии, кэңэтии	Оңорон таһаарааһын	Пааранан үлэ	Кутуйахтаах чооруос тугу сүбэлэспиттэрий? Сайын устата тугу гыннылар? Хаһаас диэн туох этэй? Дьоннор хаҺаастаах буолаллар дуо? Тођо уонна тугу хаҺаанабытый? Түргэн бађайытык дьэ аттыгытыгар олорор дођоргутун кытары дьукаахтаҺан  биир кыҺыны туоруур буолбуккут тугу хаҺааныа этигитий суруйуң, испиэһэктээң. Кутуйахтаах чооруос тугу хаһааммыттарай? Дьэ кутуйэх чооруоска хаҺааммыт туораађын хайдах кэмнээн биэрэр эбитий? Дьиңнээх кутуйах кутуругун уһуна - 10 см буолар эьиэхэ остуолгутугар от туораађын ађалан уурдум дьэ күнңэ төҺө туораађы чооруос сиэбит эбитий? Линейкаларгытынан кээмэйдээн суоттаан таҺаарың эрэ Тотор этэ дуо? Остуоруйабыт түмүгэр туох буоларый? Чооруос кутуйађы хайыырый? Чэ оччогуна билигин хону кутуйагын кутуругун уһунун билиэххит. Ол наадатыгар тугу гынађытый? Ођолор дьыл туһунан остуоруйабытыгар туох суруллубутуй? Дьылга хас ый баарый? Ааттаталааң    Эһиэхэ ыйдар ааттарын биэрэбин. Ону эһиги сахалар дьыллара ханнык ыйтан сађаланарын быҺаарађыт уонна дьыл бастакы аңаарын ыйдарын, дьыл оройо ханнык ыйын, дьыл иккис аңаарыгар ханнык ыйдар киирэллэрин бэрээдэктээн уурталааң (2 слайда)Саха омук дьыла ханнык ыйтан сађаланарын, дьыл бастакы, иккис  аңаарыгар ханнык ыйдар киирэллэрин уонна дьыл оройо ханнык ый буоларын быьаарар. Остуоруйабытыгар ол аата ханнык ыйдар тустарынан суруллубутуй? Ођолоор тођо чооруостаах кутуйах кыайан дьылы туораабатылар? Маннык дьоннор ођолор олоххо көстөллөр дуо? Киһи ханнык хаачыстыбалара уопсайынан олоххо сыаналанарый?		дьукаахтаҺан олоруох буолбуттарын сүбэлэспиттэр. Хороонноругар хас да хаспађы хастан от уонна бурдук туораађын хаьааммыттар. Быһаараллар Хаһаастаналлар. Эппиэттииллэр Испиэһэктииллэр тођо хаҺаас наадатын куолулаан таһаараллар. От, бурдук туораађын. Кутуругунан. Кээмэйдииллэр, суоттууллар. Биир күңңэ чооруос    туораађы сиэбит эбит. Сох топот ол аата өссө элбэх туораађы сиир эбит.  охсуҺаллар. Кутуругун ортотунан быһа тоңсуйар. 10 см. аңаардыыбыт. 10: 2= 5 (см) Хону кутуйагын кутуругун уҺунун таһаараллар. Дьыл бастакы аңаара Дьыл оройо Дьыл иккис аңаара 12 Тохсунньу, олунньу, кулун тутар, муус устар, ыам ыйа, бэс ыйа, от ыйа, атырдьах ыйа, балађан ыйа, алтынньы, сэтинньи, ахсынньы. Бэрээдэктииллэр. Слайданан көрөн көннөстөллөр. Ааттаталыыллар. Кутуйах сымыйаччытын иһин, чооруос тулуура суох охсуһуугун. Эппиэттииллэр ЧиэҺинэй буолуу, убаастааһын аһыныгас буолуу уо.д.а түмүк оңороллор.	Пааранан үлэлиир, урут көрбүтүн, билбитин саныыр, толору ситимнээх саңаны туттар, суоттуур, саңаны арыйар, анаалыстыыр холбуур, араарар. Бэрибиэркэлэнэр, тэңниир
Дьиэђэ үлэ	Тылынан	Уопсай	Остуоруйаттан сөбүлээбит кэрчиккитин быҺа тардан кэпсиирдии бэлэмнэнэђит уонна ону уруҺуйдуугут		Дневниктарыгар суруналлар	Дьиэђэ үлэлииригэр сыал туруорунар, талар.
Рефлексия	Тылынан	Уопсай уонна биирдиилээн	Бииргэ үлэлээбит дођоргутугар сыаната туруоруң. Уонна тођо ити сыананны туруорбуккутун быҺаарын.		Сыана туруораллар, быһаараллар.	Дођорун сыаналыыр, ситимнээх саңаны туттар.

Тохсунньу  Олунньу  Кулун тутар  Муус устар  Ыам ыйа  Бэс ыйа 

От ыйа  Атырдьах ыйа

Балађан ыйа  Алтынньы  Сэтинньи  Ахсынньы

Дьыл бастакы аңаара	Дьыл оройо	Дьыл иккис аңаара